|
Tábiyat hám jámiyettiń óz-ara háreketinin koevolyuciyalıq strategiyası
|
| bet | 144/191 | | Sana | 14.05.2024 | | Hajmi | 2,75 Mb. | | #230680 |
Bog'liq FILOSOFIYATábiyat hám jámiyettiń óz-ara háreketinin koevolyuciyalıq strategiyası
Eń dáslep koevolyuciya ideyasın sovet biologı N.V. Timofeev-Resovskiy (1968 j.) usındı. Áyne «koevolyuciya», yaġnıy tábiyat hám jámiyettiń adam hám qorshaġan ortalıqtıń turaqlı rawajlanıwın támiyinlewshi uyġın (garmoniyalıq) rawajlanıwı adamzat hám basqa barlıq biosfera máplerinin optimal qatnasın, olardıń kelisimli, shıdamlı, paraxat, teń huqıqlı qatar rawajlanıwın belgilewi kerek, bunda tiri janzatlar hám ekosistemalardıń iygiligi adamzat talapların qanaatlandırıw menen bir wakıtta ámelge asırılıwına erisiw múmkin. Tábiyat hám jámiyettiń koevolyuciyası koncepciyası eki keskinliktiń aldın alıwġa imkaniyat beredi: adamnıń tábiyat ústinen absolyut húkimranlıġına umtılıw hám onıń aldında tolıq itaatkarlıq. Koevolyuciya principine muwapıq, adamzat óziniń keleshegin támiyinlew ushın tek tábiyattı óz talaplarına beyimlestirip ózgertip qoymastan, al bálkim ózi de, tábiyattıń ob`ektiv talaplarına beyimlese otırıp, ózgeriwi tiyis. Bunda. koevolyuciya principine muwapıq, adamnıń gumanizmi tábiyatqa bolġan múnásibette insanlarara qarım-qatnasıqtaġı sıyaqlı kórinis tabıwı kerek.
Akademik N.N. Moiseev, koevolyuciya koncepciyası avtorlarınıń biri, bul túsinik astında óziniń birpútinligin hám rawajlanıwınıń tábiyiy (evolyuciyalıq) kanalın saqlap qalġan halda bir sistema elementleriniń birgeliktegi (qatar) rawajlanıwın názerde tutadı. Tábiyat hám jámiyetke qollanġanda koevolyuciya olardıń qorshaġan ortalıqtıń turaqlılıġın buzbaytuġınday hám ekologiyalıq qadaġan etiwler hám imperativlerdiń belgili bir sisteması sheńberinde jámiyettiń rawajlanıwı ushın zárúr shárayatlardı jaratatuġınday rawajlanıwın kózde tutadı.
Jámiyettiń iskerligi biosferada júz berip atırġan tábiyiy processlerge adaptaciyalanġan, maksimal jaqınlasqan bolıwı kerek. Adam onıń ózi yaki onıń áwladları qun tóleytuġınday qáteliklerge jol qoymawı ushın tábiyat nızamları menen esaplasıwı kerek (mısalı, Poles`e melioraciyası zúráátli jerlerdi azdırıp, olardı torf shańlarına aynaldırdı).
Bul mashqalanı taza texnikalıq qurallar menen sheshiw múmkin emes. Jámiyettiń mánims-mazmunın sapa jaġınan ózgertip, jańa (tutınıwshılıqtan ózgeshe bolġan), ekologiyalıq imperativler de, adamnıń ómirin saqlap kalıwġa umtılıwlar da organikalıq tán bolġan, dún`yaġa kóz-qaras, dún`yanı elesletiwdi qáliplestiriw zárúr.
Ámeliyatta koevolyuciya principin júzege shıġarıw ushın adamzat eki imperativlerge boysınıwı kerek – ekologiyalıq hám ádep-ikramlılıq. Ekologiyalıq imperativ ― bul adamnıń tábiyatqa ádep-ikramlı qatnasınıń «keskin buyrıqları»; adamnıń «Jerdegi qáwipsizlik qaġıydalarınıń» saqlanıwı ushın juwapkershilikti óz moynına alıwı. Bul buyrıqlar óz gezeginde «keleshekke baġdarlanġanlıq» hám ekoetikanıń tiykarġı principlerinin biri – saqlıq principine tiykarlanġan. Sonlıqtan imperativ óz ishine biosferada tiklep bolmaytuġın ózgerislerge alıp keliwshi, adamzattıń óziniń jasawına toskınlıq qılıwshı insan iskerliktiń (ásirese óndirislik) anaw yaki mınaw túrin qadaġan etiwlerdi aladı. Bul talaplardıń orınlanıwın «ekologiyalıq imperativ» avtorı akademik N.N. Moiseev tek ġana iskerligi tikkeley xojalıq xarakterine iye bolġanlar ushın emes, al qararlarınan kóplegen ekologiyalıq mashqalalar sheshimi ġárezli bolgan siyasiy hákimiyat ushın da, hár bir adam ushın da minnetli dep esaplaydı. Ekologiyalıq imperativtiń tiykarġı qaġıydaları:
· Tábiyat, janlı hám jansız, óz-ózinen bahalı bolıp tabıladı, adamġa paydalılıġı, paydasızlıgı yaki zıyanlılıġınan ġárezsiz túrde jasawġa hám gúlleniwge haqılı sub`ekt dep tán alınadı.
· Etikalıq normalar hám qaġıydalar adam hám tábiyattıń olardıń teń qádiriyatlılıġı hám teń huqıqlılıġına tiykarlanġan óz-ara háreketine de qollanıladı.
· Aqıllılıq hám mádeniyat adamġa tábiyatqa bolġan qatnasta ayrıqsha minnetlerdi júkleydi.
· Tábiyattı qorġaw iskerligi birinshi gezekte tábiyattı onıń ózi ushın saqlap qalıw zárúrligi menen anıqlanadı.
• Ádep-ikramlılıq imperativ adamlardıń dún`yaġa kóz-qarasın ózgertiwdi, ulıwmaadamzatlıq qádiriyatlar hám principlerge, birinshi náwbette hár qanday tirishilikke húrmet principine, hám tábiyatqa ádep-ikramlı-túsiniwshi qatnasıqqa qarap bet burıwdı talap etedi. Ádep-ikramlılıq imperativ dástúriy tutınıwshılıq idealların qayta bahalawdı, tábiyat penen qarım-qatnasta sub`ekt-ob`ekt múnásibetlerinen sub`ekt-sub`ekt múnásibetlerine ótiwdi talap etedi.
Óz betinshe tálim tapsırmasıniń atı: İnsan bolmısı
1. Tómendegi temalardıń birine klaster dúziw: «Sana», «İnsan», «Sociallıq».
|
| |
