1
7 – MAVZU. ISHLAB CHIQARISH XARAJATLARI
Reja:
8.1. Ishlab chiqarish xarajatlarini tasniflash va ularning
turlari
8.2. Korxona tannarxining turlari
8.3. Yillik ishlab chiqarish xarajatlari va kalkulyatsiya
bandlari buyicha xarajatlar
8.4. Sanoat maxsulotlarining tannarxini pasaytirishning
manbaalari va omillari
8.1. Ishlab chiqarish xarajatlarini tasniflash va ularning
turlari
Ishlab chiqarish xarajatlari iqtisodiyot fanlari nazariyasida va
amaliyotida muhim ahamiyat kasb etadi. Jumladan, qiymat
tushunchasi turli xil qarashlar mavjud. Ayrim iqtisodchi olimlar
tovarning qiymatini uning natijaliligi bilan bog‘lasalar, ayrimlari
tovar qiymati — tovar ishlab chiqaruvchilarning tovarda
gavdalangan va undagi jonli va moddiylashgan mexnati, deb
hisoblaydilar. Boshqalari esa, tovarning
qiymatini ushbu tovarga
bо‘lgan talab va taklif, ya’ni tovarning iste’molchiga beradigan
nafi belgilaydi, deb ta’kidlaydi.
Umuman olganda, tovarning qiymati uning boshqa tovarga
ayirboshlana olish darajasini aniqlash uchun zarurdir. Narx (baxo)
va qiymat tushunchalari orasida deyarli farq yо‘q. Faqatgina narx
(baxo) — bu,
tovar qiymatining
puldagi ifodasidir xalos.
Iqtisodiyotda mahsulot ishlab chiqarish
tannarxi
kategoriyasidan ham keng foydalaniladi. Qiymat va ishlab
chiqarish tannarxi о‘rtasidagi tafovut ishlab chiqarish subyektining
daromadi yoki foydasi hisoblanadi.
Mahsulot ishlab chiqarish tannarxi — mahsulotni ishlab
chiqarish, ya’ni ishlab chiqarish texnologiyasi bilan boqlik bо‘lgan
xarajatlarning puldagi ifodasidir.
2
Sanoat oldida turgan asosiy vazifalardan biri —
maxsulot
ishlab chiqarish tannarxini pasaytirishdir. Bu vazifaning bajarilishi
natijasida ishlab chiqarishni rivojlantirishga va aholining turmush
darajasini oshirishga imkoniyat yaratiladi. Ayniqsa, bozor
iqtisodiyoti sharoitida barcha resurslardan bekamu-kо‘st
foydalanish bu ko’rsatkichlarning rolini oshirishni taqozo etadi.
Shu sababli «tannarx» atamasining mohiyati, axamiyati, mazmuni
va shakllarini yaxshi bilish hamda uni pasaytirish masalasiga katta
e’tibor berish kerak.
Biron-bir mahsulot ishlab chiqarish uchun ma’lum miqdorda
xomashyo
va materiallar, mexnat va ishlab chiqarish xususiyatiga
ega bо‘lgan boshqa yuklama xarajatlar sarflanadi.
Mahsulot ishlab
chiqarish bilan bevosita bog‘liq bulgan xarajatlarning puldagi
ifodasi mahsulot ishlab chiqarish tannarxi deb ataladi.
Maxsulot ishlab chiqarish tannarxi kо‘rsatkichi
ishlab
chiqarishni rivojlantirishda va uni tashkil etishda muxim rol
о‘ynaydi.
Mahsulot ishlab chiqarish tannarxini pasaytirish ishlab
chiqarish rentabelligini oshirish, ya’ni foydani kо‘paytirishning,
mavjud resurslar bilan ishlab chiqarish hajmini о‘stirishning
muhim omili hisoblanadi. Mahsulot ishlab chiqarish tannarxi
kо‘rsatkichi ishlab chiqarish sifat kо‘rsatkichlari orasida alohida
о‘rin tutadi.
Ishlab chiqarishni va mehnatni tashkil etish, texnika va
materiallardan foydalanish, moddiy-texnika
ta’minotini
takomillashtirish, maxsulot sifatini
yaxshilash borasidagi hamma
о‘zgarishlar xarajatlar darajasida aks etadi. Shu sababli ham
mahsulot tannarxi ishlab chiqarish samaradorligining sifat
kо‘rsatkichlari tizimida muhim urin egallaydi, deya olamiz.
Binobarin, shuning uchun ham mahsulot ishlab chiqarish
tannarxini hosil qiluvchi xarajatlarni ularning
iqtisodiy mazmuniga
kо‘ra guruhlash muhim ahamiyat kasb etadi.
