MUSTAQIL ISH
REORIENTATSIYA PSIXOLOGIK
MUAMMO SIFATIDA.
Bajardi: Darveshov Sardor
REORIENTATSIYA PSIXOLOGIK MUAMMO SIFATIDA.
Reorientatisya bu nisbatan yangi zamon tushunchasi bo’lib bu hozirgi zamonda
texnologik yuksalishlar va iqtisodiy inqirozlar sababli ish o’rinlari bo’shatilishi
orqali vujudga kelmoqda va nuqtada reorientatsiya yani insonning kasbi,
proffesiyasini o’zgartirish amalga oshiriladi va ba’zida inson o’z kasbidan
qoniqmasligi yoki toliqishi sababli ham o’z kasbini ozgartirishni istaydi. Hozirgi
kunda O’zbekistonda bu jarayon nisbatan yaxshi yo’lga qo’yilmagan va to’gri
kelgan kasb tanlanadi. Aslida reorentatsiya uchun bazi psixologik tamoillar mavjud
bular:
1. SHaxsning fazilatlari, xarakterologik xislatlari.
2. Xissiy jabhalari va irodaviy sifatlari.
3. Insonning kognitiv va regulyativ imkoniyatlari.
4. Ehtiyoji, motivi, motivatsiyasi, motivirovkasi.
5. Kasbiy mayli, qiziqishi, layoqati.
6. Professiogramma talablariga mosligi, kasbiy yarog’ligi.
7. Iqtidori (iste‘dodi), qobiliyati, salohiyati.
8. Kasbiy bilimlari, ko’nikmalari, malakalari, mahorati.
9. Umumiy saviyasi, dunyoqarashi, maslagi (e‘tiqodi).
10. Salomatligi, jinsiy xususiyatlari, yoshi.
11. Izlanuvchanligi, ijodiy imkoniyatlari, innovatsiyaga nisbatan munosabati.
12. Ijtimoiy etukligi, tashkilotchilik qobiliyati.
13. Ekstrovertligi va introvertligi.
14. Yuksak insoniy tuyg’ularga (axloqiy, aqliy, nafosat, praksik) egaligi.
15. Fidoiylik, altristik, vatanparvarlik fazilatlari usutvorligi va boshqalar.
Yuqorida sanab o’tilgan mezonlar bo’yicha tekshirish ishlari bir nechta metodlar,
metodikalar orqali ko’p seriyali tajribalar negizida amalga oshiriladi. Buning uchun
testlardan qobiliyatga, shaxsga, ijodiyotga, xotiraga shaxslararo munosabatga (oid),
maxsus ishlab chiqilgan materiallardan, maqsadli vaziyatlardan qiyinlashtirilgan
topshiriqlardan, muammolardan psixologik treninglardan, psixodramalardan va
boshqalardan foydalaniladi.
Olingan natijalar sifat va miqdor jihatdan tahlil qilingandan keyin muayyan
xulosalar chiqariladi. Xulosalar asosida reorientatsiya sub‘ekti roziligida ishga
muhtoj shaxs taklif qilingan kasbga yo’naltiriladi. Ish joyining masofasi, uning
ekologiyasi, sangigienasi, maoshi, istiqboli, muammoli jihatlari yuzasidan
mukammal fikr almashiniladi, toki shartnoma qonuniy hujjat ekanligi (qiymatiga)
zarar keltirmasin (ba‘zan kelishuvdan voz kechish holatlari ham yuz berib turadi).
Psixologik kuzatishlarning ko’rsatishiga qaraganda, reorientatsiya (kasb tanlashga
yo’llash) kabi bosqichlardan tashkil topgan bo’lib, ular qisqa fursatda (muddatda)
o’tishi bilan o’zaro muayyan darajada tafovutlanadi. Jumladan, kasbiy maorif,
kasbga yo’llash, kasbga saralash, kasbiy moslashish tezkorlikda, mukammal o’ziga
xos xususiyatlari bilan tavsiflanadi. Ayniqsa, ksbiy moslashish davri o’ziga xos
tarzda kechadi, bir bosqich ikkinchisi bilan silliq uzviy bog’lanib ketadi. Kasbning
moddiy (iqtisodiy) tomoni, ijtimoiy faollik (nufuzga egalik), ma‘naviy
ta‘minlanganlik (ruhiy ko’tarinkilik hissiyotining ustuvorligi) insonning qaytatdan
ijtimoiy hayotdan o’z o’rnini topish imkonini yaratadi, uning umrini uzaytiradi,
ruhiy imkoniyatlari, zahiralari, potensiyasi, rezervi ishga tushishiga puxta negiz
hozirlaydi.
Reorientatsiya (qayta kasbga yo’llash) gumanistik psixologiya tamoyillarini
turmushga tatbiq etishga zarur shart – sharoit yaratadi. inson omilini qadrlashga,
butun imkoniyatlarini ro’yobga chiqarishga, ezgu niyat, orzu havas, istak – xohish
ushalishga negiz vujudga keltiradi. Ko’p profilli kasb – hunar egalari safini
kengaytirishga xizmat qiladi, komillikka intilish tuyg’usini jonlantiradi, zarur
bilimlar, malakalar bilan qurollantirishga turtki beradi.
Reorientatsiya inson imkoniyatini qaytatdan sinashning manbai hisoblanib,
o’zini o’zi kashf qilishi, o’zini – o’zi boshqarishi, o’zini o’zi tashkillashtirish,
o’zini–o’zi baholash, o’zini–o’zi refleksiyalash, o’zini–o’zi identifikatsiyalash kabi
shaxs fazilatlarini ro’yobga chiqarishga xizmat qiladi.
Maktab o’quvchilarining mayllari, havaslari, intilishlari, xohishlari,
motivlari, ezgu-niyatlari xususan kasbkorga bo’lgan qiziqishlari, motivlari,
ehtiyojlari tug’ilishi psixologiya fanining shaxs muammosi bilan uzviy bog’liqdir.
SHaxs psixologiyasini o’rganish o’quvchilarni kasb tanlashga yo’llash demakdir.
O’quvchilarning idividual tipologik xususiyatlari, yoshi va jinsini hisobga olgan
holda ularning har birini oqilona kasbga yo’llash shaxs psixologiyasining muhim
vazifalaridan biridir. Bozor iqtisodiyotiga asoslangan jamiyat qurish to’g’risidagi
hujjatlarda o’quvchilarni (o’z imkoniyatlarini o’zi baholash orqali) mustaqil kasb
tanlashga o’rgatish juda muhim va zarur vazifa ekanligi ta‘kidlanadi. SHunga ko’ra
psixolog olimlar, metodistlar, tashxis Markazi xodimlari keng jamoatchilik bilan
birgalikda kasbga doir bilimlarni keng tashviqot qilishlari, kasb-kor tanlashga oid
yo’l-yo’riqlar va metodlar ishlab chiqishlari, kasb tanlash maslahatlari rasmiy
shaxobchalari kengaytirilishi, professiogramma, professiografiya, psixogrammalar
ko’lami orttirilishi lozim. Bu borada Respublika tashxis Markazining 2003 yil
ma‘lumotlari juda qiziqarli va ba‘zan munozaralidir. Bularni quyidagi raqamlarda
ham ko’rish mumkin: Respublika bo’yicha 9-sinflarni bitirgan o’quvchilarning 8,00
%ga sanoat yo’nalishlariga yo’llanma berilgan bo’lsa, ularning atigi 3% o’qishga
joylashgan. Sog’liqni saqlash sohalariga esa 12,60% yo’llanma berilgan bo’lsa,
amalda ularning 4,80 % o’qishga kirgan. Maorif sohalariga esa 9,60 % yo’llanma
berilgan bo’lib, ularning 4,00%gina o’qishga joylashganlar («Maktab va hayot»
jurnaliga ilova 2003 yil, №1-2, 24-39 betlar).
Kasb tanlash faoliyatini oqilona tashkil etish uchun mamlakatimiz qaysi soha
mutaxassislariga muhtojligini nazarda tutish va shunga yarasha maktab
o’quvchilarini ularning mayli, intilishi, qiziqishi, imkoniyati, aqliy va jismoniy
qobiliyatlariga qarab, hamda u yoki bu kasbga yaroqliligini aniqlab, so’ngra kasbga
yo’llash kerak.
Hozirgi davrda xalq ta‘limi bo’limlarida, ishlab chiqarishda, aholini ish bilan
ta‘minlash muassasalarida, kollejlar va Oliy O’quv YUrtlarida yoshlarga kasb
tanlash yo’lini ko’rsatadigan maxsus kasb – hunar kabinetlari tashkil etilgan. Bu
borada Respublika tashxis Markazining, hamda joylardagi uning bo’limlarining
faoliyati ibratlidir. Bundan tashqari, malakali psixologlar va pedagoglar (shu
jumladan mahalla tarbiyachisi), murabbiylar, muhandislar va texniklar har bir kasb-
hunarning o’ziga xos tomonlari haqida malakaviy maslahatlar tashkil qilishadi.
Lekin yoshlarning kasb-hunar tanlashi asosan o’rta maktabdan boshlanadi,
shunga ko’ra o’quvchilar kichik jamoasi bilan psixologlar oldida turli yoshdagi,
jinsdagi maktab o’quvchilarini kasbga qiziqtirish, mehnat qobiliyatlarini
rivojlantirish, ichki imkoniyatlarini ishga solish (o’zini-o’zi namoyon etish) kabi
muhim vazifa turibdi. Psixologlar, bundan tashqari, o’quvchilarning aql idroki,
qobiliyatlarini hamda muayyan kasbga yaroqlilik darajasini aniqlash metodlari,
usullari, texnologiyasi, shakllari, mezonlari va tarkibiy qismlarini ishlab chiqishlari,
shuningdek, bu sohada ilmiy- tadqiqot ishlari olib borishlari zarur.
SHuni alohida ta‘kidlab o’tish joizki, psixologiya fani o’quvchilarning kasb-
hunar tanlashiga yordam beradigan, yo’l-yo’riqlar va tavsiyalar, mukammal
qo’llanmalar, aksariyat kasb-hunarning professiogrammasini hali to’liq ishlab
chiqqan emas. Lekin shaxs psixologiyasiga oid amaliy va nazariy materiallar etarli
miqdorda yaratilgan. SHaxs psixologiyasi masalalarini yoritish, ya‘ni shaxsning
bilish qobiliyatlari, aql-idroki, aql-zakovati, individual tipologik xususiyatlari, ruhiy
holatlarini aniqlash yo’li bilan uning nimalarga qodir, qanday kasb-hunarga
yaroqliligi to’g’risida aniq fikr bildirish va muayyan tavsiyalar berish mumkin.
Keyingi yillarda o’tkazilgan kuzatishlar Respublikamizda yoshlarni kasbga yo’llash
sohasida talay kamchiliklar borligini ko’rsatdi. Buni biz viloyatlar kesimida hamda
Respublika bo’yicha 9 sinf bitiruvchilariga sohalar bo’yicha tavsiyanomalar
berishda ko’rdik.
Darhaqiqat, maktabda o’quvchilarni kasb-hunarga yo’naltirish va psixologik-
pedagogik tashxis ishlarini amalga oshirishdagi dastlabki qadamlar boshlandi.
O’ylaymizki, ana shu dastlabki qadam maktablarda kasb-hunarga yo’naltirish
ishlarini olib boruvchi mutaxassis hamda o’quvchilarni kasbhunarga qiziqishi,
moyilligi va layoqatini aniqlash bilan shug’ullanadigan maktab amaliyotchi
psixologi shtatlarini tashkil etishdan iborat bo’lishi lozim. CHunki, bu
mutaxassislarsiz maktabda mazkur ishlar haqida gapirish ham mumkin emas.
Maktabda olib borilayotgan kasb-hunarga yo’naltirish va psixologik-pedagogik
tashxis ishlarining samarasi bevosita shu ikki mutaxassisning olib borayotgan
ishlarining ko’lami, ularning saviyasi va malaka ko’rsatkichi hamda faoliyatining
aniqligiga ko’p jihatdan bog’liq bo’lishligi barchamizga ayondir.
| 