O’quvchilarining badiiy tasavvurlarini rivojlantirishda
tasviriy san’at mashg’ulotlarining ahamiyati
Moxidil Zavqiy qizi Abdualimova
Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika universiteti
Annotatsiya: Maqola
umumiy o‘rta ta’lim maktablarida tasviriy san’at darslarini
tashkil etishda uning turlari, o‘quvchilarni badiiy-estetik tarbiyalashda tasviriy
faoliyatlarning roli, yoshlarni komil inson qilib shakllantirish uchun o‘quvchilarni
rasm ishlashga o‘rgatish va ularni badiiy fikr doirasini kengaytirish masalalariga
qaratilgan. Shuningdek, bu o‘quv predmeti o‘quvchilarda milliy istiqlol g‘oyalarini
shakllantirishda, ayniqsa axloqiy, vatanparvarlik, mehnatsevarlik ruhida tarbiyalashda
katta imkoniyatlarga ega ekanligi ta’kidlangan.
Kalit so‘zlar: tasviriy san’at, rangtasvir, haykaltaroshlik, grafika, rangshunoslik,
kolorit, komil inson, badiiy tarbiya.
The importance of visual art classes in developing the artistic
imagination of students
Mokhidil Zavki kizi Abdualimova
Chirchik State Pedagogical University of Tashkent region
Abstract: The article describes its types in the organization of visual art lessons
in general secondary schools, the role of visual activities in the artistic and aesthetic
education of students, teaching students how to paint in order to form young people
into perfect people and their artistic thinking. aimed at expanding its scope. It was also
noted that this subject has great potential in forming the ideas of national independence
in students, especially in educating them in the spirit of morality, patriotism, and hard
work.
Keywords: fine art, painting, sculpture, graphics, color science, color, perfect
person, artistic education.
Mamlakatimiz ta’lim tizimining hozirgi bosqichida ta’lim mazmuni va
metodikasiga, uning sifat va samaradorligiga yangi talablar qo‘yilmoqda. O’zbekiston
Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasida “Uzluksiz
ta’lim tizimini yanada takomillashtirish, sifatli ta’lim ehtiyojlariga muvofiq yuqori
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor - 3.567 (SJIF)
July 2022 / Volume 3 Issue 7
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
250
malakali kadrlar tayyorlash siyosatini davom ettirish”
1
ustuvor vazifa sifatida
belgilangan. Kompetentli yondashuv asosida bo‘lajak tasviriy san’at o‘qituvchilarida
badiiy idrokni rivojlantirish texnologiyalarini takomillashtirish hamda talabalar
innovatsion faoliyatining reproduktiv, produktiv, qisman izlanuvchi va kreativ
darajalarini puxta egallashlari uchun pedagogik shart-sharoit va didaktik
imkoniyatlarni ta’minlash dolzarblik kasb etadi.
Umumiy o‘rta ta’lim maktablarida tasviriy san’at darslarining asosiy maqsadi
o‘quvchilarning badiiy-estetik tarbiyasi bilan bog‘liq bo‘lib, u yoshlarni komil inson
qilib shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Tasviriy san’at darslari
o‘quvchilarning tasvirlash malakalarini o‘stiribgina qolmay, balki ularni badiiy fikr
doirasini kengaytiradi, ijodiy qobiliyatlari, kuzatuvchanligini, ko‘rib eslab qolish
xotirasini rivojlantiradi. Shuningdek, ushbu o‘quv predmeti o‘quvchilarda milliy
san’atni chuqur egallash, milliiy istiqlol g‘oyalarini shakllantirishda, ayniqsa axloqiy,
vatanparvarlik, mehnatsevarlik ruhida tarbiyalashda katta imkoniyatlarga ega.
Tasviriy san’atning asosiy vazifalaridan biri bu o‘quvchilarni estetik, xususan,
badiiy tarbiyalash ekan, u hayotdagi, tabiatdagi, san’atdagi, kishilarning
munosabatlaridagi go‘zalliklarni to‘liq idrok etishni shakllantirishdir. Zotan go‘zallik
kishilarning aqliga, qalbiga, irodasiga ta’sir etib, ma’naviy dunyosini boyitadi.
Hayotga estetik munosabatda bo‘lish ilhomning asosi bo‘lib, mehnatni quvonch va
ma’naviy manbaga aylantirishga yordam beradi.
Jamiyatimizning har bir kishisi qaysi sohada ish olib borayotganligidan qat’iy
nazar, go‘zallik va nafosatni ko‘ra olishi, tushuna bilishi kerak. O’quvchilarni estetik
jihatdan tarbiyalash maqsadida o‘qituvchi ularga tabiatdagi go‘zalliklarni, shakl va
ranglarning turli-tumanligini ko‘rsatadi. Bolalarda quvonch, hayajon baxsh etguchi
tabiat go‘zalliklari, so‘z bilan tasvirlab bo‘lmas rang birikmalari uzoq vaqtlargacha
ularning xotirasida saqlanib qoladi. Manzara, daraxtlar, barglar va gullarning o‘ziga
qarab rasmini chizish, ularning o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rganish orqali bolalar
tabiatga ko‘proq qiziqadigan bo‘ladilar. Bunday darslar bolalarga dunyoni keng va
atroflicha ko‘ra olishga, shuningdek ko‘rish orqali olgan taassurotlari doirasini
kengaytirishga, narsalar haqida aniq va to‘liq tushunchalar hosil qilishga yordam
beradi. Rasm chizish jarayonida bolalar narsalarning shakli, o‘lchovlari, fazodagi
holati, rangi kabilarni diqqat bilan o‘rganadilar.
Tasviriy san’atda borliqni idrok etish mashg‘ulotlarida o‘quvchilar tabiatdagi,
tevarak-atrofdagi jonli va jonsiz narsalarni, shuningdek, voqea va hodisalarning shakli,
tuzilishi, o‘lchovlari, rangi va boshqa xususiyatlarini bilib oladilar. Bulardan
o‘zlarining tasviriy faoliyatlarida foydalanadilar. Shu bilan birga bu blok
1
Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича
Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги фармони // Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами. –
Тошкент, 2017. –Б.39
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor - 3.567 (SJIF)
July 2022 / Volume 3 Issue 7
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
251
mashg‘ulotlari bolalardagi kuzatuvchanlikni, xotirani, tasavvurni, estetik idrokni
rivojlantirib boradi. Borliqni estetik idrok etish mashg‘ulotlari odatda mavzuli
kompozitsiyalarni bajarishdan oldin o‘tkaziladi. Buning uchun mavzuga oid ob’ektlar
yaxshilab kuzatiladi va o‘rganiladi.
Shuning uchun ham tabiat qo‘yniga qilingan sayohat vaqtida dars jarayonida
o‘quvchilar ayrim ob’ektlarning qalamda yoki bo‘yoq bilan qoralamasini chizib,
ranglamalarini ishlaydilar.
O’quvchilar mavzu bilan bog‘liq bo‘lgan o‘simliklar, gullar, qushlar, hayvonlar,
baliqlarni kuzatadilar, tabiatning turli fasllaridagi ko‘rinishlari (quvonchli, g‘amgin,
o‘ychan va hokazo) haqida tasavvurga ega bo‘ladilar va ularni o‘zlari chizgan
rasmlarida tasvirlaydilar. Tevarak-atrofdagi predmet va amaliy san’at buyumlarini
o‘rganish, ularni ma’lum miqdorda shakli, rangi, tuzilishini tahlil qilish va
umumlashtirish ba’zi bir hodisalarni kengroq va chuqurroq bilib olish imkonini beradi.
Umumta’lim maktablarida naturaga qarab rasm ishlash mashg‘ulotlari eng zarur
va qiziqarli turlaridan hisoblanadi. Bu mashg‘ulotlar o‘quvchilarda shakllarning
tuzilishi, uning fazoda joylashuvi, ularning tuzilish belgilari haqida tasavvurga ega
bo‘lish imkonini beradi hamda tasvirlash malakalarini o‘stiradi.
O’quvchilarda narsalarning tuzilishi, shakli, ranglarini ko‘ra bilish va tahlil qilish
hamda tasvirlash malakalarini shakllantirishdan iborat. Shuningdek, o‘quvchilar avval
tasvirlanayotigan narsaning umumiy va estetik jihatdan ahamiyatli tomonlarini aniqlab
oladilar. Keyin esa narsaning qismlari va detallarini aks ettirishni o‘rganadilar. Shu
nuqtai nazarga ko‘ra sinfda kuzgi gullar, meva va sabzavotlar, estetik ahamiyatga ega
bo‘lgan predmetlar, o‘yinchoqlarga qarab ularning rasmlarini ishlash maqsadga
muvofiq. Naturaga qarab rasm ishlash darslari davomida bajariladigan ranglavhalarda
o‘quvchilar shakllarda ranglarning ko‘rinishi, tipik belgilari nimalardan iboratligini
aniqlaydilar.
Naturaga qarab rasm ishlash mashg‘ulotlarida bolalar e’tibori ranglar uyg‘unligini
idrok qilishni rivojlantirishga, akvarel yoki guash bo‘yoqlari bilan asliga qarab, eslab
qolish va tasavvur qilib chizishga qaratiladi.
Naturaga qarab rasm ishlash mashg‘ulotlarida o‘qituvchi bolalar e’tiborini
tasvirlanayotgan ob’ektlarning go‘zlligiga, ranglarning hamohangligi va shakl
mutanosibligiga, tasvirlanayotgan buyumlar orasidagi o‘zaro mantiqiy bog‘liqlik
kabilarga qaratadi.
Naturaga qarab haykal ishlash mashg‘ulotlari ham o‘quvchilar uchun qiziqarli
mashg‘ulot turi bo‘lib, naturani ko‘ra bilish, uning asosiy shaklini, hajmini, tuzilishi va
o‘zaro nisbatlarini ajrata olishga o‘rgatadi. Shuningdek, bunday mashg‘ulotlarda
haykaltaroshlikda qo‘llaniladigan material va asboblar bilan ishlash yuzasidan
muayyan bilim, malakalar rivojlantiriladi. Bulardan tashqari o‘quvchilar tuzilishi
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor - 3.567 (SJIF)
July 2022 / Volume 3 Issue 7
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
252
jihatdan unchalik murakkab bo‘lmagan haykallarni alohida-alohida va yaxlit loy
bo‘laklaridan ishlash yo‘llarini o‘rganadilar.
Bunday darslarda bolalar hajmli haykallar ishlaydilar. Natura uchun narsaning
tashqi tuzilishi, o‘lchov nisbatlari aniq ko‘rinib turadiganlari tanlab olinadi. Natura
olingach, uni har tomonlama diqqat bilan kuzatish, qismlarning o‘zaro bog‘liqliklarini
va farqini taqqoslash zarur bo‘ladi.
Haykaltaroshlik ishlarida natura hajmdor qilib tasvirlanayotganligi tufayli ish
jarayonida turli tomonlarga aylantirib turiladi. Mashg‘ulot o‘tkazilayotgan xonada
yorug‘lik chap tomondan tushishi va naturaning shakli yaqqol ko‘rinib turishi
maqsadga muvofiqdir.
O’quvchilar burgut, savat ko‘targan qiz haykallarini o‘ziga qarab haykalini
ishlashga oid mavzular qiziqarli hisoblanadi. Natura topilmagan taqdirda, ularning
rasmlariga qarab haykal ishlashga ruxsat etiladi.
Kompozitsiya mashg‘ulotlari uch qismdan iborat: 1.Rangtasvir kompozitsiyasi;
2.Dekorativ kompozitsiya; 3.Haykaltaroshlik kompozitsiyasi.
Rangtasvir kompozitsiyasi mavzu asosida, xotira va tasavvurlardan rasmlar
ishlashdan tashkil topadi. Bunda tanlangan mavzuga ko‘ra, uning elementlari qog‘oz
yuzasida bir-biriga bog‘liq holda joylashib, yaxlit kompozitsiyani hosil qiladi.
Rangtasvir kompozitsiyasi mashg‘ulotlari asosan tabiat manzaralarini va
hodisalarini aks ettiruvchi mavzularda rasm ishlashga asoslanadi.
To‘rtinchi sinfda rangtasvir kompozitsiyasi mashg‘ulotlarining vazifalari
narsalarning shakli, rangi, ularning go‘zalligi haqida tushuncha berish, eng qiziq
mavzu tanlay olish, qog‘ozda rasmini to‘g‘ri joylashtirishga o‘rgatish kabilardan
iboratdir. Rangtasvir kompozitsiyasi mashg‘ulotlarning asosiy maqsadi o‘quvchilarni
ijodiy tafakkuri, tasavvuri va fantaziyasini kerakli darajada rivojlantirishdir.
Shu maqsadda to‘rtinchi sinfda “O’zbekiston go‘zal diyor”, “Kuzgi ishlar”,
“Yaylovda”, “Qishlog‘imiz (shahrimiz) qurilishlari” kabi mavzularda rangtasvirda
kompozitsiya ishlash nazarda tutilgan.
Mashg‘ulotlarning bu turi o‘ziga qarab rasm ishlashga qaraganda ancha murakkab
bo‘lib, u o‘quvchilardan ham, o‘qituvchilardan ham katta mas’uliyat talab etadi.
Shuningdek, mavzuli kompozitsiya ishlayotganda, bolalar rasmda tasvirlanishi
kerak bo‘lgan ob’ekt bilan tanishadilar. Undagi ba’zi bir narsalarning xomaki
chizmalarini ishlashlari ham mumkin.
Odatda o‘qituvchi bolalarga bir mavzudagi bir necha mazmunni tavsiya etadi.
O’quvchilar esa ulardan birini tanlab, shu asosda kompozitsiya tuzadilar. Mavzu
asosida rasm chizishda o‘quvchilar naturaga qarab rasm ishlash, dekorativ
kompozitsiya, borliqni idrok etish darslarida olgan bilim va malakalariga tayanadilar.
Mavzu asosida kompozitsiya ishlashda bo‘yoqlardan foydalanish murakkab
vazifalardan hisoblanadi. Chunki, bunda ko‘rgazmali vosita va metodik usullardan
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor - 3.567 (SJIF)
July 2022 / Volume 3 Issue 7
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
253
to‘g‘ri foydalanilgan holdagina o‘quvchilarning rangshunoslikka oid bilim va
malakalarni to‘g‘ri o‘zlashtirishlariga erishiladi.
Dekorativ kompozitsiya-to‘rtburchak va doira shaklidagi naqshlarning
namunasidan ko‘chirish va mustaqil ijodiy naqsh ishlash, ertaklar asosida illyustratsiya
ishlash singarilarni qamrab oladi.
U o‘quvchilarga turmushda uchraydigan narsalarning vazifalari, ularning shakli,
bezak elementlarining o‘zaro bog‘liqligi haqida tushunchalar beradi hamda yuksak
mahorat bilan tasvirlangan narsalarni didsiz, pala-partish ishlangan narsalardan farq
qila bilishga o‘rgatadi.
Dekorativ kompozitsiya darslarida o‘quvchilarga har qanday naqshning bezak
gullari tevarak-atrofdagi narsa va hodisalardan olinganligi haqida tushuncha beriladi.
Binobarin, naqsh ishlash mashg‘ulotlarida rasm ishlovchi real shaklni o‘zgartirishi, uni
soddalashtirishi, unga yangi detallar qo‘shishi mumkinligi qayd qilinadi.
O’quvchilar naqsh namunalaridan ko‘chirish darslarida naqsh chizishning o‘ziga
xos xususiyatlari, ritm, simmetriya va uning ahamiyati bilan tanishadilar, ranglarning
nomlarini o‘rganadilar, bo‘yoq va ularni ishlatish ustida amaliy ish olib boradilar.
Mustaqil ravishda ijodiy naqsh chizdirish orqali o‘quvchilarning ijodiy qobiliyati,
fantaziya va tafakkuri o‘stiriladi. Bunda ular avvallari ko‘rgan naqshlarga o‘xshatib
mustaqil nashq ishlashlari natijasida naqsh chizishdagi kompozitsiya qoidalarini
o‘zlashtirib oladilar.
Adabiy asarlarga illyustratsiyalar ishlash o‘quvchilarning eng qiziqarli
mashg‘ulotlaridan bo‘lib, unda bolalar ertak, hikoya, masaldagi mazmunni, unda
qatnashgan qahramonlarning obrazlarini ifodalashga harakat qiladilar.
Haykaltaroshlik
kompozitsiyasi -real
haykaltaroshlik
va
dekorativ
haykaltaroshliklarga bo‘linadi. Real haykaltaroshlikda o‘quvchilar o‘qituvchi
tomonidan tavsiya etilgan mavzularda haykallarni asliga o‘xshatib ishlaydilar. Bunda
o‘quvchilar tasviriy san’at mashg‘ulotlarining boshqa turlaridan orttirilgan bilim,
ko‘nikma va malakalariga tayanadilar.
Haykaltaroshlik mashg‘ulotlarida o‘quvchilar loy yoki plastilinni dumaloqlash,
bosib yalpaytirish, siqimlab cho‘zish, ortiqcha qismlarini maxsus sidirgich yordamida
olib tashlash, stek bilan ishlash usullarini o‘zlashtiradilar.
Haykaltaroshlik mashg‘ulotlarida ikki xil ish uslubi mavjud:
1. Yaxlit loy bo‘lagidan tasvir hosil qilish. 2. Alohida-alohida loy yoki plastilin
bo‘laklariga ishlov berish orqali haykal ishlash.
To‘rtinchi sinfda bolalar haykaltaroshlik kompozitsiyasi bilan shug‘ullanishni
davom ettirib, uchinchi sinfdagiga qaraganda ancha murakkab vazifalarni hal qiladilar.
Shunga ko‘ra to‘rtinchi sinfda “Futbolchi bola”, “Childirmachi va raqqosalar”
mavzusida haykaltaroshlikdan kompozitsiya ishlash belgilangan. Bularni bolalar
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor - 3.567 (SJIF)
July 2022 / Volume 3 Issue 7
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
254
yakka yoki guruh bo‘lib bajaradilar. Kompozitsiyadagi obrazlarga qarab guruhdagi
bolalar soni kam yoki ko‘p bo‘lishi mumkin.
| 