“PROSPECTS OF DEVELOPMENT OF
SCIENCE AND EDUCATION”
56
PSIXOLOGIYANING RIVOJLANISH BOSQICHLARI
Raximova Gulchexra Zarifboy qizi
Urganch Davlat Universiteti
Annotatsiya: Ushbu maqolada psixologiyaning qisqacha tarixi, kimlar
tomonidan o’rganilganligiga to’xtalingan. Shu bilan bir qatorda zamonaviy
psixologiya yo’nalishlari haqida so’z yuritiladi.
Kalit so’zlar: psixologiya, ruhiy bosqich, eksperimental psixologiya, psixologiya
laboratoriyasi, insonlarning ruhiy holati, ruhning rivoj darajasi, karma, chakralar.
Qadim-qadimdan insonlar o'zi haqida, shu bilan birga, o'z ichki olamida
bo'layotgan ruhiy jarayonlar bilan bog'liq savollarga javob topishga harakat qilib
kelgan. Va bu o'z o'rnida biz sevib o'rganadigan psixologiya faniga asos solinishiga
sabab bo'lgan. Psixologiya ajoyib fan. Shu bilan birga, u ham yosh, ham eng qadimiy
fanlardan biridir. "Psixologiya" atamasi tom ma'noda ruh haqidagi fan degan ma'noni
anglatadi (Psyche — ruh; logos =fan) [3].
Ilgari psixologiya metafizikaning bir qismi bo'lib, ruhning tabiati, kelib chiqishi
va taqdiri bilan shug'ullangan. U ratsional psixologiya deb ataldi. Ammo zamonaviy
psixologiya empirikdir va ruh bilan bog'liq muammolar bilan shug'ullanmaydi [3].
Allaqachon antik davr faylasuflari zamonaviy psixologiya uchun shaxsiy bo'lgan
muammolar haqida o'ylangan. Ruh va o'zaro bog'liqligi, idrok, xotira va fikrlash
masalalari; ta'lim va tarbiya, inson xulq-atvorining his-tuyg'ulari va motivatsiyasi va
boshqa ko'plab savollar Yunonistonda birinchi falsafiy maktablar paydo bo'lganidan
keyin miloddan avvalgi 6-7-asrlarda olimlar tomonidan ilgari surilgan. Ammo eski
mutafakkir psixolar zamonaviy ma'noda emas edilar. Psixologiya fanining ramziy
tug'ilgan kuni 1879 yil, Vilgelm Vundt tomonidan Germaniyaning Leyptsig shahrida
birinchi eksperimental laboratoriya kashf etilgan yil. Shu vaqtgacha psixologiya
spekulyativ fan bo'lib qoldi. Va faqat V. Vundt psixologiya va eksperimentni
birlashtirish erkinligini oldi. V.Vundt uchun psixologiya ong haqida fan edi. 1881 yilda
“PROSPECTS OF DEVELOPMENT OF
SCIENCE AND EDUCATION”
57
laboratoriya negizida eksperimental psixologiya instituti ochildi (hali ham mavjud), u
davlat ilmiy markaz, balki psixologlar xalqaro markaziga aylandi [2;7].
Uygʻonish davrida Leonardo da Vinchi, X. Vives kabilar Psixologiya rivojiga oʻz
hissalarini qoʻshdilar. 18-asrga kelib M. V. Lomonosov, A.N. Radishchev, G. S.
Skovoroda, T. Gobbs, B. Spinoza, G. Leybnits. J. Lokk, K. A. Gelvetsii, P. A. Golbax,
D. Didro psixologiyada bir talay kashfiyot qildilar, uni amaliy maʼlumotlar bilan
boyitdilar.
Psixologiya taraqqiyotida umuman XIX asrdagi eksperimentlar alohida ahamiyat
kasb etdi. Bu davrda psixologik real voqelikni oʻrganish uchun metodlar majmuasi
qoʻllana boshlandi: kuzatish, laboratoriya eksperimenti, tabiiy eksperiment, faoliyat
natijasini tahlil qilish, ruhiy jarayonlarni modellashtirish genetik metodi, test, ekspert
baholash, intervyu, anketa, soʻrovnoma, tarjimai hol va h.k. XIX asr oxiri —XX asr
boshlarida qator psixologik ilmiy maktablar, hamda yoʻnalishlar vujudga keldi:
bixeviorizm, geshtaltpsixologiya, personalizm, freydizm va h.k. psixologiyaning
rivojiga I. M. Sechenov (psixikaning reflektor tabiati), I. P. Pavlov (oliy nerv faoliyati)
taʼlimotlari muhim hissa boʻlib qoʻshildi. Rossiyada V. M. Bexterev eksperimental
laboratoriyasi (Qozon, 1885), Harkov universiteti va N. N. Langening Odessadagi
laboratoriyasi,
G.Chelpanovning
Kiyevdagi,
S. Korsa-kovning
Moskvadagi,
keyinchalik V. M. Bexterev, A. Lazurskiy, A. Nechayevlarning Peterburgdagi, V.
Chijning Yuryev (Tartu, Estoniya)dagi eksperimental laboratoriyalari psixolgiya
taraqqiyotiga alohida taʼsir oʻtkazdi. 1912-yil Moskva universitetida Psixologiya
instituti ochildi. Shu yili I. A. Sikorskiy tomonidan Kiyevda jahonda birinchi marta
Bolalar psixologiyasi instituti tashkil qilindi. XX asr ning 1-yarmida Rossiyada K. N.
Kornilov, P. P. Blonskiy va boshqa psixolog olimlar dialektikaga asoslangan ilmiy
psixologiyani
yaratishga
kirishdilar.
Hozirgi zamon psixologiyasi koʻp tarmoqli psixologik bilimlar tizimidan iborat
fan hisoblanib, oʻzining tadqiqot predmetiga ega boʻlgan koʻplab sohalardan tashkil
topgan: umumiy psixologiya, aviatsiya psixologiyasi, harbiy psixologiya, differensial
psixologiya, psixofiziologiya, muhandislik psixologiyasi, kosmik psixologiya, huquq
“PROSPECTS OF DEVELOPMENT OF
SCIENCE AND EDUCATION”
58
psixologiyasi, tibbiyot psixologiyasi, neyropsixologiya, patopsixologiya, pedagogik
psixologiya, mehnat psixologiyasi, sport psixologiyasi, maxsus psixologiya, ijodiyot
psixologiyasi,
menejment
psixologiyasi,
marketing
psixologiyasi,
ijtimoiy
psixologiya, yosh psixologiyasi, tashkiliy psixologiya, din psixologiyasi, oila
psixologiyasi, psixologiya tarixi, genetik psixologiya, amaliy psixologiya,
eksperimental psixologiya, kasb psixologiyasi, psixolingvistika, siyosiy psixologiya va
boshqa psixologiyaning tarmoqlarga ajralishining asosiy sababi uning tarkibida
tadbiqiy sohalar vujudga kelishidir. Psixologiya sanoatda, jamiyat boshqaruvida, taʼlim
tizimida, sogʻliqni saqlash, madaniyat, sport, transport, radio, televideniye va boshqa
tuzilmalarda muhim masalalarni hal qilishda faol ishtirok qilmoqda. Psixologiya
erishgan yutuqlari shaxs imkoniyatlarini roʻyobga chiqarish va ularni harakatga
keltirishda alohida ahamiyat kasb qilmoqda hamda shu asnoda mehnat samaradorligini
oshirishga taʼsir oʻtkazmoqda. Zamonaviy psixologiyada elektron-hisoblash texnikasi,
elektr va kimyoviy vositalar yordami bilan psixikani chuqur oʻrganish kabilar
qoʻllanilmoqda. Psixologiyada insonni, uning ruhiy kechinmalarini, rivojlanish
bosqichlarini, kognitiv faoliyatini o’rganishda bir nechta metodlar qo’llaniladi.
Shulardan biri, oʻzini-oʻzi kuzatish (introspeksiya) metodi atrofida keskin baxslar
davom etmoqda. Baʼzi yoʻnalishdagi psixologlar uni tadqiqot oʻtkazishning asosiy
metodi deb taʼkidlasalar, boshqalari esa uning cheklanganligini eʼtirof qiladilar, buning
oʻrniga obʼyektiv metodlardan foydalanishni tavsiya etadilar. Obʼyektiv metodlar
tufayli psixikaning moddiy negizi aniqlangan, inson ichki munosabatlari bilan
subʼyektiv holatlar sababiy bogʻliqligi yakka shaxsda, jamoada namoyon boʻlishi
isbotlangan. Jahon hamjamiyatida AQSH, Angliya, Fransiya, Germaniya, Rossiya,
Shvetsariya mamlakatlarida ilmiy tadqiqot institutlari va markazlarida, universitetlarda
psixologik izlanishlar keng koʻlamda olib borilmoqda [4].
Vaqtlar, zamonlar o’tib borarkan, Yer o’lchamlari o’zgarib bordi, shu bilan
birgalikda insonlarning ruhiy o’lchamlari, ruhning rivoj darajasi, karma, chakralar kabi
tushunchalarni o’z ichiga olgan yangi yo’nalish – ezoterika yo’nalishi ham paydo
bo’ldi. Garchi bu yo’nalish ilmiy-amaliy jihatdan asoslanmagan bo’lsa-da, bugungi
“PROSPECTS OF DEVELOPMENT OF
SCIENCE AND EDUCATION”
59
kunda ushbu yo’nalishda dunyoning eng yetakchi va ilg’or psixologlari faoliyat
yuritmoqda hamda psixologik yordamga muhtoj kishilar uchun foydali bo’lib
qolmoqda.
Xulosa o’rnida shuni aytish mumkinki, inson ruhiyati haqidagi fan, ya’ni
psixologiya insonlarga foydaliligi va qiziqarligi jihatidan nafaqat eramizdan oldingi
yillarda, balki bugungi axborot texnologiyalari, ijtimoiy tarmoqlar rivojlanayotgan bir
paytda ham o’z o’rnini va ahamiyatliligini saqlab qolgan yetakchi fan yo’nalishlaridan
biri hisoblanadi. Insonlar uchun har bir inson rivojlanish va yuksalish bosqichida o’zi
haqida anglashlarga ega bo’lish va shu asnoda o’zini yanada rivojlantirish istagi kuchli
bo’lganligi sababli psixologiya fani yaqin kelajakda ham o’zining yetakchi o’rnini va
ahamiyatliligini saqlab qoladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI:
1.
Ergasheva G.Q. Rus va O’zbek tillari psixologiya terminlarining leksik-
semantik xususiyatlari. Filol. fanlari bo’yicha fal. dok. (PhD) dis. aftoref. -T.:2018
2.
Kazakova E.V va b..Psixologiya. O’quv qo’llanma. –A.:2018
3.
https://www.psychologydiscussion.net/psychology/meaning/psychology-
meaning-definitions-and-methods/1559
4.
https://azkurs.org/1-mavzu-psixologiya-faninig-tarixi-rivojlanishi-
yonalishlari-a.html
| 