10.5. Nonisbiy qayta sug‘urtalash
Nonisbiy qayta sug'urta mexanizmi sug'urta amáliyotida ko‘p
qo'Uaniluvchi sug'urta turidir. Jahon sug'urta amaliyotida o'z
o'miga ega. Nonisbiy qayta sug'urta turi o'z tarkibiga ega.
Qayta sug'urta qiüsh operatsiyalari nisbiy va nonisbiy shaklda
amalga oshiriladi. Nonisbiy qayta sug'urta qiüshga nisbatari rüsbiy
qayta sug'urtalash ancha ilgari paydo bo'lgan. Shu nuqtaiy nazar-
dan qaraganda, nisbiy qayta sug'urtalashni, ba’zan, an ’anaviy
qayta sug'urtalash ham deb atash qabul qilingan.
Nonisbiy qayta sug'urta qüishda qayta sug'urtalovchining su
g'urta mukofoti va qoplamasidagi foizlardagi ishtiroki tamoyih
qo'Uanilmaydi. Nisbiy qayta sug'urta qüishda tomoiúarrüng man
faati bir-biriga mos keladi.
Uning tarkibiga zarar ekssedenti (excess of loss) asosida qayta
sug'urtalash, zararUhk ekssedenti (stop-loss) asosida qayta sug'ur
talash turlari kiradi.
Nonisbiy qayta sug'urtada tomonlaming majburiyatlari nisbiy
usulda taqsimlanilmaydi. Xalqaro amahyotda ekssedent summasi
va zarari asosidagi noiüsbiy qayta sug'urta mexanizmi qo'Ulardladi.
Zarar ekssedenti asosida qayta sug'urta qayta sug'urta qopla-
malarining turlari bo'yicha bo'hnishi mumkin: har bir alohida risk
bo'yicha yoki bitta hodisa natijasida yuzaga kelgan zararlar yig'in
disi bo'yicha (hodisa bo'yicha). Nonisbiy qayta sug'urta shartno
masida sug'urtachining o'zi to'lashi mumkm bo'lgan zarar rhiq-
dorining me’yori — prioriteti belgüanadi. To'g'ridan-to'g'ri su
g'urta shartnomasi bo'yicha yuzaga kelishi mumkin bo'lgan za
raming belgüangan prioritetdan oshadigan miqdori, qayta sug'ur
ta limiti chegarasida qayta sug'urtachi tomonidan qoplaiüb beri
ladi. Masalan, sug'urtachi prioriteti 4,0 mln so'm miqdorida belgi
langan, qayta sug'urta limiti 6,0 mln so'm miqdorida belgilangan
bo'lsin. H aqiqatda, to 'g 'rid a n -to 'g 'ri sug'urta shartnom asi
bo'yicha 3,5 mln so'm zarar yuzaga keldi. Ushbu misolda keltiril-
187
gan zarami qoplash yuzasidan qayta sug‘urtachida hech qanday
majburiyat paydo bo'lmaydi. Yuzaga kelgan zarar miqdorini 7,0
mln so‘m deb, faraz qilamiz. Bu holatda qayta sug‘urtachi yuzaga
kelgan zararning 3,0 mhi so'mini qoplab berishi lozim.
Agar qayta sug‘urta shartnomasida qayta sug‘urta qoplamasi
«hodisa bo‘yicha» tamoyüida ta’minlanishi belgilangan b olsa,
sug‘urtachining prioriteti nisbatan katta miqdorda belgilanishi
lozim. Chunki qayta sug‘urta qoplamasini amalga oshirish bo‘-
yicha majburiyat qayta sug‘urtachida faqat bitta hodisa natijasida,
katta miqdordagi zararlar yiglndisi yuzaga kelgan hoharda paydo
bolishi zamr. Bjjnday zararlar, asosan, bo‘ron, suv toshqini, d o l
va boshqa tabiiy ofatlar natijasida yuzaga kehshi mumkin. Odatda,
qayta sug‘urta shartnomasida prioritet miqdorini belgilashda
to‘g‘ridan-to‘g‘ri sug‘urtachi tomonidan shakhantirilgan sug‘urta
portfelining riskka uchrash ehtimoli darajasi, sug'urta turi va
boshqa ta’sir qiluvchi omiUar inobatga ohnadi.
Nonisbiy obhgator qayta sug‘urta shartnomalarida qayta su-
g‘urta hmiti va prioritetlarini belgilash bilan bir qatorda, to ‘g‘-
ridan-to‘g‘ri sug‘urtachiga qayta sug‘urta siglmini tiklash imko-
niyati ham beriladi. Masalan, qayta sug‘urta shartnomasidagi
7.0 mln so‘mhk qayta sug‘urta hmiti ikki marta tiklanish imko-
niyatlari bilan ta’minlangan. Ikki tiklanish imkoniyatlaridan bittasi
sug‘urtachi uchxm tekinga, ikkinchisi shartnomada belgilangan
minimal depozit mukofoti tolash sharti bilan berilgan. Agar qayta
sug‘urta shartnomasi amaldagi muddatda qayta sug‘urtachi tomo
nidan qoplangan zararlar miqdori 7,0 mln so'mdan oshsa, sug‘ur-
tachi bir marta tekinga qayta sug‘urta limitini tiklash huquqiga ega
boladi. Agar keyinchahk zararlar miqdori 14,0 mln so'mdan oshib
ketsa, keyingi qayta sug‘urta hmitini tiklash imkoniyati faqat
depozit mukofotini to lash sharti bilan beriladi. Zararlar hajmi
21.0 mln so‘mdan oshib ketsa, zararlaming oshgan qismi qayta
sug‘urtachi büan kehshgan holda yoki sug‘urtachining o‘zi zarar
ning ushbu qismini mustaqil tolaydi.
188
Zararlilik ekssedenti asosida qayta sug'urtalashda sug‘urta-
chiga qaj?ta sug‘urta qoplamasini m a’lum sug‘urta turi bo‘yicha
sug‘urta operatsiyalarining zararlilik ko'rsatkichi oshgan hollarda
beradi. Bunday shartnomalarda prioritet miqdori yñ mobaynida
sug‘urtachi tomonidan ishlab topügan yoki olingan sug'urta mu
kofoti hajmiga nisbatan belgilanadi va zararning prioritet miqdo
ridan oshgan qiymati qayta sug‘urtachi tomonidan qoplab beriladi.
Qayta sug‘urta qoplamasini to‘lash majburiyatini aniqlashda zarar
miqdori belgilangan prioritetdan bitta hodisa natijasida kelgan
kumulativ zararlar yoki bir nechta yirik zararlar sababh yuz ber-
ganligi ahamiyat kasb etmaydi. Masalan, avtotransport sug‘urtasi
uchun (kasko) sug‘urtachi prioriteti 93% ni, qayta sug‘urtachi
ulushi 12% ni tashkil qilishiga tomonlar kelishib olgan. To‘g‘ri-
dan-to‘g‘ri sug‘urtachining birlashgan zararlilik darajasi 98% ni
tashkil qilsa, zararlilik darajasining 5% miqdoridagi oshgan qismi
qayta sug‘urtachi tomonidan qoplab beriladi. Qayta sug‘urtachi
tomonidan qoplab berishi lozini bo‘lgan aniq summani topish
uchun sug‘urtachi tomonidan sug‘urtaning ushbu turi bo‘yicha
olgan sug‘urta mukofotini zararliUk darajasining oshgan qismiga
ko‘paytirish zamr. Agar bizning misolimizda sug‘urtachining bir
lashgan zararlilik ko‘rsatkichi 108% ni tashkil qilsa, qayta sug‘ur-
tachi uning ulushiga to ‘g‘ri keluvchi 12% zarami qoplab berishga
majburdir, qolgan 3% — 105% dan oshgan qismi yana sug‘ur-
tachining shaxsiy chegirimida ushlab qolinadi.
Qayta sug‘urtalashning tartibimimg barcha shartlari sug‘urta
shartnomasida ko‘rsatiladi. Qayta sug‘urtalanuvchi qayta sug‘urta
shartnomasining talablarini to‘liq bajarib borgan taqdirda, jumla-
dan, nonisbiy qayta sug‘urtada ham qayta sug‘urtalovchi tomoni
dan unga komission to ‘lovlar yoki tantemlar shaklidagi siylovlar
beriladi. Qayta sug‘urtalash sug‘urta faoliyatida foydah mexanizm
hisoblanib, undan foydalanib sug‘urta tashkñoti o‘z zimmasidagi
ortiqcha majburiyatdan qutilish va shu bilan birgalikda mijozni
o'zida saqlab qolish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Ta’kidlash joizki,
189
jahon sug'urta bozorida qayta sug'urtalash munosabatlari yuksak
rivqjlangan bo'lib, mamlakatlaming sug'urta bozoriga yetarli dara-
jada o‘z ta’sirini o'tkazadi. Qayta sug'urtalash munosabatlari su
g'urta tashkilotlarining to'lov qobiliyatining barqarorhgini ta’min-
lashda ham muhim omillardan biri hisoblanadi.
^
Download |
