~ 5 ~
maydoni hosil qilinganda ferromagnit suyuqlik (6) pastga
magnit oqimi eng katta
bo’ladigan holatga ko’chadi. Simob yuqoriga siqib chiqariladi va kontaktlar (2 va 3
kontakt o’zaklari)ni birlashtiradi.
Gerkonli relelarning afzalliklari:
─ yuqori namlikva shu kabi sharoitlarda ishlashi imkoniyati;
─ konstruktsiyasining nisbatan soddaligi, kichik o’lchamlar va gabaritlar;
─ yuqori ishlash tezligi (1 ─ 3 ms);
─ murakkab kinematik juftliklar ishqalanadigan detallarining yo’qligi, bu esa
ishlash ishonchliligini ta’minlaydi;
─ ham elektromagnit maydoni, ham o’zgarmas magnit bilan boshqarish imkoniyati
borligi;
Gerkonlarning kamchiligi:
─ magnit yurituvchi kuch boshqaruvi bo’yicha sezgirlikning nisbatan pastligi;
─ tashqi magnit maydonlari ta’siriga berilishi, bu esa salbiy ta’sirlardan
himoyalash uchun maxsus choralar ko’rishni taqozo qiladi;
─ shisha ballonning nozikligi (sinuvchan), ya’ni
zarbalarga, vibratsiyaga
ta’sirchanlik ─ gerkonni o’rnatishda amortizatsiya bo’yicha maxsus choralar ko’rilishi
talab qilinadi;
─ kommutatsiyalanadigan zanjirlarning kichik quvvati;
─ katta toklarda kontaktlarning o’zidan-o’zi ajralishi mumkinligi.
Gerkonli yo’l uzgichlari.
Sanoat elektroavtomatikasida qurilma harakatchan
elementlarining harakatini nazorat qilishni amalga oshirish uchun yo’l uzgich
(almashlab ulagich)larning ko’p xil ko’rinishlaridan foydalaniladi. Elektr jihozlarning
qolgani bilan, shu jumladan elektron jihozlar bilan solishtirganda yo’l uzgichlari eng og’ir
sharoitlarda ishlaydilar ─ sababi ular texnologik mashinalarning
bevosita ishchi
zonalarida joylashadilar. U joyda esa haroratning, vibratsiyaning, zarbali yuklamalarning
keng diapazonlari, payraxa va turli suyuqliklar bilan ifloslanish bor. Kontaktli yo’l
uzgichlarning texnik ko’rsatkichlari har doim belgilangan talablarni har doim ham
qanoatlantirmaydi. Ayniqsa, bu ko’p sonli yo’l uzgichlarga ega bo’lgan
avtomatlashtirilgan texnologik jihozlar uchun xarakterli, masalan, avtomatik liniyalar,
~ 6 ~
konveerlar va hokazo. Bu masalalarning katta qismi kontaktsiz yo’l uzgichlardan
foydalanish bilan hal qilinadi.
Ishlash printsipidan qat’iy nazar yo’l uzgichlar
quyidagi asosiy funktsional
elementlardan tuziladi:
─
sezgir elementi
(o’zgartirgich), nazorat qilinuvchi ob’etning ko’chishini qaysidir
fizik kattalikka o’zgartirgich;
─
boshqaruvchi element
, odatda nazorat qilinuvchi ob’ektning qo’zg’aluvchan
ishchi organiga mahkam bog’langan;
─
rele elementi
, o’zgartgichdan uzluksiz kelayotgan signalni o’chirgich holatining
diskret signaliga o’zgartiruvchi va kuchaytiruvchi (ulangan yoki o’chirilgan);
─
ijrochi element
, undan o’chirgich holatining diskret chiqish signali
elektroavtomatikaning tashqi sxemasiga tushadi.
Yo’l uzgichlari ikkita katta guruhga bo’linishi mumkin ─
kontaktli
va
kontaktsiz
yo’l uzgichlari.
Kontaktsiz gerkonli yo’l uzgichlari magnit-induktiv o’chirgichlar qatoriga kiradi.
Induktiv o’chirgichlar induktivlikning va o’zaro induktivlikning o’zgarishiga
asoslanib tayyorlanadi, hamda induktsion o’chirgichlar. Seriyali ishlab chiqarilayotgan
kontaktsiz yo’l uzgichlarining aksariyat ko’pchiligi ─ induktiv apparatlar. Kontaktsiz yo’l
uzgichlari quyidagi sxemalar bo’yicha qurilishi mumkin:
─ rezonansli
─ avtogeneratorli,
─ differentsial,
─ ko’prikli va
─ bevosita o’zgartiruvchi.
Hozirgi vaqtda eng keng tarqalgani induktiv generatorli kontaktsiz yo’l uzgichlari.
Induktiv generatorli kontaktsiz yo’l uzgichlari quyidagi afzalliklarga ega:
─ yuqori darajada ishlash muddati.
─ kichik gabaritlar.
─ kontaktsiz kommutatsiyalanuvchi chiqish.
─ ishga doimiy tayyorligi.
─ yuqori darajadagi himoya ─ germetiklaydigan kompaundlar quyishga bog’liq.
─ murakkab shaklli boshqaruvchi elementlarga zarurat yo’qligi.
─ boshqaruvchi elementlar sifatida foydalaniladigan metallarning barchasini
sezishi.
─ metall bo’lmagan changlar ta’sirining yo’qligi va shu kabilar.
Ferritlar.
Ferritlar
─ metall bo’lmagan qattiq magnit materiallar
(ferromagnetiklar), asosan temir oksidining o’tish metallari bilan kimyoviy birikmalari.
SHpinel (ferroshpinel deyiladi) strukturali va granat strukturali ferritlar qo’llaniladi,
hamda geksaferritlar, ortoferritlar.
Ferritlardan buyumlar odatda (ichiga) yopish (non pishirgandek) bilan
tayyorlanadi. Ferritlarning elektr o’tkazuvchanligi past (uyurma
toklarga isroflar juda
kichikligi bilan farqlanadi) magnitlanganlik darajasi yuqori. Qo’llanilishi ─ radiotexnik
qurilmalarda, aloqa texnikasida, elektronikada, hisoblash texnikasida.
Mineral magnetit FeO
.
Fe
2
O
3
─ tabiiy ferromagnetik hisoblanadi. Uning kristall
strukturasida kislorodning manfiy ionlari kub panjarasini hosil qiladi va unda bitta
FeO
.
Fe
2
O
3
molekulasiga bitta Fe
2+
ioni va ikkita Fe
3+
ioni to’g’ri keladi. har ikki tipdagi
~ 7 ~
temir ionlari boshqa ikki valentli metall ionlari bitlan almashtirilishi mumkin, masalan ─
Mg, Ni, Co, Mn, Cu va boshqalar.
Ferritlar yuqori magnit xossalariga ega (koertsitiv kuch kichik),
magnitni qabul
qilish qiymati katta, yuqori izolyatsion xususiyat ─ (ferritlarning solishtirma qarshiligi
10
3
Om sm, temirnikidan olti daraja yuqori).
Ferritlarning gisterezis xalqasi to’g’riburchak shaklida. Ferritlar induktivlik
g’altagi, transformatorlar, drossellar, magnit antennalar va boshqa magnit o’tkazgichlar
(yuqori chastotalarda ishlovchi) sifatida qo’llaniladi.
