Tabiatdagi betakror makon — muhim ekoturistik obyektlar
122
0 ‘simliklar haqida ayíiladigan, yoziladigan hamma fíkrlar
o‘rrnonga, o £rmon boyliklariga taalluqlidir. Inson faoliyatida
o'rm on mahsuloílari ishlatiímaydigan sohaning o ‘zi yo‘q.
Birgina yog'ochdan hozir 2 ming xil mahsulot olinmoqda.
O 'rm on daraxtlarining dorivorligi ham beqiyos. Masalan,
pixta daraxti dizinteriya, qarag‘ay - sil, archa — nafas oluvchi
ojganlami zaharíovchi viraslarni oidiradi. 0 ‘rmoniarda kasalíik
qo‘zg£atuvchi mikroorganizmiar shahar havosiga nisbatan TO
SO marotaba kam bo'ladi. Archaning karbonat angidrid yutish
qobiiiyaíi 100%, keng bargli o‘simliklaming 120%—450%,
terakniki 700%dir.
Bir gekíardagi 60 yoshli qarag£ay o'rmonlari 1 yilda 10 t
kislorod, 40 yoshli eman daraxti 141 kislorod chiqaradi. Bir gektar
yerdagi terak daraxti vegetatsiya davomida 340 kg chang yutadi.
Bir ga arg‘uvomzorlardan 900 kg, 1 ga o'rmon malinazorlaridan
270 kg asal olish mumkin.
0 ‘simliklarning dorivorlik xususiyatlari haqida buyuk bobomiz
Ibn Sinoning “ Dorivorlik xususiyati bo‘lmagan o‘simlik yo‘q,
o'simSÉk bilan davolanmaydigan kasallik ham yo‘q” degan so‘zlarini
yod ohshimiz kerak. Tibbiyotning otasi bolgan Gippokrat 200
xilga yaqin dorivor o‘simliklar haqida ma’lumotlar qoldirgan.
Bobokalonimiz Ibn Sino 900 xil o ‘simJiklardan foydalanish
yo‘liari haqida asar lar bitgan.
Yer yuzida o‘rmonlarning umurniy maydoni 4100 minga
atrofida, ya’ni quruqlikning 31% .ini tashkil qiladi. Yog‘och
miqdori 140 rnlrd m3. 0 ‘rmonlar aholi jon boshiga: Kanadada
24 ga, Finlyandiyada 5 ga, Rossiyada 4,2 ga, Shvetsiyada 3
ga, Norvegiyada 2,2 ga, AQSHda 1,6 ga, Yevropa davlatlarída
0,1—04 ga va O'zbekistonda 0,04 ga to ‘gri keladi. Inson ilmiy
texnika taraqqiyoti jadal rivojlanayotgan hozirgi vaqtda o‘simlik
resurslarini muhofaza qilish zarur. Birgina o'rmonlaming 1-suvni
me’yorlashtirish va suv saqlash; 2-tuproqni muhofazalovchi va
3-iqíim hosil qiluvchi rolining o'zigina yashash faoliyatimizning
mezonini tashkil qiladi.
123
Keying! 100 ming yil ichida 2/3 qism o ‘rmonzorlar yo£q qilingan.
Oxirgi 2000 yil ichida 0,5 mlxd ga o ‘rmon!ar o £mida cho‘llar hosil
bolgan. Keyingi 100 yil ichida Amerikada 540 ming ga o ‘rmon
kesilgan, jahon bo‘yicha 67 mln ga o‘rmon yo‘q qilingan. AQSHning
Vetnamdagi agressiyasi natijasida 1,5 mln gektar tropik o ‘mionlar
hayvonot dunyosi M an yo£q qilingan. Hozirgacha vetnamliklar 180
ming gekiarini asl holiga keltirishdi. Agar o £rmonlardan bozirgidek
foydaSanilsa 70—80 yildan keyin tropik o£rmonlari batamom
tugatiladi. Olimlaming hisobiga ko‘ra oliy tur o£simliklardan 3
ming turi j'o'qotilish arafasida. Butun dunyo bo‘yicha 40 ming tur
o ‘simlikning butunlay yo‘qolib ketishi xavfi yuzaga kelgan.
0 ‘zbekisionning o ‘simlik resurslari 4148 tu r o csimliklardari
iborat. Shulardan 390 turi endemik tur hisoblanadi, 577 tur
shifobaxsh o £simliklardir, 115 turi ilmiy tabobatda ishlatiladi, 47
turi xalqaro davlatlar farmakologiyasiga kiritilgan. O ‘zbekiston
o ‘rmonlari asosan tog‘, tog‘ oldi, vohalardagi daryolar qayirlaridagi
to £qayzorlarda va qisman cho£Ilarda joylashgan. C ho£llarimizda
498 tur, adirlarimizda 638 tur, tog£ va baland tog‘larimizda 1048
tur o £simliklar o £sadi.
Floramizdagi 1500 tur o ‘simlik chorva uchun ozuqaviylik
xususiyatiga ega. Shundan 550 turini chorva mollari a’lo darajada
yeyishadi, 180 turi dasturxonimizdagi oziq-ovqatiniizda,
20
turi
ziravorchilikda, 400 turi oshlovchi, 150 turi turii bo£yoqchilikda
ishlatiladi. Bu G£zbekistonda o ‘simlik dunyosining turlari boyligini
ko£rsatadi. Biroq, o £simlik dunyosini saqlab qolishga mas’uliyatsiz
munosabatda bo£lish va undan nooqilona foydalanish, uning
kambag‘allashishiga olib k e la d i47.
0 £zbekistonnihg quyidagi o £simliklari xalqaro «Qizil kitob»ga
kiritilgan va qattiq muhofaza qilinadi. Ular quyidagilar: tog£
piyozi, omonqara, balquray, kovrak, sumbul, tovsagiz, taxmoq
kovar, etmak, xurmo, qizil lola, targ£il lola, chinor, anor.
47 Mahmudov M.M., Yusupov S., Yu., Hayitboyev R. va boshq. Qorako'lchilik
yaylovlari va ulardan samarali foydalanishga oid amaliy qo‘Jlanma. IKARDA,
IFAD, O'zQCHEiTT. Samarqand, 2001. 51-b.
124
Q'zbekistonda 301 tur o'sim likning yo'qolib ketish xavfi bor.
Masalan, ï 991 -yilda O'zbekiston Respublikasi “Qizil kitob”iga
163 turdagi o'simîiklar, 3999-yiida 301 turi, 2006-yilda esa 305
turi kiritildi. Q'simliklarmng ko'pchilik turiari yowoyi o ‘sadi,
bu o'simliklardan jadal sur’atlarda xomashyo tayyorlash yoki
manzaraii furlarini ommaviy to'pîash va tayyorlash (lola, salSagul,
quyonlab, shirach, rovoch) sababîi “Qizil kitob”ga iushib qoldi.
0
‘zbekistonda yowoyi holda o'suvchi o'simliklarga dorivor
va
oziq xomashyosi sifaîida ehtiyoj katta. 1992-yilgacha dorivor
va
ozuqabop yowoyi o'simliklami tayyorlash bilan bir necha
davlat tashkilotiari, qo'shm a korxonalar va jismoniy shaxslar
shug'ullangan edilar. Tayyorlash hajmi cheklanmagan edi.
Yig‘ib olish hajmlari resurslami îejash va o'simlik dunyosida
ekologik tenglikni saqlashni ko‘zda tutadigan iîmiy asoslar bilan
ta ’ minlanmagan.
Dorivor va ozuqa xomashyosini tayyorlash hajmini ixtiyoriy
beîgilash qizilmiya, andiz, zirk butasi, sariqchoy, chirmovuqgul,
efedra kabi va boshqa o ‘simlik turiari zaxiralari keskin kamayishiga
sabab bo'ldi. O csixnlik xomashyosining asosiy tayyorlovchisi
O'zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo'jaligi vazirligining
O'Trnon xo'jaligi Bosh boshqarmasi qoshidagi «Shifobaxsh» ishlab
chiqarish birlashmasi hisoblanadi.
OVmoîilar. Respublika barcha oirmonlari yagona davlat
o ‘rmon fondini tâshkil etadi, u davlat ahamiyatidagi hamda
o ‘rmon xo'jaligi tashkiîotlari tasarrufidagi o'rm onlardan iborat.
Q 'rmonlam ing juda kichik qismi boshqa idora va yuridik shaxslar
tomonidan foydalaniladi.
Shuning uchun, ular tog£, daryo yoqaiari va vodiy o'rmonlariga
tabiiy hudud bo'yicha ajratilgan. XX asr boshlaridan O'zbekiston
o'rmonlari maydoni 4—5 baravar qisqardi. Qishloq xo'jaligi
dalalariga aylantirilgan qayir o ‘rmon!ari (to'qaylar) ayniqsa qat’iy
antropogen ta’sirga uchradi Bunday harakatlar sababîi Amudaryo
sohili bo'yidagi to'qaylarning maydoni 150 m inggadan (1928-yilda)
22—24 ming ga gacha (3993-yilda) qisqardi. Respublika davlat
125
o ‘rmon fondining so‘nggi hisobi yeriar to liq inventarizatsiyasi
bilan birga 1988-yüda o £tkazildi. Mazkur hisob m a’lumotlariga
qaraganda 0 ‘zbekiston Respublikasi Davlat o ‘rmon qo‘mitasi
ixtiyoridagi davlat o ‘rmon fond! yerlari 4994 ming ga ni, o‘rmon
bilan qoplangan maydon esa 1788 ming ga ni tashkil qilgan.
Boshqa idora va yuridik shaxslar ixtiyoridagi o'rm on bilan
qoplangan maydon taxminan 500 m inggabo‘lgan. 0 £zbekistonning
o ‘rmon bilan qoplangan yeri urnumiy yer maydonining 5,1
foizini tashkil qilgan. 1.01.91 -yildagi hisobotga muvofiq davlat
o ‘rmori fondi 5467 ming ga, o‘rmon bilan qoplangan maydon
esa 1819 ming ga ga teng bo'lgan. Boshqa yuridik shaxslarga
tegishli o ‘rm on bilan qoplangan maydon 546 ming ga ni tashkil
qilgan.
0
‘zbekistonning o£rm on bilan qoplangan yeri umumiy yer
maydonining
6,2
foizini tashkil qilgan.
Mamlakatimizdagi o'simlildar olamidags endemikiar hatto
qo‘shni davlatlar o'sim liklar qatlamida ham uchramasligi
tabiatimizdagi
o £ziga
xos
noyob
hodisadir.
Ekoturizmni
rivojlantirishda bu imkoniyatdan foydalanishimiz lozim. Buning
uchun esa bu endemik o ‘simliklarning biologik va xo£jalik
xususiyatlarini, xalq xo£jaligida foydalanish usullarini va ulaming
o ‘sishi areallarini yaxshi o £rganishimiz va ekoturizmda foydalanish
xaritalarini ishlab chiqishimiz lozim b o lad i. Ushbu xaritaga
asoslanib ekoturizm marshrutlarini ishlab chiqishimiz va bu
ekoturistik marshrutlaming reklamasini ichki va tashqi ekoturistik
bozorga chiqarish ham vatanimizda ekoturizmni rivojlantirishda
katta imkoniyatlarni yaratadi.
Tayaneh so‘z va ilsoralar: arid, cho‘llar, adirlar, vertikal poyas,
subalp, alp, ovchilik resurslari, bioresurs, xarita, fond, areal.
M avzrni o‘zlashtiris!i bo‘yicha test savoiars:
1
.
0
‘zbekistonda nechta tabiat qoViqxonalari J»r?
A.
6
ta
B. 7 ta
D.
8
ta
126
| 