020-guruh talabasi Orzumurodov Saidbek

O’zbekiston Respublikasi Axborot Texnologiyalari va Komunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi Muxammad Al-Xorazmiy nomidagi Toshkent axborot Texnologiyalari universiteti Fizika kafedrasi Fizika I fani bo’yicha Mustaqil ish   Mavzu: Xoll effekti. Bajardi: 020-guruh talabasi Orzumurodov Saidbek Tekshirdi: Xolmedov Xamid     Toshkent 2018

Reja: 1. Xoll effekti va uning fizik mohiyati. 2. Xoll effekti va uning qo’llanilishi. 3. Xulosa.

1880 yilda Amerika fizigi, E. Xoll quyidagicha tajriba o‘tkazdi. M metall plastinkadan (rasm) doimiy tok I yuborib, A va C nuqtalar orasidagi potensiallar ayirmasini o‘lchadi. Bu nuqtalar o‘tkazgich M ning bitta ko‘ndalang kesimida yotgani uchun, Δϕ=0 bo‘ladi. Tokli plastinkani bir jinsli magnit maydoniga joylashtirganda, A va C nuqtalarning potensiallari turlicha bo‘lganini ko‘ramiz. Bu hodisaga Xoll effekti degan nom berildi.

• 1880 yilda Amerika fizigi, E. Xoll quyidagicha tajriba o‘tkazdi. M metall plastinkadan (rasm) doimiy tok I yuborib, A va C nuqtalar orasidagi potensiallar ayirmasini o‘lchadi. Bu nuqtalar o‘tkazgich M ning bitta ko‘ndalang kesimida yotgani uchun, Δϕ=0 bo‘ladi. Tokli plastinkani bir jinsli magnit maydoniga joylashtirganda, A va C nuqtalarning potensiallari turlicha bo‘lganini ko‘ramiz. Bu hodisaga Xoll effekti degan nom berildi.
• Tajriba natijalari bo‘yicha aniqlandiki, A va C nuqtalar o‘rtasidagi potensiallar ayirmasi tok kuchi I, magnit maydon induksiyasi B ga to‘g‘ri proporsional bo‘lib, plastinka qalinligi b ga teskari proporsional ekanligi aniqlandi, ya’ni: Δϕ=ϕA-ϕC=R(IB\b) bu yerda R - Xoll doimiysi.

Keyingi tekshirishlar ko‘rsatdiki, Xoll effekti barcha o‘tkazgich va yarim o‘tkazgichlarda kuzatiladi. Tokning va magnit maydonining yo‘nalishini o‘zgartganda potensiallar ayirmasi Δϕ ning ham ishorasi o‘zgarishi aniqlandi. Xoll doimiysi materialning xossasiga bog‘liq bo‘lib, u ba’zi moddalar uchun musbat, boshqalari uchun manfiy bo‘ladi.

• Keyingi tekshirishlar ko‘rsatdiki, Xoll effekti barcha o‘tkazgich va yarim o‘tkazgichlarda kuzatiladi. Tokning va magnit maydonining yo‘nalishini o‘zgartganda potensiallar ayirmasi Δϕ ning ham ishorasi o‘zgarishi aniqlandi. Xoll doimiysi materialning xossasiga bog‘liq bo‘lib, u ba’zi moddalar uchun musbat, boshqalari uchun manfiy bo‘ladi.
• Xoll effektini quyidagicha tushuntirish mumkin. M plastinkada tok kuchi I, tok tashuvchi q larning tartibli harakati tufayli vujudga keladi. Agar zaryadning konsentrasiyasi n0, o‘rtacha tezligi v bo‘lsa, tok kuchi I quyidagicha bo‘ladi: I=qvxn0S=qvxn0ab bu yerda S=ab - plastinkaning ko‘ndalang kesimi yuzasi, vx- tezlik vektori v ning OX o‘qi bo‘yicha preksiyasi. Agar tokni hosil qiluvchi zarracha zaryadi q>0 bo‘lsa, u vaqtda tezligi v ning yo‘nalishi tok kuchi yo‘nalishi bilan mos keladi va vx=vy bo‘ladi. Agar zaryad q<0 bo‘lsa u vaqtda zarracha tezlik v tok zichligi vektori j ga qarama-qarshi bo‘ladi.

Qo’llanilishi:

Qo’llanilishi:

• Hozirgi kunda Xoll effektidan foydalanib ishlovchi qurilmalar talaygina. Xususan, magnit maydonini yoki suyuqlik oqimlarini qayd qiluvchi datchiklari, bosim datchiklari, hamda, avtomobilni o‘t oldirish taqsimlagichlari shular jumlasidandir.
• 1980-yilda nemis fizigi Klaus fon Klitsing kvant Aniqlanishicha, kuchli magnit maydoni va past haroratlardamiqyosidagi Xoll effektini ham kashf qildi., xoll qarshiligining magnit maydoni bilan bog‘liqlik grafigida sakrashlar kuzatilar ekan.

Xoll effekti yordamida aralashmali yarim o'tkazgichlardagi harakatchan zaryad tashuvchilarning ishorasini, ularning konsentratsiyasini va harakatchanligini aniqlash mumkin ekan. Shu sababdan Xoll usuli yarim o'tkazgichlarning elektrik xususiyatlarini tekshirishda asosiy usullardan biri bo'lib hisoblanadi.

• Xoll effekti yordamida aralashmali yarim o'tkazgichlardagi harakatchan zaryad tashuvchilarning ishorasini, ularning konsentratsiyasini va harakatchanligini aniqlash mumkin ekan. Shu sababdan Xoll usuli yarim o'tkazgichlarning elektrik xususiyatlarini tekshirishda asosiy usullardan biri bo'lib hisoblanadi.
• Agar yarim o'tkazgichlarda elektr toki o'tishida elektronlar va teshiklar ishtirok etsa, magnit maydoni ta'sirida ikkala zaryadlar ham bir tomonga qarab og'adi. Natijada ular bir-birlarini ma'lum darajada kompensatsiyalaydilar. Bu holda Xoll koeffitsienti quyidagicha ko'rinishga ega bo'ladi:

A u qadar katta qiymatlarni qabul qilmaydigan o'zgarmas kattalikdir. Bu o'zgarmas son zaryad tashuvchilarning sochilish mexanizmiga bo'g'liq bo'lib, turli yarim o'tkazgichlar uchun turli qiymatlarga egadir. Metall va aynigan yarim o'tkazgichlar uchun A=1.

• Temperatura ortishi bilan Xoll kuchlanishi kamayib boradi, chunki yuqori temperaturalarda aralashmali yarim o'tkazgichlar ko'p jihatdan xususiy yarim o'tkazgichlar bilan bir xil xossaga ega bo'ladi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. O. Q. Quvondiqov, B. Z. Kazakov. Kuchli magnit moddalarning magnitlanish jarayonini Xoll effekti orqali o„rganish. Kondensirlangan muhitlar fizikasi va materialshunoslikning dolzarb masalalari. Respublika ilmiy-texnikaviy anjumani materiallari. 2014 yil. 14-15 may. 2. A. Qosimov va boshqalar. Fizika kursi 1 tom. Toshkеnt 1994. 3. Bozorova S. Fizika, optika, atom va yadro. Toshkent Aloqachi 2007. 4. O. Ahmadjonov. Umumiy fizika kursi. 1 tom. Toshkеnt 1991. 5. A. Qosimov va boshqalar. Fizika kursi 1 tom. Toshkеnt 1994. 6. Ziyo.uz internet sayti.