5.2. Avtomobil yo‘llarini ko‘kalamzorlashtirish usullari
Ko‘chatlarni yo‘l bo‘yida joylashtirish ekiladigan daraxtlarga, tabiiy o‘simlik
xarakteri va mavjudligiga bog’liq. Ekishda daraxt turlarini shu tuman uchun
yaroqliligi, daraxt shakli, ularning balandligi muhim ahamiyatga ega. Ekilayotgan
daraxtlarga umumiy talablar shundan iboratki, daraxt va butalar mavjud tuproq va
iqlim sharoitida tez o‘suvchi, yorug’likni sevuvchi va uzoq yashovchi bo‘lishi lozim.
Avtomobil magistrallarini ko‘kalamzorlashtirish: yo‘lning har ikkala tomoniga
139
ekiladigan himoya va manzarabop ekinzorlarni, yo‘lning ajratuvchi tasmasi,
chorahalarni, avtobus bekatlarini, hamda yo‘lovchi va haydovchilarning uzoqroq dam
olishga mo‘ljalangan joylarni ko‘kalamzorlashtirishni o‘z ichiga oladi.
Avtobus bekatlarining orqa tomonidan alohida eskiz va manzarani
ta’minlovchi rejalar asosida qatorli ekinzorlar, bekatning ikkala tomonida esa –
daraxt va butalarning alohida yoki guruhlangan ekinlari yaratiladi. Imkoniyati
mavjud bo‘lgan joylarda, bekat oldida rabatkalar joylashtiriladi. Ochiq hudud bor
bo‘lgan joylarda bir yoki bir nechta turlardan kichik daraxtzorlar ekiladi. Bu joylar
dam olish uchun moslashtiriladi. Avtomobil yo‘llari va yo‘l inshootlarini qurishda
mavjud o‘simliklar maksimal darajada saqlab qolinishi, milliy arxitektura elementlari
bilan boyitilishi, shakllar berilishi kerak. Bunda yo‘l bo‘yi o‘simliklari mavjud
o‘simliklar bilan organik bog’langan bo‘lishi va yo‘l rejasini va kesimini ta’kidlashi
uchun bir ansambl bo‘lishi kerak.
Ekilgan o‘simliklar quyidagicha bo‘lishi mumkin:
a) muntazam turdagi - bularga yo‘l bo‘ylab chiziqli ekish, yo‘l o‘qi rejasi bilan
uyg’unlashgan, jonli to‘siq va qordan himoyalovchi o‘simliklar ko‘rinishidagilar
kiradi;
b) erkin turdagi - bularga turli xil daraxt guruhlari yoki daraxt va buta
turlarining kombinastiyalarining bir xil birikmalaridan guruhli ekish kiradi.
Qatorli daraxtlarni yo‘l poyi chetidan 5 m dan yaqinroq masofada joylashtirish
tavsiya etilmaydi. Xiyobonlardagi alohida daraxtlar orasidagi masofa tanlangan
daraxt turlariga qarab, bir-biridan 10 dan 15 metrgacha oraliqda tanlanadi. Yangi
qurilgan magistral yo‘llarda quyidagi sabablarga ko‘ra ekishning xiyobonli (alleya,
yo‘l ikki chetiga qator daraxtlarni ekish) turi tavsiya etilmaydi:
a) xiyobonlar kelajakda yo‘lni kengaytirish imkoniyatini cheklaydi;
b) ayrim hollarda, halokatsiz yo‘ldan chiqib ketishga imkon bermaydi;
v) yo‘lovchilardan atrofdagi landshaftni berkitadi;
d) yo‘lda ko‘rinish yomonlashadi, kuzda barglar tushishi tufayli qo‘shimcha
qoplama ustki yuzasida sirpanish xavfi paydo bo‘ladi;
140
e)
quyoshli
kunda
haydovchining
ko‘rishini
kamaytiruvchi
hamda
charchatuvchi, qoplama ustki yuzasida dog’li soya paydo bo‘ladi.
O‘simliklar turlarini tanlashda, atrofdagi landshaft tabiati davriy shakllanish
jadvali asosida o‘rganilib, daryolar, ko‘llar yoki boshqa suv ob’ektlarining
mavjudligi, joyning relefi, inshoot xarakteri, mintaqaning iqlim xususiyatlari
e’tiborga olinishi kerak.
Xiyobonli (alleya) ekish faqat asosiy yo‘llardan biror bir ob’ektga, masalan,
turar-joyga, sanoat va ijtimoiy korxonaga, yodgorlikka, turizm rivojlangan hududga
va boshqalarga kiradigan yo‘llarda tavsiya qilinadi. Yo‘l chetidan manzarali tabiiy
ob’ektlar - ko‘llar, daryolar, bog’lar, monumental tuzilmalar mavjud joylarda -
xiyobon tuzilishi hamda hududdagi ob’ektni ansambli boshlangani sezilishi kerak.
Guruhli ekishni eng maqbul ko‘kalamzorlashtirish shakli deb hisoblash kerak.
Ushbu turdagi ko‘kalamzorlashtirish biron bir ob’ekt yaqinida har qanday reja va
kesimda amalga oshirilishi mumkin. Guruhli o‘simliklar haydovchilarning diqqatini
muhim nuqtalarga qaratishi kerak – bular avtobus bekati, egri boshi, ayrilishlar, dam
olish joyi, ko‘prik va boshqalar. O‘ymada guruhli ekish yon bag’r qiyaligini tepa
qismida va ko‘tarmada yo‘l poyi pastki qismida amalga oshiriladi.
Avtomobil yo‘llarida harakat sharoitiga, yo‘l belgilarining yaxshi ko‘rinishiga
va yo‘llarni saqlash mexanizmlarining ishlashiga ta’sir qilmasligi uchun daraxtlar
yoki butalarni yo‘l yoqasiga ekishga yo‘l qo‘yilmaydi. Avtobus bekatlaridagi
yo‘lovchilar uchun qulay mikroiqlimni yaratishi maqsadida ekish maydonning
umumiy ko‘rinishini organik tarzda birlashtirish kerak. Shamol va quyoshdan himoya
qilishga mo‘ljallangan ko‘kalamzorlashtirish ekinlari yaxshi ko‘rinishni ham
ta’minlash kerak.
Katta yoshli daraxtlar balandliklari bo‘yicha quyidagi toifalarga bo‘linadi:
birinchi (25-30 m va undan yuqori); ikkinchi (10-20 m) va uchinchi (10 m dan kam).
Yo‘l bo‘yida ekishga yaroqli daraxt va butalarning tavsiya etilgan turlari 1-ilovada
keltirilgan. O‘simliklar turlari va yo‘l bo‘yi ekinlarining turlarini tanlashda ularni
shakllaridan tashqari daraxt yoki butalarning balandligini, barglarni kuz va yozdagi
ranglarini, barg va mevalarning ranglarini, grunt sharoitini, daryo, ko‘l yoki suv
141
omborlarini atrof landshaftidagi xarakterini hisobga olish lozim. Ekish ikkita asosiy
turda bo‘lishi mumkin: tartibli yoki landshaft-guruhli va erkin. Tartibli ekishga yo‘l
bo‘yida takrorlanuvchi qatorli ekish turida, tirik devor va qordan himoyalovchi
daraxtlarni ekish kiradi. Erkin ekishga esa guruhli o‘tqazishni har xil daraxt va butali
ekinlari kiradi. Ekishlarni aralash usuli ham qo‘llanishi mumkin. Tartibli ekish
yo‘lning bir yoki ikki chetida ularning vazifasiga bog’liq xolda, lekin yo‘l chetiga 5
m dan yaqin bo‘lmagan masofada joylashtiriladi (4-rasm). Mavjud egri uchastkalarda
egrining ichki qismida ko‘rnishni ta’minlash maqsadida qatorli ekish tavsiya
etilmaydi. Xiyobonlarda alohida daraxtlar orasidagi masofa daraxt turidan kelib
chiqqan holda 10-15 m ni tashkil qiladi. Qayta qurilayotgan yo‘llarda qatorli ekish
turlari tavsiya etilmaydi. Chunki ular bir qator kamchiliklarga ega:
- transport vositasini yo‘lga tushishi va undan chiqishiga to‘sqinlik qiladi;
- kun chiqishida va botishida quyoshli vaqtda haydovchini ko‘zini qatnov
qismida «dog’» hosil qilib charchatadi;
- yo‘lning ustki yuzasi namligini qurishini yomonlashtiradi;
- yo‘lovchilardan atrof landshaftni berkitadi;
- kelajakda yo‘llarni kengaytirish imkoniyatini chegaralaydi;
- qatnov qismiga tushgan barglar tishlashish sifatini yomonlashtiradi.
Qatorli ekish asosiy yo‘lga ayrim ob’ektlardan chiqish joylarida ruxsat etiladi
(5-rasm).
5.3-rasm. Daraxtlarni qatnov qismi cheti va yo‘l poyi qirg’og’iga nisbatan joylashuvi:
a – nolinchi belgida; b – ko‘tarmada; v – o‘ymada.
142
5.4 – rasm. Asosiy yo‘lga chiqish joyida qatorli ekish.
Ko‘kalamzorlashtirishni maqsadga muvofiq shakli guruhli ekish hisoblanadi
(5.5 – rasm). Guruhli ekish ham qatnov qismi chetiga 5 m dan yaqin bo‘lmagan
masofada joylashtiriladi. Yo‘l yoqasiga ekish tavsiya etilmaydi.
5.5 – rasm. Guruhli ekishga misollar:
a, b, v – har xil turdagi oldi butali guruh; g – daraxtlardan iborat bo‘lgan bir turdagi mustaqil
guruh; d – shunga o‘xshash guruh; e, j – to‘rt daraxtdan iborat bo‘lgan guruh (mustaqil guruhga
o‘xshash); z – butali guruh.
Yo‘lning
to‘g’ri
uchastkasida
guruhli
ekish
erkin
kompozistiyada
joylashtiriladi (5.6–rasm). Yo‘lning egri uchastkalarida trassa yo‘nalishini optik
qabul qilish uchun egrining tashqi tomoniga zich guruhli ekish turi, ichki qismiga esa
alohida butalarni (agar baland o‘suvchi daraxtlar butalarni “yashab ketish” hisobini
va ular orasida rivojlanish xulosasini bersa) ekish tavsiya etiladi. Bunday hollarda
143
ko‘chatlar
yo‘naltiruvchi
vazifasini
bajaradi
(5.7–rasm).
O‘ymalarni
ko‘kalamzorlashtirish uchun o‘ymaning yuqori qismida joylashgan daraxt va
butalarni guruhli o‘tqazishdan foydalaniladi (5.8-rasm). Yo‘llarning kesishish va
ajralish joylaridagi ko‘chatlar ularni xarakterini belgilashi lozim, lekin ko‘rinishlikka
to‘sqinlik qilmasligi shart (5.9-rasm).
5.6 – rasm. Yo‘lning
to‘g’ri uchastkasidagi
5.7– rasm. Yo‘lning egri uchastkasidagi yo‘naltiruvchi
guruhli ko‘chatlar guruhli ekish
Ko‘priklarni kirish joylarini ko‘kalamzorlashtirishda qoida bo‘yicha qurilish
davrida buzilgan tabiiy landshaftni qayta tiklash va yaxshi ko‘rinish sharoitini tashkil
etish vazfalari echiladi.
144
5.8 – rasm. O‘ymalarni guruhli ekish bilan ko‘kalamzorlashtirish:
a – reja; b – ko‘ndalang kesim.
5.9 – rasm. Yo‘l tutashmalarini ko‘kalamzorlashtirish:
1 – o‘t ekish va past bo‘yli ekinlar; 2 – daraxt va buta ekish mumkin; 3 –
daraxt va butalarning zich ekilgan qatori.
a
b
5.10 – rasm. Ajratuvchi tasmani ko‘kalamzorlashtirish:
a – butalarni ko‘ndalang ekish; b – egri uchastkada buta va daraxtlarni alohida
guruhli ekish.
Avtomobil magistarllarining ajratuvchi tasmasida maysazor bilan birga
145
butalarning ko‘ndalang ekish tavsiya etiladi (5.10–rasm). Bunday ekish turi
ajratuvchi tasma chegaralarini aniq ko‘rinishida va haydovchilarni ko‘zlarini
qarshidan kelayotgan avtomobilllarning yoritish chiroqlaridan qamashishini oldini
olishni ta’minlaydi. Ko‘chatlar orasidagi masofa 20–25 m, balandligi esa 1,0 – 1,2 m
bo‘lishi shart, butalar har yili kesib turiladi. Buta ko‘chatlari 45
0
burchak ostida
joylashtiriladi.
Ko‘kalamzorlashtirishni loyihalashda avtomobillarning hisobiy harakat
tezligini e’tiborga olish lozim. U qanchalik yuqori bo‘lsa alohida daraxtlar o‘rniga
ajratilgan mintaqani saqlashni engillashtirish va daraxtlarni sinishini oldini olish
maqsadida ularning guruhlarini yirik massivlarda joylashtirish lozim.
Guruhli ekishni qo‘llash doimo bir xil shaklga ega qatorli ekishdan afzal
bo‘lgan. Daraxtlarni katta bo‘lmagan guruhlari qo‘shimcha ekish bilan
kuchaytirilishi, zich joylari esa kesilishi, manzara yoki yo‘llardagi binolarning
ko‘rinishini ochish, yomon joylarni berkitish uchun manzarali ekish qo‘llaniladi.
Yo‘llardagi tasviriy joylarni sharhlashda, hisobiy harakat tezligi 100 km/soat
bo‘lganda uzilgan joy kengligi
l
r
=100 m, loyiha bo‘yicha esa bundan ko‘p, misol
uchun 120 – 150 m. Aksincha, yo‘llardagi karerlarni berkitishda karerdan chiqish
joylarini yopmagan holda uzilgan joy kengligi chegaraviydan kamroq bo‘ladi. Bu
holda uzilgan joy kengligi 60 m atrofida bo‘ladi (5.11-rasm).
Monoton landshaftda o‘rmonni tekkislashda alohida bo‘rtiq joylari qoldiriladi
(13–rasm). Ularni iloji boricha ko‘zga tashlanadigan qilinishi, chiqqan joylar uzunligi
va ular orasidagi masofa hisobiy qiymatdan
l
r
kam bo‘lmasligi shart. Yo‘naltiruvchi
daraxtlar harakat yo‘nalishi o‘zgarishini ko‘rsatadi va uzoqdan haydovchiga burilish
darajasini ko‘rsatib turadi. Ular yo‘l poyidan tashqarida faqat yo‘l o‘qiga parallel
ravishda chiziqli joylashgan bo‘ladi. Ularning uzunligi asosan burilish radiusiga
bog’liq bo‘ladi. Ularning chiziqlari esa egriga kirish joyidan qaralganda harakat
tasmasining hamma kengligini yopishi kerak (5.13 – rasm).
146
5.11 – rasm. Yo‘ldagi ekinlarning uzilgan joyi kengligini aniqlashga misol.
a – manzara ko‘rinishini ochib berish maqsadida (uzilgan joy kengligi chegaraviydan ko‘p);
b – manzaralashtirish maqsadida (uzilgan joy kengligi chegaraviydan kam).
5.12 – rasm. O‘rmon massivini monotonnligigi buzilishiga misol:
1 – o‘rmondagi ochiqlik; 2 – o‘rmonning bo‘rtiq joylari; 3 – daraxtlarning alohida guruhi.
147
a)
b)
5.13 - rasm. Rejadagi egrida yo‘naltiruvchi daraxtlar: a – radiusi kichik
egrilarda; b – kichik burchakli va burilish radiusi katta egrilarda.
Ularni yo‘naltiruvchi daraxtlar singari o‘tqaziladi. Ular chorrahalarda, avtobus
bekatlarida, transportlar ajralish joylarida va bundan tashqari dam olish maydonlarida
va harakatga xizmat qilish majmualarida joylashtiriladi.
Namlik kuchli va ko‘pchish yuzaga kelishi faol bo‘lgan joylarda yo‘llarni
manzarali bezatish uchun daraxtlarni namlikni tez bug’lantirib yuboruvchi, tuproqni
tez qurituvchi va grunt suvlari satxini pasaytiruvchi (tuproq - iqlim sharoitiga mos
ravishda: tol, majnuntol, tut, evkalipt) turi tanlanishi lozim. Bu yo‘l poyi namligini
kamaytiradi va ko‘pchish paydo bo‘lishi ehtimolligini kamaytiradi.
Yirik aholi yashash joylariga kirish joylarida gulxona va erkin gul to‘plari
hamda gullagan maysazorlar ko‘rinishidagi gullar bilan bezatish dizayn eskizlar
asosida uch xil variantda tayyorlanib mos keladigani loyihalanadi. Bunda ko‘p yillik
va doimiy gullar va sistematik qarov talab qilinmaydigan gullarga e’tibor berilishi
lozim.
Landshaftni chiroyli ijodiy yondashilgan yoki joyning alohida qiziqarli
joylarini kesib o‘tuvchi uchastkalarda ko‘rinishni va alohida tomosha joylarini
ko‘rinishini saqlash uchun to‘liq manzarali ekish tavsiya etilmaydi. Yo‘lning
alohida chiroyli bo‘lmagan joylarida manzarali ekish bilan berkitiladi.
|
