Avtomobil yo‘llarini ko‘kalamzorlashtirish va unga qo‘yilgan

149 
Tozalash ishlarini bajarib bo‘lgandan keyin, maydonning unumdor tuproqli 
qatorini saqlab qolish choralari ko‘riladi. Tuproqning yuza qatlamini yig’ib olib, 
bir joyda to‘planadi, yoki buldozer bilan surib qo‘yiladi. O‘tlari oldindan o‘rilgan 
chimlarni chim kesadigan uskuna bilan eni 25-30 sm, uzunligi 40-50 sm va 
qalinligi 3-8 sm bo‘lgan bo‘laklarga kesib, soya joyga taxlab qo‘yiladi (bir necha 
qavat qilib). Ularni doimiy maydonga terilgunga qadar vaqti bilan suv berib 
turiladi. 
Keyinchalik 
yig’ilgan 
tuproq 
va 
chim 
bo‘laklari 
ko‘kalamzorlashtiriladigan maydonga joylashtiriladi. Agar bu ish bajarilmagan 
bo‘lsa, qurilish chiqitlari qolgan maydon tuprog’i unumli tuproq qavati bilan 
almashtiriladi. Daraxt va butalar ekiladigan joydagi chuqurchalar tuprog’i 
butunlay yangilanishi lozim. Hududni birlamchi rejalashtirish ishlari vertikal 
rejalashtirish loyihasiga to‘liq mutonosib holda bajariladi.
Ko‘kalamzorlashtirish ob’ektlaridagi er osti inshootlariga: drenaj, er osti suv 
quvurlari, ochiq va yopiq sug’orish tizimlari, elektr va telefon kabellari kiradi. Er 
osti inshootlarini qurish ishlari kichik arxitektura shakllarini hamda 
ko‘kalamzorlashtirish ishlarini boshlashdan oldin bajarilishi kerak. Ushbu 
muhandislik inshootlari barcha maxsus loyihalar asosida bajariladi hamda bir 
qancha mablag’ sarflashni talab etadi. Yopiq sug’orish tarmog’i kichik va muhim 
joylarda barpo etiladi. 
Keskin nishabliklarni eroziyadan saqlash hamda suv havzalari qirg’oqlarini 
mustahkamlash maqsadida bir qancha tadbirlar amalga oshiriladi. Bu ishlar 
hududni muhandislik tayyorlash bo‘yicha amalga oshiriladigan tadbirlarning bir 
qismi bo‘lib, quyidagilarni o‘z ichiga oladi: o‘t o‘sadigan chim qoplamasini barpo 
etish; yuza oqimini to‘xtatib turadigan daraxt va butalarni ekish ishlari. 
Nishablikning past qismida yo‘nalish bo‘yicha suvni yig’ib, oqizishga 
mo‘ljallangan ariqchalar o‘tkaziladi. 
Ko‘kalamzorlashtirish hududini agrotexnik tayyorlash tadbirlari. 
Ko‘kalamzorlashtirish ob’ektlari hududini agrotexnik jihatdan tayyorlash 
mavjud qimmatli ekinzorlar (daraxtlar, butalar, o‘tsimon o‘simliklar)ni saqlab 
qolish, ularni parvarishlash, tuproqni tayyorlashga oid tadbirlarni ishlab chiqish va 

150 
amalga oshirishdan iborat. Ushbu tadbirlar tayyorgarlik ishlarining umumiy 
majmuasiga kiradi hamda muhandislik ishlari bilan mutanosib ravishda bajarilishi 
lozim. 
Hududda ekinzorlar mavjud bo‘lib loyihaga asosan ular saqlanib qolinadigan 
bo‘lsa, 
avvalo, 
ularni 
parvarishlashga 
oid 
ishlar 
bajarilmog’i 
lozim. 
Ko‘kalamzorlashtiriladigan hududdagi ekinzorlarni tahlil qilib chiqish ishlari 
odatda, loyiha bo‘yicha bajariladigan boshqa kuzatuv ishlari (er tuzish, tuproqni 
tekshirish va hakozo) bilan bir vaqtda o‘tkaziladi. 
Mavjud 
ekinzorlar 
va 
o‘tzorlarni 
saqlab 
qolish 
tadbirlari. 
Ko‘kalamzorlashtirish hududida avvalo daraxt va butalar ekilgan maydonlar 
o‘rganib chiqiladi, kesib tashlash mumkin bo‘lgan daraxtlar (zararkunanda va 
kasalliklar bilan zararlanganlari, shox-shabbalari singan, qurib qolayotganlari, 
manzarabopligini qisman yoki butunlay yo‘qotganlari) belgilab chiqiladi. Ularning 
tomirlari qazib olinadi, daraxtlari kesiladi va yoqib tashlanadi. 
Vertikal loyihalash ishlari olib boriladigan, er osti inshootlari o‘tkaziladigan, 
yo‘lak-xiyobon tarmoqlari o‘tadigan joylardagi daraxt va butalar ekiladigan 
maydonchalar hamda alohida daraxtlar joylashgan erlar belgilab chiqiladi. 
Shundan so‘ng bevosita daraxt va butalarni himoyalash va saqlab qolish ishlarini 
amalga oshirishga kirishiladi. 
O‘sib turgan daraxtlar yonida (1,5-2,0 m yaqinida) er osti kommunikastiya 
ishlari yoki yo‘laklar barpo etiladigan bo‘lsa, o‘simliklarning er osti qismini 
himoyalash zarurati tug’iladi. Er qazish ishlarida o‘simliklar ildizlari tizimi 
zararlanadigan bo‘lsa, unda ularning saqlanib qolishi izdan chiqadi. Bunday 
zararni kamaytirish uchun, daraxtning ildizi shikastlangan tomonidagi shox-
shabbasi maxsus ish qurollari yordamida kesib tashlanadi. Shoxlar va novdalarning 
kesilgan joyiga yog’li bo‘yoq suriladi. 
Daraxt ekish uchun loyihalashtirilgan joy qiyalikda bo‘lsa, unda uning 
atrofidagi aylana bo‘ylab (aylana radiusi taxminan daraxt shox-shabbasi radiusiga 
teng holda) toshdan tirgovuch devori yasalib, chim tuproq bilan mahkamlanadi. 

151 
Ko‘kalamzorlashtirish ob’ektlarida tuproqni tayyorlash. Tuproq – manzarali 
o‘simliklar hayoti faoliyatining asosiy muhiti hisoblanadi. Daraxtlar, butalar, gazon 
o‘tlari va o‘tsimon gulli o‘simliklarning o‘sib rivojlanishi tuproq unumdorligiga 
bog’liq. O‘simliklar va ekinzorlarning yashil holatda o‘sishi hududning badiiy 
qiyofasini hamda muhitning sog’lomlashtiruvchi, sanitar-gigienik ahamiyatini 
belgilaydi. Ko‘klamzorlashtirishga mo‘ljallangan hududning joylashishiga qarab, 
bu erning tuproqlari, turi va mexanik tarkibi, unumdorligi, sho‘rlanish darajasi va 
begona o‘tlar bilan zararlanganligi bo‘yicha farqlanadi. 
Insonning xo‘jalik faoliyati natijasida ko‘pincha, shaharlarda va aholi turar 
joylarida 
tuproqning 
tabiiy 
holati 
saqlanmaydi. 
Ko‘p 
hollarda 
ko‘kalamzorlashtirish hududlaridagi tuproq asosan chetdan olib kelinadi. Vertikal 
loyihalashni amalga oshirishda bunday ko‘chma tuproq aralashmalari hududning 
ko‘p qismini egallaydi. Shuni inobatga olib, loyihalash va ko‘kalamzorlashtirish 
ishlarini boshlashdan oldin, tuproqni o‘rganish zarur. Tuproqning yaroqli 
darajasini quyidagi ko‘rsatkichlar bo‘yicha aniqlash lozim:

oldindan yaxshilash ishlarini olib bormasdan ko‘kalamzorlashtirish 
mumkin bo‘lgan tuproqlar; 

ko‘kalamzorlashtirish uchun yaroqli qilish 
maqsadida melorativ 
tadbirlarni o‘tkazishga muhtoj tuproqlar; 

ko‘kalamzorlashtirish 
uchun 
yaroqsiz 
erlar, 
ya’ni daraxtsimon 
o‘simliklarning o‘sishi uchun sun’iy sharoitlar yaratiladigan tuproqlar. 
Agarda ko‘kalamzorlashtiriladigan hududlardagi tuproqlar loyqa strukturali, 
kam unumdor, yaxshi drenajlanmaydigan bo‘lsa, avvalo bunday tuproqqa qum 
bilan mineral o‘g’itlar aralashmasi solinadi. 
Kam unumdor, qumloq erlarda esa avvalo loyqa aralashmali kampost 
solinadi, undan so‘ng mineral o‘g’itlar ishlatiladi. Botqoqli tuproqlar hududida bir 
yo‘la quritish ishlari o‘tkazilib, keyin butun maydon chuqur haydab chiqiladi, ohak 
solinadi, organik va mineral o‘g’itlar beriladi. Og’ir strukturali sho‘rlangan 
tuproqlar gipslanadi. Gips tarkibida kalstiy bo‘lib, u tuproqdagi natriyni siqib 

152 
chiqaradi. Gipslashda tuproq chuqur haydaladi (60 sm gacha), keyin gips solinib, 
undan so‘ng organik va mineral o‘g’itlar qo‘llaniladi. 
Tabiiy tuproqlarni tayyorlashda barcha maydon haydalib, mineral o‘g’itlar 
solinadi (faqat ekinzor bo‘ladigan joyga emas, balki butun maydonga ishlov 
beriladi). Shuni nazarda tutish kerakki, daraxtlarning ildizlari o‘sib, tarmoqlanadi 
va ekilgan joyidan uzoqroqqa tarqalib ketadi. O‘g’itlarni qo‘llash me’yorlari 
turlicha bo‘lib, ular tuproq turiga va muayyan sharoitlarga qarab o‘zgaradi. 
Tuproqning ozuqa moddalari bilan ta’minalanish darajasini maydondagi 
o‘simliklarning tashqi ko‘rinishiga qarab aniqlash mumkin. Tuproqda azot 
moddasi etishmasa, daraxt va butalar barglari kam rivojlangan bo‘lib, ranglari och 
– yashil va sarg’imtir tusda bo‘ladi. Fosfor etishmasligida barglar kulrang qiyofada 
bo‘lib, ularning pastki qismi ko‘kimtir – binafsharang bo‘lib qoladi. Kaliy 
tanqisligida – barglarda sarg’imtir – jigarrang dog’lar paydo bo‘ladi va ular tez 
to‘kilib ketadi, kalstiy miqdori kamligida – barglar nuqtasimon sarg’ayadi va 
jigarrang dog’lar paydo bo‘ladi, temir moddasi etishmasligida – barglar sarg’ayadi, 
magniy tanqisligida –barglar yashimtir – sariq rangga kiradi, marmarsimon tusli 
bo‘lib qoladi. 
Mineral o‘g’itlarni kerakli miqdorda ishlatish uchun, qo‘llash me’yori 
tegishli o‘g’it tarkibidagi oziq moddasiga ko‘paytiriladi. Mineral o‘g’itlar 
tarkibidagi ta’sir etuvchi moddaning foizidagi miqdori, hamda o‘g’itni qo‘llash 
me’yorini aniq bilib, har bir muayyan holatda qancha mineral o‘g’it ishlatilishi 
kerakligini hisoblab chiqish mumkin. Masalan, 20% ammoniy sulfat o‘g’it bor 
tuproqqa 80 kg azot solinishi kerak. Ammoniy sulfat va fosforli o‘g’itlarni 
(superfosfat, fosfor uni va boshqalar) kuzgi shudgorlash paytida solish lozim, 
selitra va kaliyli o‘g’itlar bahorda boronalash oldidan solinadi. Sekin ta’sir etuvchi 
o‘g’itlarni fosfor uni, sulfofosfat, kaliyli o‘g’itlarni ko‘proq me’yorlarda ishlatiladi. 
O‘g’itlarni qo‘llash ikki bosqichda amalga oshiriladi: oldin tuproqni tayyorlash 
vaqtida, uning mexanik tarkibini yaxshilash, sho‘rlanishini kamaytirish bo‘yicha 
tadbirlarni o‘tkazish mahalida organik o‘g’itlarning asosiy qismi, shuningdek sekin 
ta’sir etuvchi fosforli va kaliyli mineral o‘g’itlar sepiladi. Shudan so‘ng tuproq 

153 
haydaladi, boronalanadi va maydon bir qancha muddatga dam oldiriladi. Ko‘p 
hollarda er maydoni ekish oldidan haydaladi. Ko‘kalamzorlashtirish ishlari oldidan 
tuproqqa o‘g’itlar ko‘rsatilgan (ya’ni, daraxt va butalar, gullar va gazonlar 
ekiladigan joylar) erga solinadi. Buni ekish oldidan tuproqni o‘g’itlash tadbiri 
deyiladi. 
Tuproqni oldindan tayyorlash ishlarida organik o‘g’itlar o‘rta unumdor, 
qumloq va qumoq tuproqlarda gektariga 40-50 tonna, engil qumoq, kam unumdor 
tuproqlarda esa gektoriga 60-80 tonna miqdorida solish tavsiya etiladi. Toshli 
tuproqlar ham ozuqa moddalar bilan ta’minlanmagan, hamda, o‘simliklar ildizlari 
tizimining 
rivojlanishi 
va 
tuproqqa 
yoyilib 
o‘sishini, 
shuningdek, 
ko‘kalamzorlashtiriladigan erga ishlov berishni qiyinlashtiradi. Bunday sharoitda 
o‘simliklar o‘sib-rivojlanishi uchun er maydonidagi tuproq qisman almashtiriladi. 
Kuchuvchi qumliklar sharoitida ko‘kalamzorlashtirish ishlarini boshlashdan oldin 
qumni mahkamlash tadbirlari o‘tkazilishi kerak (o‘tlar ekish: saksovul, cherkez, 
qandim va b.). Qumlar mustahkamlangandan keyin uzun bargli tol va kaspiy toli, 
turang’il ekib bo‘lgandan keyin shu joyga mos yirikroq daraxtlar ekishga 
kirishiladi. 
Tuproqlarni yaxshilash yoki madaniylashtirish jarayonida deyarli barcha 
holatlarda organik o‘g’itlarga ehtiyoj tug’iladi. Bularning biri kompost bo‘lib, 
hisoblanadi. Kompost quyidagicha olinadi: Baland joyda quruq ochiq maydon 
tanlanib, loy bilan qoplanadi. Uning ustidan barglar, o‘simliklar poyalari, chim, 
somonni 15-20 sm qalinlikda taxlanadi. Kompost yaratuvchi materiallar orasiga 
10-15 sm oralab chim tuproq yoki tuproq solib chiqiladi. Ustki va chetki 
tomonlaridan 15-20 sm tuproq yopiladi. Kompost tayyorlash shtabellarda 
balandligi 1-1,5 m bo‘ladi. Shtabel uzunligi xo‘jalik imkoniyatlari, er maydonining 
hajmi, shuningdek, kompost qilinadigan materiallar miqdoriga bog’liq. Misol 
uchun shtabel uzunligi 10 metr bo‘lib, ko‘ndalang kesimi yuzasi 4,5 m
2
bo‘lganida, 
45 m
3
kompost (50 tonnaga yaqin) olish mumkin. Kompost tayyorlash jarayoni 1 
yilgacha davom etadi. Bu jarayonni tezlashtirish uchun shtabel ustidan suv yoki 
go‘ng “sharbati” qo‘yish tavsiya etiladi. Kompost qilinadigan materiallarga fosfor 

154 
uni va maydalangan ohak (umumiy massaga nisbatan 2-3 %) qo‘shish yaxshi natija 
beradi. Havo yaxshi o‘tishini ta’minlash hamda nordonlashishning oldini olish 
maqsadida har 3-4 oyda kompost to‘plamlari ag’darib chiqiladi. Tarkibidagi tashkil 
etuvchi qismlarini ajratish mumkin bo‘lgan davrda kompost tayyor bo‘lgan 
hisoblanadi. 
Tuproqni tayyorlash bilan bog’liq tadbirlar nihoyasiga etganidan so‘ng, 
daraxt va butalarni ekish joylari tayyorlanadi hamda ekish materiali hozirlab 
qo‘yiladi.
Daraxt va butalarni ekish. Daraxt va butalarni ekish-asosiy ishlab chiqarish 
jarayoni bo‘lib, uning qanchalik to‘g’ri va bekamu-ko‘st bajarilishi 
ko‘kalamzorlashtirish muvaffaqiyatini belgilaydi. Daraxtlar va butalarni qisqa 
muddatlarda ekishda mashina va mexanizmlardan foydalanish ko‘zga ko‘rinarli 
manzarani vujudga keltirish va shahar qiyofasini yanada ko‘rkamlashtirishga 
yordam beradi. 
Ekish 
materialining 
asosiy 
turlari 
va 
manbalari. 
Shaharni 
ko‘kalamzorlashtirishda qo‘llaniladigan ekish materialining asosiy manbasi 
quyidagilar hisoblanadi: 
– manzarali o‘simliklar ko‘chatxonalari, botanika bog’lari.
Ikkilamchi manbalari:
– shahar atrofidagi o‘rmon o‘simliklari, istirohat va boshqa turdagi 
ekinzorlar bo‘lib, bu joylardan ekish materiali bir xil daraxtlar ekilgan joylardan 
va massivlardan ularni siyraklashtirish yo‘li bilan olinadi; 
- qurilish ishlarini o‘tkazishga mo‘ljalangan hududlardagi mavjud tabiiy va 
sun’iy ekinzorlar;
-
har xil turdagi ko‘chatxonalar. 
Manzarali o‘simliklarni etishtiradigan ko‘chatxonalar quyidagi ekish 
materiallarini tayyorlaydi: 
- 3-5 yoshli butalarning standart ko‘chatlari (guruhli ekinlar va yashil 
devorlar uchun); 6-10 yoshli ko‘chatlar (alohida yoki belgilangan joylarga 
guruhlab ekish uchun); 14 yoshgacha bo‘lgan daraxtlar alohida, ommaviy va 

155 
guruhli ekinzorlar uchun; 5-11 yoshgacha bo‘lgan ko‘chatlar (3-5 yoshli-tez 
o‘sadigan ekinlar, 6-11 yoshli – sekin o‘sadigan ekinlar); 
- barg tashlaydigan daraxt turlarining nihollari ko‘chatxonalardan ildizi 
ochiq holda olinadi va maydonga bahorgi va kuzgi mavsumda ekiladi. Qayin 
daraxt turlari, eman va ninabarglilar – ildiz atrofidagi tuprog’i bilan birga 
(o‘ralgan holda) olinadi, bu daraxtlar turlaridan o‘rmon parklari, bog’lar va 
istirohat bog’larida ommaviy ekinzorlar barpo etish uchun va cheklangan tartibda 
– xiyobonlarda ekish uchun foydalaniladi; 
- 12-16 yoshli daraxtlar (12-14 yoshdagi – tez o‘suvchi ekinlar, 15-16 
yoshdagi – sekin o‘suvchi ekinlar). Bu ko‘chatlar maxsus agrotexnik talablarga 
rioya qilingan holda ildizini tuprog’i bilan birga o‘rab, ko‘chatxonalardan olinadi, 
hiyobonlarda qatorlab va alohida ekish uchun qo‘llaniladi; 
- 25 yoshgacha bo‘lgan, uzoq muddat o‘stiriladigan yirik daraxtlar. 
Faqatgina ildiz atrofi turpog’i bilan birga, maxsus agrotexnik talablarga binoan 
ko‘chirib ekiladi, ko‘chirib ekish ishlarini yil davomida amalga oshirish mumkin. 
Tez samara olish uchun, ko‘chalarni, istirohat bog’lari, xiyobonlarni 
ko‘kalamzorlashtirishda keng foydalaniladi; 
- har xil turdagi va shakldagi noyob daraxt va butalar, manzarabopligi 
bo‘yicha yuqori qimmatga ega ekzotik o‘simliklar faqatgina ildiz atrofi tuprog’i 
bilan birga hamda agrotexnik talabalarga yuksak darajada rioya qilingan holda 
ko‘chirib ekiladi. Maxsus muhim ob’ektlarni ko‘kalamzorlashtirishda alohida va 
guruhli ekinlar qo‘llaniladi. 
Mahalliy ko‘chatxonalar sharoitida o‘stirilgan ekish materiallari tabiiy 
sharoitlarga chidamli bo‘ladi. Joylarda ko‘chatxonalar bo‘lmagan taqdirda, 
urug’ko‘chatlar va ekish materiallari boshqa joylardan olib kelinadi. Bunda 
ko‘chatlar kelib chiqishini inobatga olish zarur. Ekish materialini o‘ta janubiy va 
o‘ta namligi yuqori bo‘lgan hududlardan olib kelish maqsadga muvofiq emas, 
chunki bunda ular qishga chidamsiz va havoning nisbiy namligi past, quruq 
havoga tez moslasha olmaydi. 

156 
Urug’ko‘chatlar 
deb 
urug’dan 
o‘stiriladigan 
va 
bevosita 
ko‘kalamzorlashtirish maydoniga yoki ko‘chat tayyorlash uchun ko‘chirib 
o‘tkaziladigan o‘simliklarga aytiladi. Ko‘chirib o‘tkaziladigan va yana 
parvarishlab o‘stiriladigan material ko‘chatlar deb ataladi. 
Ko‘kalamzorlashtirish ishlarida foydalaniladigan ko‘chatlar obodonlashtirish 
boshqarmalari tomonidan tasdiqlangan daraxt – buta o‘simliklarining ekish 
materialiga qo‘yiladigan texnik talablarga javob berishi kerak. 
Ko‘chatlarni tashish va ishlarni olib borish muddatlari. Daraxt va butalarni 
ko‘chatxonalardan 
ko‘kalamzorlashtirish 
hududlariga 
ko‘chirib 
o‘tkazish 
nihoyatda murakkab jarayon va o‘simliklar uchun noxush va qiyin kechadi. 
Ularni qazib olish, tashish va doimiy joyiga ko‘chirib ekish keyingi yillar 
davomida ularning o‘sib rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Daraxt va 
butalarni qazib olishda ularning ildiz tizimiga shikast etadi, bunda eng faol 
bo‘lgan mayda ildizchalar nobud bo‘ladi. Shu sababdan, o‘simliklarni qazib 
olishda nihoyatda ehtiyotkorlik bilan yondoshish, ularni tashishda esa qurib 
qolishidan, ildizlarining zararlanishidan hamda er ustki qismini shikastlanishidan 
asrash zarur. O‘simliklarni ildiz qismini ochiq holda tashish ta’qiqlanadi. 
Ko‘chatlarni ko‘chatxonalardan ko‘kalamzorlashtirish joyiga tashishda 
quyidagi qoidalarga rioya etish zarur: 
- ko‘chatlarni yuklash oldidan mashina kuzovi tubiga brezent, yumshoq 
materiallar (somon, qipiq va b.) to‘shaladi; daraxt va butalarni alohida yoki 
guruhlab yuklanadi; daraxt tanasining mashina chetlariga qadalib turgan joyiga 
yumshoq matolar, somon to‘shamasi va boshqalar qo‘yiladi; o‘simliklar 
yuklanganidan keyin, ularning ildizlari brezent bilan o‘raladi; ko‘chat ustidan 
o‘tish yoki uning tepasidan yuk solinishi qat’iy man qilinadi. 
Ekish joyiga olib kelingan daraxtlar, agar ular shu kunning o‘zida ekiladigan 
bo‘lsa, soya joyga olinib, brezent bilan yopib qo‘yiladi. Ekish kechiktiriladigan 
bo‘lsa, o‘simliklar ariqqa ko‘mib qo‘yiladi. Ariqning bir tomoni 45 gradus 
nishablikda qiyalatib qaziladi. O‘simliklarni ariqqa joylab, yumshoq tuproq bilan 

157 
ildiz bo‘yinidan yuqoriroqqa yopib qo‘yiladi. Ustidan tuproq bostiriladi, agar er 
quruq bo‘lsa, unga suv quyiladi. 
O‘zbekistonda olib borilgan ko‘kalamzorlashtirish ishlari tajribasi shuni 
ko‘rsatadiki, shahar sharoitlarida 6-10 yoshli yirik hajmli manzarabop 
daraxtlarning ko‘chatlari kamroq shikastlanadi, tez o‘sib moslashadi va yaxshi 
ko‘karadi. Bizning sharoitda daraxt va butalarning kuz va bahorda, qish yumshoq 
kelganida esa oktyabr oyidan aprel oyigacha ko‘chirib o‘tkazish mumkin. 
Ninabargli daraxt ekinlari, ildiz tuprog’i bilan birga ekilganida, erta kuzda 
(sentyabr oxiri - noyabr) yoki erta bahorda (fevral–mart) ildizlarning kuzgi va 
bahorgi o‘sish davrida ko‘chirilsa, yaxshi o‘sib rivojlanadi. Yaproq bargli daraxt 
va butalarning erta bahor mavsumida (fevral – mart) ekish kuzgi muddatda 
ko‘chirib ekishga nisbatan yaxshi natija beradi. Kuzda ekilgan daraxtlar ildiz 
otmagan ko‘chatlari ko‘p hollarda iliq kelgan qishlarda bahorgi o‘suv davriga 
qadar qurib qolishi kuzatiladi. Lekin, O‘zbekistonda bahor erta boshlanib, jadal 
kechadi. O‘simliklar tez o‘sib, kurtaklar ochilib barglar o‘sadi, bu esa o‘simliklar 
tutib ketishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Bahorgi ekishda eng asosiysi vaqtni 
o‘tkazib yubormaslik. 
Bahorgi – yozgi mavsumda ko‘chatlarni faqatgina zarur bo‘lgan mahalda va 
albatta tuprog’i bilan ekishga ruxsat etiladi. Bunda shoh-shabbalarning 70 % 
kesilishi va barglarni 50 % olib tashlash kerak bo‘ladi. 
Muntazam sug’orish va shoh-shabbalariga suv purkash (ertalab yoki quyosh 
botishi bilan) o‘simliklarning yaxshi tutib ketishini ta’minlaydi. Ekish muddatini 
ta’minlash o‘simliklarni sun’iy ravishda o‘sishini to‘xtatib turish yo‘li bilan ham 
amalga oshirilishi mumkin. Buning uchun kuzda qazib olingan o‘simliklarni 
ko‘milgan holda erto‘lalarda yoki sovutgichli kameralarda +5 ºS dan oshmagan 
haroratda saqlanadi. O‘zbekiston sharoitida kuzgi ekish davrini cho‘zish mumkin, 
agar qishki oylarning ob-havo sharoitlari bunga imkon bersa. 
Daraxt va butalarni ekish. Ko‘kalamzorlashtirish ob’ektlaridagi yangi 
ko‘chirib ekilayotgan daraxt – buta ekinlarining yuqori darajada tutib ketishi 
agrotexnik talablarga qanchalik amal qilinishiga hamda ekinlarni qazib olish bilan 

158 
ekish vaqti oralig’ini qisqartirishga bog’liq. Daraxt va butalarni ekish usullari, 
bunda kerakli uskunalar va asboblarni tanlashda ekish materialining hajmi 
(yoshi), o‘simlik turi va ekish maqsadlari inobatga olinadi. 
Loyihada ko‘rsatilagan daraxt va butalarni ekish joylari qoziqchalar bilan 
belgilab chiqiladi, bunda ekiladigan burchaklariga qoziq qoqiladi. Yakka 
daraxtlar ekiladigan joylar esa – ekiladigan chuqur diametrini belgilash uchun 
uning markaziga qoqilgan qoziqqa ip bog’lanib, shu ip yordamida qoziq atrofiga 
aylana chiziladi. 
Tuproqsiz ildizli ko‘chatlarni ekish uchun o‘ralar aylana yoki kvadrat 
shaklida qaziladi. Qazib bo‘linganidan keyin, uning tubini 0-12 sm chuqurlikda 
yumshatib chiqish lozim. Yangi qazilgan o‘ralarga ko‘chat ekish mumkin, 
yaxshisi, o‘ralarni 5-7 kun oldin qazib olib, keyin ekish tavsiya etiladi. Bu o‘tgan 
vaqt davomida tuproqning pastki qatlamlari kislorod bilan to‘yinadi. Ekish 
o‘ralarining hajmi, chuqurlarning kattaligi daraxt va butalarning o‘lchamlariga 
bog’liq. 50-100 sm diametrdagi stilindirsimon chuqurlarni qazish uchun maxsus 
moslamadan foydalaniladi. Ekskavator yordamida to‘g’ri burchakli o‘ralar 
qaziladi, o‘ra devorlari egilgan bo‘lib, eni 0,7 m bo‘ladi. O‘ra markaziga 15-20 
sm chuqurlikda maxsus qoziq qoqiladi, u ekilgan ko‘chatni mahkam ushlab turish 
uchun o‘rnatiladi. Bu qoziq balandligi 2 m, yuqori qismining diametri 3 sm. 
Ekish oldidan, o‘raning to‘rtdan bir qismiga unumdor tuproq tashlanadi, va unga 
oyoq bilan ozgina bostiriladi. Tuproqda katta bo‘laklar bo‘lmasligi kerak. 
Quyoshli kunlarda o‘simliklarni ko‘chirishda, ularning ildizlarini 15 
daqiqadan ortiq ochiq holda qoldirmaslik kerak. Ko‘chatlarni o‘raga joylash 
oldidan ko‘zdan kechiriladi, zararlangan shohlari va ildizlari kesib tashlanadi. 
Ildizni oldindan tayyorlab qo‘yilgan tuproq, torf va loyning suv eritmasiga botirib 
olinadi. Bunday qorishmaga ildizlarni botirib olinsa, ildiz tizimi yaxshi 
rivojlanadi, hamda ildizlar va tuproqning bir-biriga tez moslashuvini ta’minlaydi. 
Geteroauksin moddasining 0,001 % eritmasini qo‘shish yoki ildizlarni suvda bir 
sutka davomida ivitish yangi ildizlarning o‘sishini jadallashtiradi va o‘simliklar 
tutib ketishini tezlashtiradi. 

159 
Ko‘chatni chuqurga joylashda, er sathidan 2-3 sm baland qilib ildiz bo‘yni 
tuproq bilan to‘ldiriladi. Ko‘chat ildizlarini chuqurga oldin solingan yumshoq 
tuproq ustiga qo‘yib, ildizchalari sinchiklab to‘g’rilab chiqiladi, bunda qayirilib 
yoki buralib qolgan ildizlar bo‘lishiga yo‘l qo‘yilmaydi. So‘ngra, asta-sekinlik 
bilan, ildizni atrofiga tuproq tashlanadi, o‘raning markaziy qismidan yoniga, 
diametr bo‘ylab, tuproq mahkamlanib boriladi. Tuproq bilan ildizlar yaxshi 
jipslashishi uchun ko‘chat silkitib qo‘yiladi. Shundan so‘ng, tuproqni chuqur 
yuzasigacha solinadi va oyoqlar bilan (chuqur chetidan markaz tomonga) 
zichlanadi. Ko‘chatni ip bilan qoziqqa bog’lab qo‘yiladi. Ko‘chat atrofida 
sug’orish uchun o‘yiqcha qoldiriladi va yaxshilab sug’oriladi. Bunday tezkor 
sug’orish o‘simlikni suv bilan ta’minlash, ayniqsa nam tuproq joylashib, ildizlar 
bilan jipislashib ketishi uchun zarurdir. 
Yashil devorlarni barpo etish uchun xandaqlar ariq qazuvchi uskunalar va 
maxsus ekskavatorlar yordamida tayyorlanadi. Xandaqlarni qazishdan olingan 
unumdor tuproq alohida to‘planib, ko‘chatlarni ekish vaqtida ildizlarni ko‘mishda 
ishlatiladi. 
1 ga maydonga ko‘chatlarni ekish o‘rtacha me’yori: daraxtlar – 200-400 
dona; butalar –1500-2000 dona; yashil devorlar 1 km joyga –10000 donani tashkil 
etadi. Shuni nazarda tutish kerak-ki, daraxtlar, hatto tez o‘sadiganlari ham, 
manzarabop xususiyatlarini ekilganidan keyin kamida 5-6 yilda, sekin o‘suvchilari 
esa faqat 10-12 yildan so‘ng namoyon etadi. Gullaydigan manzarali butalar 
manzaraboplik xususiyatiga ekilganidan so‘ng ikkinchi va hatto, birinchi yilda ham 
erishishi mumkin.
Avtomobil yo‘llarida manzarali daraxtlarni ekish va parvarishlash.
Ko‘kalamzorlashtirish sohasida ko‘p yillar mobaynida olib borilgan 
tadqiqotlar asosida manzarali daraxtzorlarda ko‘chatlarni turlicha ekish sxemasi 
tavsiya 
etiladi. 
Shaharlarda 
va 
avtomobil 
yo‘llari 
chekkalarini 
ko‘kalamzorlashtirish uchun yirik shtambli ko‘chatlardan foydalaniladi. Asosan 4 
metr balandlikda va diametri 5-10 sm bo‘lib, ildiz tuprog’i tana diametrini 10 
barobariga teng chuqurlikda olinadi. Ildiz tuprog’i bilan ko‘chatlarni tashishda turli 

160 
konteynerlar mavjud. Yirik ko‘chatlarni ekishda chuqurini avvaldan tayyorlab 
qo‘yiladi. 
 
Manzarali daraxtlar ko‘chatlari barglar to‘kilgandan so‘ng kech kuzda yoki 
bahorda vegetastiya boshlanmasdan ekiladi. Bahorda ishlarni tezlatish uchun 
ekiladigan joylarni tayyorlash va chuqurchalarni qazish ishlari kuzda bajariladi. 
Ekish uchun chuqurchalarni qo‘lda yoki mashina yordamida qaziladi. 
Chuqurchalarning kattaligi shunday bo‘lishi kerakki, unda ildiz tarmoqlari bemalol 
joylashishi lozim (50×50×50 sm dan 70×70×70 sm gacha). Ko‘chatlar ikki-uch 
yoshli va standart bo‘lishi kerak. Ular yaxshi rivojlangan, mexanik zararlanmagan 
bo‘lishi zarur. Ekishdan oldin zararlangan ildizlar kesib tashlanadi, so‘ng ildiz 
qismini loy va go‘ng aralashmasidan iborat bo‘lgan quyuq massaga botirib olinadi. 
Ekishdan 6-8 kun ilgari chuqurchalarga 10 kg chirigan go‘ng yoki 300 g, 
superfosfat, 60 g kaliyli tuz va 60 g ammoniy sulfati solinadi. Ushbu miqdorni 
yarmisi chuqurchani tubiga, ikkinchi yarmisi yuqoridagi chirindili tuproq bilan 
aralashtiriladi va u bilan chuqurga solinadi. Ekilgandan so‘ng atrofiga aylana 
shaklda ariqchalar olinadi (1,0-1,2 m diametrli) va yaxshilab sug’oriladi. Ildiz 
bo‘g’izi ochilib qolsa uni tuproq bilan berkitib qo‘yiladi. Qurib qolgan ko‘chatlarni 
o‘rniga kuzda yoki keyingi yilgi bahorda yangilari ekib qo‘yiladi. Yashil 
daraxtzorlarning tutunga va gazga chidamliligini oshirish usullaridan biri ularga 
parvarishlash davrida mineral o‘g’itlarni berishdir. Sug’oriladigan erlarda 
ko‘chatlarini ostiga 90-120 kg dan azot va fosfor (270-360 kg ammiakli selitra 
yoki 45-60 kg ammoniy sulfati va 450-660 kg oddiy donador superfosfat) beriladi. 
Sug’oriladigan erlarda 150 kg/ga azot (450 kg ammiakli selitra yoki 750 kg 
ammoniy sulfati) va 120 kg/ga fosfor solinadi (600 kg/ga superfosfat). 
Sug’orilmaydigan joylarda 60-90 kg/ga azot (180-270 kg ammiakli selitra yoki 
300-450 kg/ga ammoniy sulfati), 60 kg/ga fosfor (335 kg/ga oddiy superfosfat) va 
30 kg/ga kaliy (75 kg/ga kaliy tuzi) beriladi. Sug’oriladigan erlarda mineral 
o‘g’itlarni berishning o‘ziga xos xususiyatlari mavjuddir. Ularni o‘g’itlash 
daraxtzorlarni sug’orish bilan bog’liqdir. Shuning uchun azotli va fosforli 
o‘g’itlarni uch marta beriladi – aprel, may va iyunda. Aprelda 50 % azot va fosfor, 

161 
qolganlari esa may va iyunda – ikkinchi sug’orishdan oldin beriladi. Kaliy tuzlarni 
50 % yozgi oziqlantirish shaklida solinadi. Uch yil ketma-ket o‘g’itlar beriladi. 
Ularning ta’siri keyingi 3-4 yilda ham namoyon bo‘ladi. 
Daraxtzorlardagi yosh ekinlar maydonida o‘g’it solish maqsadga muvofiq 
emas, chunki yosh nihollar ildiz tarmog’i tarqalgan maydondagi oziq moddalardan 
foydalanadilar. Shu boisdan chegaralangan maydonga ya’ni ko‘chatlar atrofida 1–
1,5 m diametrda o‘g’it berish lozim. O‘g’itlarni yuqori agrotexnik fonda ayniqsa 
vaqtida sug’orilganda, tuproq yumshatilganda va begona o‘tlarga qarshi kurash 
olib borilganda berish maqsadga muvofiqdir. 
Manzarali daraxt ko‘chatlarini yaxshi o‘sishi va rivojlanishi uchun 
vegetastiya davomida tuproqqa ishlov berish, sug’orish, o‘g’itlash, daraxtlarning 
shox-shabbasiga shakl berish, begona o‘simliklarni olib tashlash, zararkunanda va 
kasalliklarga qarshi kurash tadbirlarini o‘z vaqtida olib borish lozim bo‘ladi. Yashil 
daraxtzorlarda tuproq yumshoq va toza holda saqlanishi kerak, begona o‘tlar 
bo‘lmasligi zarur. Buning uchun qatorlar ichi va qatorlar oralig’i tuprog’i 
yumshatiladi, yillik yong’ingarchilik miqdori 800-850 mm dan kam bo‘lgan 
tumanlarda ko‘chatlar sug’orib turilishi lozimdir. Birinchi yillari 6-8 marta 600-
700 m
3
/ga miqdorda suv beriladi, keyingi yillari 4-5 marta 900-1000 m
3
/ga 
miqdorda sug’oriladi. Novdalar to‘liq yog’ochlanishi uchun sug’orishni avgustning 
ikkinchi yarmida to‘xtatiladi. 
Yo‘l chekkasiga ekilgan daraxtlarni tejamkor, tomchilatib sug’orish usulida 
sug’orish mumkin. Bunda sug’orish suvi alohida moslamalar – tomizgichlar 
yordamida parvarishlanayotgan o‘simlik ildizlari joylashgan qismga beriladi. Shu 
bilan birga, suvni berish vaqtida erigan mineral o‘g’itlar ham berilsa, 
parvarishlanayotgan o‘simlik rivojlanishi yuqori bo‘ladi. Sug’orilmaydigan 
joylarda parvarish ishlari tuproqda namlikni saqlashga qaratilishi lozim. Bahorda 
tuproq (qatorlar orasi va qatorlar ichi) haydaladi, azotli o‘g’itlar qo‘shiladi, so‘ng 
1-2 marta kultivastiyalanadi, namlikni yig’ish uchun tuproq kuzda haydaladi va 
fosfor – kaliy o‘g’itlar beriladi. 

162 
Shox-shabbasini 5-6 yil davomida shakllantiriladi, sanitariya maqsadida 
kesishlar o‘tkaziladi. Shtamb balandligi 70-80 sm, kuchli o‘suvchi navlarda esa 
110-120 sm bo‘ladi. Kuchsiz novdalar olib tashlanadi. Faqat yaxshi rivojlanganlari 
qoldiriladi, ular tananing hamma tomonlarida joylashishi kerak va o‘sganida bir-
biriga halaqit bermasligi lozim. Ushbu novdalarda yarim skeletli va o‘suvchi 
novdalar shakllantiriladi. Daraxtlarning yoshi oshib borishi bilan, qarishi 
boshlanadi. Bu davrda va novdalarini sovuq o‘rsa yoki qurib qolsa, unda ular 
ko‘proq kalta qilib kesiladi, so‘ng shox-shabbasini to‘g’rilashadi va keyinchalik 
odatdagi kesish ishlarini bajaradilar. Shox-shabba parvarishlanganda birinchi 
navbatda quriyotgan, shox-shabbasi ichiga qarab o‘sayotganlari, hamda bir-biriga 
tegib turganlari, kuchsiz novdalar kesib tashlanadi. Ildiz bo‘g’izidan o‘sib chiqqan 
novdalar kesib tashlanadi. Novdalarni bahorda, shirasi harakatga kelmasdan 
kesilgani yaxshiroqdir, chunki biroz kechiktirilsa kesilgan joyidan sharbatlarini 
oqib turishi kuzatiladi. 
Agar yo‘g’on novdalar kesiladigan bo‘lsa, u holda kesilgan joyga bog’ 
surtmasi yoki yog’li buyoq surtiladi, aks holda kesilgan joyda zararkunandalar va 
kasallik paydo bo‘lib shoxni chirishiga olib keladi. 
Shox-shabbasiga shakl berish va zichlantirib ekilgan turlarni ortiqcha 
shoxlarini kesishda bog’dorchilikda qabul qilingan tavsiyalarga rioya qilinadi. 
Daraxtni shtambini va skeletli shoxlarini quyosh nuridan saqlash uchun kuzda 
ularga so‘ndirilgan ohak, loy va go‘ng aralashmasi surtiladi. 
Ko‘chatlarni parvarishlash, o‘simliklarni kasallik va zararkunadalariga 
qarshi kurash. Qumdan himoya qilish uchun o‘tqazilgan yosh ko‘chatlarni shox-
shabbalarining yig’inchoqligi 90 % gacha erishguncha parvarish qilinadi. Ko‘chat 
o‘stirish og’ir bo‘lgan sharoitlarda ihota o‘rmonlari mintaqasidagi tuproqni 
parvarishlash ishlari zarur bo‘lgan hollarda mintaqadagi daraxt va butalarning 
butun umri davomida bajarilishi lozim. 
Manzarali o‘simliklarni parvarishlash – tuproqni muntazam ravishda 
yumshatish va begona o‘tlarni olib tashlash, ko‘chatlarni yilning quruq davrlarida 

163 
sug’orish, o‘simliklarni o‘g’itlash va oziqlantirish, zararkunandalar va kasalliklarga 
qarshi kurashish ishlarini o‘z ichiga oladi. 
Manzarali o‘simliklarni parvarishlash ishlarining texnologiyasi mazkur 
hududdagi aholi yashash joylarini ko‘kalamzorlashtirish bo‘yicha qabul qilingan 
me’yorlarga va qoidalarga muvofiq tarzda bo‘lishi lozim. 
Daraxt va butalarni parvarishlash. O‘simliklar yaxshi o‘sib-rivojlanishi va 
yuqori manzarabop xususiyatlarga ega bo‘lishi uchun ularni kundalik, uzoq 
muddat yaxshi parvarishlash kerak bo‘ladi. Daraxt va butalarni parvarishlash – 
o‘simliklar ekilganidan keyin tutib ketishi hamda biologik jihatdan chidamli va 
estetik jihatdan manzarabop ekinzorlarni yaratishiga qaratilgan tadbirlar tizimidan 
iboratdir. 
Ekinlarning o‘sishi, ekinzorlar holati, hayotiy davomiyligi va manzaraboplik 
xususiyatlariga noqulay sharoitlar katta ta’sir ko‘rsatadi. Avtomobillardan chiqqan 
zararli gazlar va chang, sanoat ishlab chiqarishidan ajralib chiqqan zaharli 
chiqindilar, yorug’likning etishmasligi, ayniqsa binolar bilan to‘silganida, 
insolyastiya va issiqning oshishi, havo nisbiy namligining pastligi, ko‘chalar va 
maydonchalardagi tuproqning zichlanib qolishi – bularning hammasi ildiz o‘sishini 
cheklaydi, 
o‘sish jarayonlarini susaytiradi, o‘simliklar manzarabopligini 
kamaytiradi, hayotiy davomiyligini qisqartiradi. 
Daraxt va butalarni parvarishlashda agrotexnik tadbirlarni o‘tkazish 
jarayonida bir qancha talablarga rioya etish zarur. Bunda, bir – tomondan, 
o‘simliklarning kelib chiqishi, ularning bioekologik xususiyatlarini, fiziologik 
holatini inobatga olish zarur bo‘lsa, ikkinchi tomondan – atrof muhitning noqulay 
sharoitlarini ham hisobga olish kerak. Daraxt va butalarni parvarishlash ishlari ular 
ekilganidan so‘ng, ko‘kalamzorlashtirish ob’ektidan foydalanish jarayonida, ya’ni, 
o‘simliklar hayotining butun davri davomida olib boriladi. 
Daraxt va butalarni ekilganidan so‘ng parvarishlash. Daraxt va butalarni 
ekilganidan so‘ng parvarish qilish o‘simliklarning yaxshi tutib olishi va o‘sib–
rivojlanishini ta’minlashga qaratilgan. Ekilganidan keyin bir necha yil o‘simliklar 
uchun “jonlanish” davri bo‘lib hisoblanadi. 

164 
O‘simliklarning tutib olishi va to‘liq o‘zini tiklab olish vaqti ularning 
biologik xususiyatlariga, xolati va ko‘chatlar yoshiga bog’liq. Eng tez (2-3 yilda) 
butalar o‘zini tutib o‘sib ketadi. 6-11 yoshli daraxt–ko‘chatlarining to‘liq tutib 
ketish davri 3-4 yilga cho‘ziladi. Yirik daraxt va butalar uchun bu vaqt 5-6 
yilgacha kuzatiladi. 
Ekilgandan so‘nggi parvarish ishlarini olib borishda tuproq–iqlim 
sharoitlarini hisobga olgan holda, muntazam parvarish ishlarini butun mavsum 
davomida o‘tkazishga e’tibor qaratiladi. Bunda sug’orish, daraxt tanasi atrofidagi 
tuproqni yumshatish va mulchalash, oziqlantirish ishlari olib boriladi. Ildizlarning 
rivojlanishiga, 
o‘suv 
davrida 
stimulyatorlarni 
qo‘llash 
(geteroauksin, 
betaindaluksus kislota) yaxshi samara beradi. Bu stimulyatorlarni tuproqqa eritma 
holatida solinadi (bitta tabletka, 100 mg ta’sir etuvchi modda, 10 litr suvga) va bir 
vaqtning o‘zida sug’oriladi. 
Tadqiqotlar va tajribalar asosida stimulyatorlarni qo‘llashning quyidagi 
me’yorlari tavsiya etiladi: bitta o‘simlikka litr hisobida:
Standart buta–ko‘chatlar (3-5 yoshli) 
10 
Standart daraxt–ko‘chatlar (6-11 yoshli) 
20 
O‘rtacha yirik daraxt va butalar ildiz tuprog’ining hajmi bo‘yicha: 
0,8x0,8x0,5 m 
30 
1,0x1,0x0,6 m 
40 
1,3x1,3x0,6 m 
50 
1,5x1,5x0,65 m 
60 
O‘stirish stimulyatorlarini bahorda, ildiz tizimi qayta tiklanish paytida 
qo‘llash tavsiya etiladi. Stimulyatorlar eritmasini bevosita sug’orishdan so‘ng, 
daraxt atrofidagi sug’orish egati bo‘ylab solinadi, bunda o‘simlikning ildiz tizimi 
joylashgan tuproq butunligicha namlanib, to‘yinishini nazarda tutish lozim. 
Ildiz atrofi tuprog’i bilan ekilgan o‘simliklar uchun stimulyatorlar eritmasini 
ildizlar kesilgan joyini mo‘ljallab, tuproq aylanasi bo‘ylab solinadi. Keyingi ishlov 
berish 5-6 kundan keyingina o‘tkaziladi, ayniqsa nimjon o‘simliklar stimulyatorlar 

165 
qo‘llanishiga muhtojdir. Tuproqni yumshatish va muntazam sug’orish, begona 
o‘tlarni yo‘qotish, mineral va organik o‘g’itlarni solish, zararkunanda va 
kasalliklarga qarshi kurashish, daraxt tanasini tozalash, shox-shabbasini qirqish 
yo‘li bilan uning o‘sishini boshqarish – daraxt va butalarni parvarishlashdagi 
asosiy tadbirlar bo‘lib hisoblanadi. 
Tuproqni yumshatish va sug’orish ishlari muntazam ravishda (mavsumda 
12-15 marta) olib boriladi. Sug’orish 1 metrlik tuproq qatlamining to‘la 
namlanishigacha amalga oshiriladi. Sug’orish me’yori 100 m
3
/ga har 15-25 kunda. 
Ekish oldidan tuproqqa organik va mineral o‘g’itlar solinmagan bo‘lsa, o‘suv 
davrida oziqlantirish kerak bo‘ladi. 
Ildiz tizimi hajmi katta bo‘lib, tuproqning 1,5 metrgacha chuqurlikda 
joylashgan daraxt va butalarni egatlar bo‘yicha to‘yintirib sug’orish, yoki 
teshikchali er osti sug’orish tizimi orqali sug’orish tavsiya etiladi. 
Tuproqning namligi etarli bo‘lganida, ildiz tizimi chuqurlikka va eniga o‘sib, 
rivojlanadi. Agar namlik chuqurlikka etarli borib etmasa, (yomg’irlatib yoki daraxt 
atrofi sug’orilganida) ko‘pgina daraxtlar uchun xos bo‘lmagan yuza ildiz tizimi 
vujudga keladi. Bunday ildizli daraxtlar shamollarga chidamsiz, uzoq 
yashamaydigan va tana zararkunadalari hujumiga bardosh bera olmaydigan bo‘lib 
qoladi. 
Agar joylarda daraxt va butalarni filtrlovchi sug’orish sharoitlari 
yaratilmagan bo‘lsa, bu holda samarali bo‘lgan gidrobur yordamida sug’orish usuli 
qo‘llaniladi. Gidrobur sug’orish-yuvish mashinasining nasosi bosimi ostida 
ishlaydi. Gidrobur qisqa vaqt (5-10 daqiqada) daraxtlarning ildiz tizimi joylashgan 
qatlamini namlatishga imkon yaratadi. Bunday sug’orishlar samarasini mineral 
o‘g’itlar eritmasini ham qo‘shish bilan oshirish mumkin. 
Daraxtlar atrofini ketmonlar yordamida yumshatish ham alohida ahamiyatga 
ega. Bu agrotexnik tadbir muntazam ravishda olib boriladi, natijada, begona o‘tlar 
yo‘qotilib, ildiz tizimining nafas olishi yaxshilanadi. Bir mavsumda 6-7 marta 4-5 
sm chuqurlikda chopiq o‘tkazib, ildizlarga shikast etkazmasdan amalga oshiriladi. 

166 
Yoz mavsumida yosh daraxt ko‘chatlari shox-shabbalarini va butalarning er 
ustki qismini yomg’irlatish foydalidir. Ekilganidan keyingi ikkinchi yilida 
yomg’irlatish ishlari mineral o‘g’itlarning eritmasini qo‘shib barglardan 
oziqlantiriladi. Buning uchun 0,1 % mochevina eritmasi (1 g mochevina tuzi 1 l 
suvda eritiladi), 0,2 % ammakli selitra eritmasi, 0,5-1,0 % superfosfat, 0,5 % 
kaliyli xlor eritmalaridan foydalanish mumkin. 
Yoz mavsumida yosh nihollar ustidan muntazam kuzatishlar olib boriladi: 
daraxtlarning qoziqchalarga mahkamlanganligi tekshirilib, qiyshayib qolgani, 
tortib bog’lanadi. Qoziqlar qiyshaygan bo‘lsa, to‘g’rilab chiqiladi, singanlari 
o‘rniga boshqasi qoqiladi. O‘simliklar to‘liq tutib ketganidan so‘ng (ekilganidan 3 
yil keyin), qoziqlar olib tashlanadi. 
Kuzda daraxtlar tanasi atrofidagi tuproq yumshatiladi (5-7 sm chuqurlikda). 
O‘simliklarni isitish maqsadida, bu joyga ninabarglilar qirindisi, go‘ng yoki 
chirindi 3-14 sm qalinikda solinadi. Birinchi yilda ildiz tizimini isitish zarur tadbir 
bo‘lib hisoblanadi. 
Bahorgi iliq kunlar boshlanganida go‘ng va chirindi solinadi va tuproq bilan 
birga ag’darib chiqiladi. Yosh daraxtlar va butalarni qishki qorlardan himoyalash 
maqsadida dekabr oyi boshlarida ularning shox-shabbalari (ayniqsa mojjevelnik va 
biota) ip bilan bog’lab chiqiladi, bahorda bog’ichlar olib tashlanadi. 
O‘zbekistonda iqlimning iliq davri uzoq davom etadigan (8 oy), havo esa 
kuchli changlangan sharoitda, yashil ekinzorlarni parvarish qilishning muhim 
tadbirlaridan biri – shox-shabbalarni yuvib chiqishdir. Daraxt barglarida va 
ayniqsa, ninabarglilarda shox-shabbaning katta qismida ko‘p miqdorda chang 
to‘planadi. 2-5 yilgacha umr ko‘radigan ninabarglarda yaproq barglardagiga 
nisbatan 30 baravar ko‘proq chang to‘planib qoladi. Aynan shu narsa shaharlarda 
ninabarglilarning kam chidamli bo‘lishining asosiy sabablaridan biri hisoblanadi. 
Daraxtlar tanasini oqlash shahar ko‘kalamzorlashtirish ishlaridagi agrotexnik 
tadbirlar majmuasiga kiradi. Bu tadbir yil bo‘yi o‘tkaziladi. Daraxtlarni oqlash, 
ayniqsa yosh nihollarni, ularni yozgi kuyishdan va qishki sovuq olishdan saqlaydi, 
shuningdek, zararkunandalar va zamburug’li kasaliklarga qarshi kurash 

167 
tadbirlarining asosiy vositasi bo‘lib hisoblanadi. Daraxtlarni oqlash ohakning 20 % 
eritmasi, tez qo‘shilib, oddiy, elkaga osiladigan purkagichlar yordamida yoki 
qo‘lda bo‘yoq cho‘tkasi bilan amalga oshiriladi. 
Katta yoshdagi daraxtlarni ko‘chirib ekish. Yirik jamoat binolari oldidagi 
maydonlarni ko‘kalamzorlashtishda, xiyobonlar tashkil etishda, ko‘chalarni 
obodonlashtirishda katta yoshdagi daraxtlarni ko‘chirib ekish eng samarali va zarur 
tadbirlardan bo‘lib sanaladi. Bunda qisqa vaqt ichida loyihada rejalashtirilgan 
to‘liq ko‘lam manzarasiga (yashil kampozistiyaga) erishish imkoni yaratiladi. 
Lekin katta yoshdagi daraxtlarni ko‘chirib ekish ko‘p mablag’ va ko‘p 
mehnat talab qiladi, shuningdek, ko‘chirib ekish ishlarini yuqori agrotexnik 
talablarga rioya qilgan holda bajarishni hamda ekilgandan keyin ikki va undan 
keyingi yillarda sinchkovlik bilan parvarish qilishni talab etadi. Shu sababli, katta 
yoshdagi daraxtlarni ko‘chirib ekish asosan, shaharning e’tiborga loyiq va 
ma’suliyatli qismida amalga oshiriladi. 
Ko‘pgina daraxt turlarini katta yoshida ko‘chirib o‘tkazish mumkin. 
Ma’lumki, ildiz tizimi tuproqning yuza qatlamlarida joylashgan daraxt turlari ildizi 
chuqur joylashgan ekinlarga nisbatan ko‘chirib ekilganida tezroq moslashib ketadi. 
Ko‘chirib ekilgan yaproqbargli daraxtlar ninabarglilarga nisbatan yaxshi 
moslashadi. Yaproqbargli daraxt turlaridan yog’ochi yumshoqroq bo‘lganlari, 
yog’ochi qattiq turlarga nisbatan yaxshiroq o‘sib ketadi. Ko‘chirib ekilganidan 
so‘ng yaxshi moslashadigan katta yoshdagi daraxtlar turlariga: jo‘kaning barcha 
xillari; o‘tkir birgli zarang, yavor, dala zarangi, aylant, chinor, ko‘pgina teraklar, 
sofora va boshqalar kiradi; ninabarglilardan esa – g’arb tuyasi, biota, ginkgo, 
kumushsimon archa, tiss va boshqalar mansubdir. Katta yoshdagi oq qayin, buk, 
gledichiya, katalpa, lola daraxti, tut, ryabina, eman, qarag’ay daraxtlari ko‘chirib 
ekilganida hamma vaqt ham yaxshi natija bera olmaydi. Qarag’aylar ichida 
ko‘chirib ekishda moslashadigan: veymut qarag’ayi, undan keyingi o‘rinda 
turadiganlari – qrim va qora qarag’aylardir. 
Buta turlarini ham katta yoshida ko‘chirib o‘tkazish mumkin. Butalar ichida 
ko‘pchiligi: spireya, shamshod, irg’ay, biryuchina, nastarin va boshqalar yaxshi 

168 
moslashadi. Bulardan ko‘ra qiyinroq tutadiganlari – abeliya, kizilnik, krushina, 
leщina, jiyda, magoniya, oblepixa, tamariks, shuningdek, do‘lana va rakitnik. 
Ko‘chirib o‘tkaziladigan yaproqbargli daraxtlar yoshi (eman, jo‘ka, zarang, 
kashtan, sofora va b.) 30-50 yoshdan oshmagan bo‘lishi, ninabarglilar yoshi esa – 
20-30 yildan ortiq bo‘lmasligi lozim. Ko‘rsatilgan vaqt doirasida ko‘chiriladigan 
daraxtlar bo‘yi 6-8 m etadi. 
Ko‘chirib o‘tkazish uchun sog’lom daraxtlar tanlanishi tik va shox-shabbasi 
to‘g’ri shaklda bo‘lishi hamda manzarasi jihatidan bir xil bo‘lgan daraxtlarning 
yosh nusxalaridan tanlab olish maqsadga muvofiq. Ko‘pchilik daraxtlar turlarini 
ko‘chirib ekish uchun qulay vaqt – erta bahor bo‘lib hisoblanadi. Erta bahorda, 
kurtaklar ochilmasidan oldin, kuzda ko‘chirilganiga nisbatan, tol, terak, mognoliya, 
shaftoli, lola daraxti; butalardan esa – azoliya, kalikantus, do‘lana, rododendron, 
sumax va tamarikslar tez moslashib o‘sadi. 
Ninabargli daraxtlarni erta bahorda, o‘sish boshlanishidan oldin ko‘chirib 
o‘tkazilgani ma’qul. 
Ko‘pchilik yaproqbargli turlar uchun ko‘chirib o‘tkazishning qulay vaqti, 
shuningdek, kuzgi barg tashlash davri hamdir. Bu ishni sovuq boshlanishidan 
oldin, ayniqsa, mayin yomg’ir davrda, bulutli kunda bajarish maqsadga muvofiq. 
Sovuqqa chidamli daraxt turlarini qishda ham ko‘chirib o‘tkazish mumkin. 
Bunda havo harorati -12-15 
o
S dan past bo‘lmasligi lozim, shuningdek, daraxtlarni 
oldindan muzlatib, tayyorlangan ildiz tuprog’i bilan birga ko‘chirish kerak bo‘ladi. 
Zarur sharoitlarda, istisno tariqasida yaproqbargli daraxtlarni yoz 
mavsumida ham ko‘chirib o‘tkazish mumkin. Bunday hollarda barglarning 
aksariyat qismi olib tashlanadi, shox-shabbasi soyalatib, daraxt tanasini kichik bo‘z 
bilan o‘raladi. 
O‘zbekiston sharoitida ko‘chirib ekiladigan daraxtlarning asosiy turlari: 
balandligi 8-10 m va tanasi diametri 10-15 sm bo‘lgan eman, oddiy shumtol, lola 
daraxti, gledichiya, kanada bagryannigi, kumushsimon zarang, dala zarangi, mayda 
bargli qayrog’och, kashtan, chinor, yapon saforasi va boshqa yaproqbargli 
daraxtlardir. Ninabarglilardan – qrim qarag’ayi, mojjevelnik, biota daraxtlaridir. 

169 
Ko‘chirib ekiladigan daraxtlarning ildiz tuprog’ini joylashtirish uchun yog’ochdan 
tayyorlangan maxsus yig’ma konteynerlar ishlab chiqilgan. Ular kesilgan 
piramidasimon shaklda bo‘lib, yuqori va pastki satxi kesimi 2:1 nisbatda bo‘ladi. 
Konteynerlarning tepa qismi – metaldan tayyorlangan panjara bo‘lib uning 
mustahkamligini va qulayligini ta’minlaydi. Amaliyotda 3 ta standartdagi 
konteynerlar qo‘llaniladi: 
- 8-12 yoshdagi yaproqbargli daraxtlarni ko‘chirib ekish uchun: yuqori 
kesimida 80x80 sm, pastki qismida 55x55sm; balandligi 100 sm; 
- 6-8 yoshdagi 60x60 sm, pastki kesimida 45x45 sm, balandligi 60 sm, 
- yirik hajmli yaproqbargli va ninabargli daraxtlarni ko‘chirib o‘tkazish 
uchun: yuqori kesimida 110x110 sm, pastki kesimida 75x75 sm, balandligi 100 
sm. 
Konteynerlar 
qo‘llanganida 
daraxtlarni 
ko‘chirib 
o‘tkazish ishlari 
engillashadi va tezlashadi, chunki o‘q ildizlarini kesish usulidan foydalanilmaydi, 
shuningdek, konteynerlar bir necha marta qo‘llashga yaroqlidir. Konteynerlarda 
ko‘chirib o‘tkazish quyidagicha bajariladi: kran yordamida daraxt ildiz tuprog’i 
piramidasimon konteynerlarda mahkamlanib, ko‘tarilganida o‘q ildizlari o‘zi 
uziladi. Bundan tashqari, daraxtni avtomobil kuzoviga solinganida hamda 
tashilganida daraxt tanasining mashina ortidagi bortiga tegib shikastlanishining 
oldi olinadi. 
Ko‘chirib o‘tkaziladigan daraxtning ildizlari, birinchi va uchinchi standart 
konteynerlarga joylashtirish uchun, ildiz tuprog’ining atrofi bo‘ylab 50 sm enlikda 
120 sm chuqurlikda qazib chiqiladi. Shunday qilinganida daraxtni ildiz tuprog’i 
bilan konteynerlarga joylashtirishda ishchiga qulaylik yaratiladi. Joylashtirishdan 
avval, konteyner ikki bo‘lakka ajratiladi, har bir bo‘lagi daraxt ildiz tuprog’i 
atrofining qarama-qarshi tomonidan tushiriladi, bir-biriga qaragan tomonlari 
yaqinlashtiriladi. Shundan so‘ng, aramatura bog’ichlarining erkin holdagi uchki 
qismi qarama-qarshi joylashgan konteyner tomonlaridagi teshikchalarga to‘g’rilab, 
tortib gaykalar yordamida mahkamlanadi. Konteyner devorlari va ildiz atrofidagi 
bo‘shliqlar tuproq bilan to‘ldirilib, belkuraklar bilan imkon qadar zichlanadi. 

170 
Daraxtlar avtomobil yoki traktor kranlari yordamida yuklanadi. Bunda ishning 
xavsizligini ta’minlash uchun kranlar va avtomashinalarni to‘g’ri holatda 
joylashtirish muhim ahamiyatga ega. 
Konteyner maxsus po‘lat troslar yordamida shunday tortiladi-ki, ildiz 
tuprog’i vertikal ravishda chiqarilmasdan, yon tomonga qo‘zg’atiladi. Daraxt bir 
tomoniga tisarilib, yuqoriga tortiladi, bunda konteynerdan tuproq to‘kilmaydi va 
daraxtni beshikast avtomashinaga tik xolatda yuklash imkoniyati yaratiladi. Agar 
birinchi o‘rinishda daraxt qo‘porilmagan bo‘lsa, yuqoriga ko‘tarilayotgan 
konteyner ostidagi ildizlarni bolta bilan chopib, uni asta-sekin, ko‘tarish kerak 
bo‘ladi. Oldin yuklangan ikkita konteynerni imkon qadar avtomashina orqa bortiga 
yaqin joylashtirish kerak. Ularning oldida joylashgan konteynerlar daraxtlarning 
tanasiga shikast etmasligi uchun shunday qilish maqsadga muvofiq. Konteynerlarni 
yuklashning boshqacha usullari ham bor, lekin har qanday holatda daraxtlarni, 
oldin avtomashinaning orqa borti yonida, keyin esa-oldingi borti yoniga 
joylashtirish zarur bo‘ladi. Bunday qilinmasa, oldingi bort oldida joylashgan daraxt 
tanalari, keyingilarini yuklashga xalaqit beradi. Avtomashinaga daraxtlarni yuklab 
bo‘linganidan so‘ng, ularning shox-shabbalari tartibga keltiriladi.
Katta yoshdagi daraxtlarni ko‘chirib o‘tkazishga mo‘ljallangan chuqurlar 
oldindan tayyorlab qo‘yiladi. Ekish chuqurlarining o‘lchamlari daraxt ildiz tuprog’i 
hajmiga bog’liq bo‘lib, sathida ildiz tuprog’i hajmidan 1 metrdan kam bo‘lmagan 
masofada kengroq, chuqurligi esa-ildiz tuprog’i balandligidan 0,5 metrdan oshgan 
bo‘lmog’i lozim. Chuqurlarning bunday o‘lchamlari konteynerlarni tushirib, 
joylashtirishda qulaylik tug’diradi hamda atrofiga unumdor tuproq solish 
imkoniyatini beradi. 
Ekish oldidan olib kelingan tuproqni kerakli miqdorda solinadi, so‘ng suv 
quyiladi (har bir chuqurga 2 m
3
dan kam bo‘lmagan miqdorda). Bu tadbir solingan 
tuproq yaxshi joylashishi uchun amalga oshiriladi, bunda ekilgandan keyingi 
sug’orilishlarda daraxtlar bir tomonga egilib, qolishining oldi olinadi. Chuqurlarni 
daraxtni o‘raga joylashdan oldin yoki chuqurdagi daraxt ildizini konteynerdan 
ozod etishdan oldin sug’orish kerak bo‘ladi. Bunda konteynerlarni ozod etish 

171 
jarayoni biroz murakkablashadi, lekin daraxtni qator bo‘ylab qoq markaz qismida 
joylashtirish imkonini beradi. Chuqur tubiga solingan tuproq sathi 20 sm dan 
ko‘proq bo‘lgan barcha holatlarda chuqurni ekish oldidan sug’orish zarur 
hisoblanadi. Ekib bo‘lingandan keyin ham sug’orish kerak bo‘ladi. 
a) 
b)
v) 
g)
5.14-rasm. Katta daraxtlarni ko‘chirib ekish bosqichlari: 
a) daraxt atrofini kovlash; b) ildiz tuprog’ini (konteyner) ko‘chirishga tayyorlash;
v) daraxtni ildiz tuprog’i bilan avtomashinaga ortish; g) ekish joyini tayyorlash. 
Daraxtni tushirib, ekilayotgan paytda avtokran chuqurga nisbatan yoni bilan 
joylashadi. Bunda avtokran ekish qatori bo‘ylab harakatlanish uchun, chuqurlar 
joylashgan chiziq (qatorlab ekish qo‘llanilganida) yoniga 2-3 metr uzoqlikda 
joylashtiriladi. Bu tadbir qator bo‘ylab ekiladigan daraxtlarni tushirishda vaqtni 
tejash imkonini beradi. Avtomashina yuklangan daraxtlar bilan avtokranlarga 
imkon qadar yaqinroq joylashadi. Bunda avtomashinaning oldi borti avtokranning 
orqa tomoni bilan bir sathda, bo‘ylama o‘qi esa – bo‘ylama o‘qiga nisbatan 45º 
burchak sathida joylashtiriladi. Bunday tartibda joylashtirish usulida daraxtlarni 
tezroq va bexatar o‘tqazish mumkin. Shuningdek, kranni joylashtirishda osig’lik 

172 
simlar, yonidagi daraxtlar va boshqa to‘siqlar bo‘lmasligini nazarda tutish lozim. 
Kichik hajmli ninabargli daraxtlarni vertikal holatda mashinadan tushiriladi. 
Daraxtlarni tushirish va ekishda qiyalatish, ular uchun xafli emas. 
Chuqurga daraxtni joylash vaqtida, iloji boricha uning oldingi o‘sgan 
joyidagi holatini saqlashga harakat qilinadi (tomonlari bo‘yicha G’arb, Shimol, 
Sharq, Janub). Agar daraxtlarni mexanizmlar yordamida ekish imkoni bo‘lmasa, 
unda qo‘lda ekish kerak bo‘ladi. 
Daraxtni chuqurga yaqinlashtirib, gorizontal holatda qo‘yiladi, uni taxtaga 
joylab, qiyalatib, chuqurga tushiriladi. Chuqurga kerakli holatda o‘rnatilganidan 
so‘ng, konteynerlar bo‘shatiladi. Chuqur unumdor tuproq bilan to‘ldiriladi. 
Ko‘chirib ekilgan daraxtlarni parvarishlash tadbirlari ularni muntazam sug’orish va 
daraxt tanasi atrofini yumshatishdan iborat. Bular daraxtlar tutib ketishining 
muhim shartlari bo‘lib hisoblanadi. Shu bilan birga, quyidagi tadbirlarni ham 
amalga oshirish foydalidir: 
- daraxtni simlar, tros yoki iplar bilan bog’lash, bunda ularning shamolda 
tebranib qiyshayishining oldi olinadi; bog’lash yoki uch tomondan (120º burchak 
ostida), yoki bo‘lmasa, ikki tomonidan qoziqqa bog’lanadi; 
- daraxt tanasini issiqdan va ortiqcha bug’lanishdan saqlash maqsadida bo‘z, 
brezent yoki chipta bilan o‘rash yoki ikki marotaba, tuz qo‘shilgan ohak surib 
chiqish lozim; 
- ertalabki va kechki vaqtlarda daraxtlar shox-shabbasiga suv purkash 
bug’lanish jarayonini pasaytiradi, bunda bug’lanish vaqtincha faqatgina barg 
yuzasidan amalga oshadi. 
Mulchilash bilan gidroekish, odatda, o‘simlik tuprog’i bilan to‘ldirmasdan, 
qumloq va loydan yon bag’irlarni mustahkamlash uchun ishlatiladi, lekin dastlabki 
yumshatilish bilan, shuningdek, o‘simlik tuproqlari bilan qumli va qumloq yon 
bag’irlarni mustaxkamlash uchun ishlatiladi. Mulchi tarkibiga quyidagi 
komponentlar kiradi: - bitum emulsiyasi - mineral o‘g’it - ko‘p yillik o‘tlarning 
urug’lari - mulchalash materiallari (qipiq, stellyuloza, mayda torf). Emulsiya, 
mulchalash materiallari, o‘g’itlar va 1 m
2
maydonga suvning sarfi quyidagicha: - 

173 
qipiq, kg - 0,4 - o‘g’itlar, kg superfosfatlar - 0,03 kaliy tuzlari - 0,02 nitratlar - 0,06 
- bitum emulsiyasi va suv, l – 5,0. 
Gidroekish texnologiyasi. Gidroekish maxsus mashina tomonidan amalga 
oshiriladi. Gidroekish texnologiyasi ikkita asosiy jarayondan iborat bo‘lishi kerak: 
gidroekish mashinasiga yonilg’i quyish va ko‘p yillik o‘tlarni suv bilan 
aralashmasi bilan mashina stisternasini to‘ldirish. Ishchi aralashmani yo‘l yon 
bag’riga sepish. Ishchi aralashmasini yon bag’irdan oqib ketmasligi uchun yon 
bag’r yuzasi juda silliq bo‘lmasligi kerak, agar kerak bo‘lsa ishning boshlanishida 
o‘simlik tuprog’ini to‘kish va yon bag’irlarni yumshatish kerak. Uzunligi bo‘ylab 
yo‘l poyi yon bag’rlari bo‘laklarga bo‘linadi. Bir bo‘lakning maydoni gidroekish 
mashinasi uchun stisterna hajmiga bog’liq. 
Bir marta to‘ldirish uchun material sarfi 5.2-jadvalda keltirilgan.
5.2-jadval 
Ishchi aralashma tarkibi 
O‘lchov birligi 
Qiymati 
Urug’ 
% 
0,6 
O‘g’it 
% 
1,7 
Qipiq 
% 
6,8 
Bitum emulsiyasi 
% 
90,9 
Gidroekish yo‘l poyini yon bag’rini ozroq namlangan xolda bajarish kerak.
Manzarali daraxt-buta ko‘chatlariga shakl berish. Parvarishlash ishlarining 
asosiylaridan biri – o‘simliklar shox-shabbasiga manzaraboplik sifatini oshirish 
uchun ayrim shoxlari va novdalari qisman kesib chiqiladi. Kesish ishlari 
o‘simliklarni biologik xususiyatlarini inobatga olgan holda bajariladi. Daraxtlar 
kesilgan bo‘lsa, uning umumiy o‘sishi va rivojlanishi yaxshilanadi. Bunda shox-
shabbaga kerakli shakl beriladi, qurigan, kasallangan va haddan tashqari 
qalinlashib ketgan shoxlari olib tashlanadi. Kesish natijasida daraxt shox-
shabbalari va ildizlari umumiy hajmining o‘zaro nisbati o‘zgaradi, so‘ruvchi 
ildizlari ko‘payadi, natijada o‘simlikning suv va mineral moddalar bilan 
ta’milanish darajasi yaxshilanadi. 

174 
Daraxtning yosh, jadal o‘sish davrida, shox-shabbalarning parvarishi 
“tezkor” bo‘lishi lozim. O‘simliklarning etuklik davrida esa uning qurigan 
shoxlarini olib tashlash ishlari amalga oshiriladi. Daraxtlarni kesish ishlarini 
malakali va tajribali bog’ ishchilari bajaradi. Shox-shabbalarni parvarish qilish 
uchun daraxtlarni kesishning uchta xilidan foydalaniladi: shakl berish, sanitar va 
yoshartiruvchi. Shakl berish uchun kesishning maqsadi – asosiy shoxlarni to‘g’ri 
taqsimlanishini ta’minlash, daraxtga chiroyli, xushmanzara qiyofa berish, umumiy 
balandligini to‘g’rilash, tabiiy va sun’iy shox-shabbasini saqlab qolishdan iborat. 
Daraxtni kesishda ularning tabiiy shox-shabbasi shakli inobatga olinadi: 
stilindirsimon, piramidasimon ovalsimon, majnuntolsimon va boshqalar. Har bir 
daraxt o‘ziga xos balandlik va shaklga ega, uni kesib o‘zgartirishga yo‘l 
qo‘yilmaydi. 
Shakl berish uchun novdalarni chiltish va qisqartirish, shox-shabbasini 
kamaytirishdan iborat bo‘ladi. Bu ishni amalga oshirish ko‘chatzorlarda 
boshlanadi. O‘zbekistonda novdalarning yillik o‘sishi jadal kechadi, shu sababdan, 
barcha yaproqbargli daraxtlar (kashtandan tashqari), har yili shakl berish uchun 
kesishni talab qiladi. Bu tadbirni qish mavsumida, daraxtlarning qishki tinim 
davrida o‘tkazish maqsadga muvofiqdir. Shox-shabba orasidagi novdalar 
muntazam ravishda va kerak bo‘lgan vaqtda kesib tashlanadi. Kashtan daraxtini 
faqat yoshligida (10-12 yosh) kesish tavsiya etiladi ushbu yoshdan o‘tganda keyin 
kesish bu daraxtga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. 
Sekin o‘sadigan ekinlarda joriy yilda o‘sgan novdalarni 20-50 %, tez 
o‘suvchi daraxtlarning esa – 60-70 % novdalari qisqartiriladi. Novdalar 4-5 ta 
kurtakkacha shilib tashlanadi. Bu ishni bajarishdan maqsad – yirik va kuchli 
novdalarning o‘sishini to‘xtatib, kichiklarini o‘sishiga imkon yaratish, shuningdek 
yosh daraxtlarning shox-shabbasini qalinlashtirish natijasida bir me’yorda 
shakllantirish vujudga keladi. Daraxtning o‘sgan novdalarini qisqartirish natijasida 
hamda ixcham yoki yoyilgan shox-shabbaning yuqori qismidagi novdalar 
qisqartirilganida, uning kesilgan qismidan kuchli novdalar rivojlanadi. 

175 
Daraxtlarni kesish ishlarining muntazamligi turlicha bo‘ladi: tez o‘suvchi 
turlar (terak; momiq) har yili kesiladi; sekin o‘sadigan daraxtlar shox-shabbasi har 
2-3 yilda bir marotaba kesiladi. Bir qatorda joylashgan xiyobonlardagi va 
ko‘chalardagi daraxtlarga shakl berishda, ularning balandligi va shox-
shabbalarining diametri bir xil bo‘lishiga alohida e’tibor qaratiladi. Keskin 
kesishdan keyin qolgan shakllar shunday joylashgan bo‘lishi kerak-ki, shox-
shabbalari butunligicha barglar bilan qoplangan bo‘lmog’i lozim. Shox-
shabbalarning qalinlik darajasi pastdan tepaga hamda yon tomonga nazar solib 
aniqlanadi. Faqatgina bir-birini to‘sgan shoxlar yoki ularning qismi kesib 
tashlanadi. Sanitar kesishning maqsadi – qarigan, bir-biriga qalashib o‘sgan 
novdalarni kesib, daraxtlar shox-shabbasining shamolatilishi va yorug’lik o‘tishini 
yaxshilashdan iborat. Bunday kesish tadbirlari butun o‘suv davri davomida 
o‘tkaziladi. 
Yaxshi parvarishga qaramasdan, daraxtlar o‘sishdan to‘xtab yoki ichki 
qismidan quriy boshlasa, quriyotgan shoxlarini yangi novdalar chiqadigan joyga 
qadar kesish yo‘li bilan yoshartiriladi. Qariyotgan daraxtlarni to‘liq yoshartirish 
ishlari bosqichma-bosqich, 2-3 yil davomida amalga oshiriladi. Birinchi yili eng 
qari, quriyotgan shoxlari, keyinchalik skelet shoxlarning qolgan qismi kesiladi. 
Daraxtlarni kesishda quyidagilarni yodda tutish lozim: 
- novdalarni bevosita novda ichki yoki tashqi tomondan o‘tkir tok qaychi 
yoki shoxqirqich yordamida kesish kerak, katta bo‘lmagan shox-shabbalari va 
bachkilar daraxt tanasi bilan bir satxda bo‘lsa shikast etkazmasdan kesiladi va 
kesilgan joyi bog’ pichog’i bilan tozalanadi; 
- yirik shox-shabbalari uch bosqichda kesiladi: avvalo ikkita kesish bilan 
(yuqoridan va pastdan), butoq daraxt tanasidan bir qadar uzoqlikda olib tashlanadi; 
keyinchalik esa, shoxning daraxt tanasiga tutashgan joyiga qadar bir satxda 
butunlay kesiladi; 
- daraxt tanasidagi to‘nkalarni qoldirish maqsadga muvofiq emas, chunki 
ularda kovakchalar paydo bo‘lib, o‘sib ketadi, daraxt tanasini xunuk bo‘lib 
qolishiga sabab bo‘ladi; 

176 
- kesish joylari o‘tkir bog’ pichog’i bilan tozalanib, yog’li bo‘yoq surtib 
qo‘yiladi, kesilgandan keyingi ikkinchi yilida o‘sib chiqqan novdalar to‘plami 
ichidan yangi shox-shabba uchun skelet shoxlari sifatida o‘stiriladiganlari ajratilib, 
parallel bo‘lgan va qalinlashtiruvchi novdalar kesib tashlanadi. 
Ninabarglilarni (mojjevelnik, tuya, qarag’ay, biota) ham kesish kerak 
bo‘ladi: qarag’ayni – faqat sanitar kesish; qolganlarini – shakl berish uchun; 
mojjevelnik, tuya va biotani muntazam ravishda kaltalatib boriladi, bunda ularning 
shox-shabbasiga sun’iy shakl beriladi. Barcha buta turlari xar yili kesiladi ularni 
to‘g’ri kesishda biologik xususiyatlarini bilish zarur. Erta gullaydigan butalar 
(forzistiya, nastarin, kalina, buldonej, spireya turlari)ni gullab bo‘lganidan keyin 
darhol kesish tavsiya etiladi. Kech gullaydigan butalar (budleya, sorbariya, 
deystiya, jasmin Bumalda va Margarita spireyalari)ni kuzda yoki erta bahorda 
kesish kerak. Bu ularda gul novdalari paydo bo‘ladigan muddat bilan bog’liqdir. 
Birinchi guruhdagi butalarni kesish kuz va qishdan kechiktirilsa, ularning kelgusi 
yilda gullashi cheklanadi, chunki erta gullaydigan buta turlarida gul novdalari 
o‘tgan yilgi novdalarda, kech gullaydigan turlarida esa joriy yildagi novdalarda 
hosil bo‘ladi. Butalarni kesish darajasi ularning yoshi va holatiga bog’liq: yosh 
butalarning shox-shabbasiga shakl berib, ozgina siyraklashtiriladi; yoshi o‘tgan 
butalar kesib tashlanadi, faqatgina yangi chiqqan novdalari qoldiriladi. 
Atirgullar har yili gullab bo‘lganidan keyin kesiladi, bunda zararlangan va 
qariyotgan novdalari butunlay olib tashlanadi. Har 3-4 yilda yoshartiruvchi kesish 
tadbirlari bajariladi: eski novdalar tubigacha yoki yangi shoxcha novdalari paydo 
bo‘lgan joyigacha kesiladi. Atirgullarni O‘zbekiston sharoitida o‘sish davri 
davomida muntazam kesib turiladi. Asosiy shoxlarida 3-4 tadan novda qoldirib, 
eski shoxlari ketma-ket kesib tashlanadi. O‘zbekistonda “poliant” atirgullar may 
oyidan oktyabr oyigacha uzluksiz gullab turadi. Agar atirgullar noto‘g’ri va 
malakasiz kesilgan bo‘lsa, ular ikki bosqichda – may va sentyabr oylarida gullaydi. 
Qolgan davrda atirgullar mayda bo‘lgan ikkinchi va undan keyingi tartib 
shoxlarida takroriy gullaydi va kerakli manzara yarata olmaydi. Gullashni 
yaxshilash maqsadida, poliant atirgullarni may oxiri – iyun oyining boshida hamda 

177 
avgust oyi oxirida kesiladi. Bunda bo‘g’in oraliqlari uzun bo‘lgan, kuchli o‘sgan 
yangi novdalar tashqi tomondan joylashgan 3-5-bargi bo‘g’ini ustidan kesiladi. 
Qisqa bo‘g’in po‘sti dag’allashgan kurtak zaxirasi bo‘lmagan eski, zaif, o‘tgan 
yilgi novdalari tubigacha kesib tashlanadi. 
Kesilgan shoxchalar va begona o‘tlar olib tashlanganidan keyin, egat qatori 
oralariga ikki chelakdan go‘ng va 100 g (NRK) mineral o‘g’itlari 1 pogonometr 
hisobiga solinadi. Tuproqni esa ag’darib chiqib, o‘simliklar bo‘g’ziga tuproq 
tortiladi va to‘yintirib sug’oriladi. Bunday parvarishdan keyin bir oy o‘tgach, 
atirgullarning qiyg’os gullash yangi davri boshlanadi. Uchinchi bor kesish 
tadbirlari oktyabr oyi oxirida, qishki ko‘mish oldidan bajariladi. Erkin o‘sayotgan 
butalar majmuasidan tashkil topgan yashil devorlarni, ular tarkibidagi o‘simliklar 
turiga va biologik guruhiga qarab kesish kerak bo‘ladi. Bular ichidan o‘sib chiqqan 
– yashil devor sathidan uzayib o‘sib ketgan novdalar tekislab kesib chiqiladi. Shakl 
beriladigan yashil devorlarni bir mavsumda bir necha marta kesiladi, bu tadbir 
yashil devorning kerakli shakl-shamoyilini belgilab beradi. 
Doimiy yashil barbaris, yapon behisi kesishni talab qilmaydi. Ular 
kesilmagan holatida gullari va mevalari bilan chiroyli ko‘rinish beradi. Bular 
gamamelis, irg’ay, magnoliya, dub, skumpii va boshqa shu turdagi daraxtlarga 
tegishli. Agar qandaydir daraxt yoki buta juda zich o‘sayotgan bo‘lsa yoki mavjud 
sharoit uchun belgilangan o‘lchamdan o‘tib ketsa ularni radikal kesish tavsiya 
etiladi. Bu qari navdalarni kesib tashlashni bildiradi. Butalarni bunday hollarda 
erdan yangi buta balandligiga teng holatda kesiladi. Guruh shaklida ekilgan bargli 
daraxt turlari oralaridan havo va quyosh nurlari o‘tmaydigan qilib kesiladi.
Har yili kesish talab qilinadigan daraxtlar gullash vaqtiga va qaysi 
mavsumda gullashiga bog’liq holda uch guruhga bo‘linadi. Birinchi guruhga qari 
va o‘tgan yildagi navdalari bahorda gullaydigan o‘simliklar kiradi. Bundan 
tashqari ularni qish oylarida nimjon, qariyotgan va gullamaydigan shohlari kesiladi 
hamda juda uzun shohlari qisqartiriladi. Asosiy kesish esa gullashdan keyin, to 
kuzgacha yangi shohlari o‘sib chiqqishi uchun kesiladi. Bunday daraxtlar turiga 
forzistiya, spireyning ayrim turlari, bodom, olxo‘ri, irg’ay va boshqlar kiradi. 

178 
Ikkinchi guruhga qari va o‘tgan yilgi shohlari yoz oyining boshlarida 
gullovchi o‘simliklar kiradi. Ularni odatda 1/3 yo‘g’onlikdagi navdalari yonidan 
yosh navdalar o‘sib chiqishi uchun qisqartiriladi. Bu guruhga manzarali olmalar – 
ekilgandan bir yildan so‘ng, barbarisning ayrim turalari, mo‘rtosh, yulg’unlar, 
do‘lana va boshqalar kiradi.
Uchinchi guruhga shu yilgi shohlari yoz va kuz oylarida gullovchi 
o‘simliklar kiradi. Ularni o‘simlik xarakteriga bog’liq holda qari va nimjon 
shohlarini olib tashlagan holda bahorda kalta qilib kesiladi. Manzarali ninabargli 
va yaproqbargli daraxt turlarini tanlashda ularning shox-shabbasini tuzilishi katta 
ahamiyatga ega. Joy kam bo‘lgan ob’ektlarda ustunsimon daraxtlarni joylashtirish 
yoki maysazorda yakka o‘zini ekish mumkin. Joy keng bo‘lgan erlarda ovalsimon, 
tarvaqaylagan, piramidasimon va shoxlari osilib o‘suvchi daraxtlarni joylashtirish 
chiroyli manzara hosil qiladi. 
5.15-rasmda manzarali o‘simliklarni kesish, daraxtlar tabiiy shox-
shabbasining tuzilishi keltirilgan. 
5.15-rasm. Manzarali o‘simliklarni kesish:
a) tabiiy shox-shabbani shakllantirish; b) 
to‘g’ri geometrik shakldagi shox-shabbani shakllantirish. 

179 
5.16-rasm. Kolonnasimon shakl berilgan virgin archasi 
5.17-rasm. Daraxtlar tabiiy shox-shabbasining tuzilishi 

180 
Manzarali daraxt-buta o‘simliklarni kesish va shakl berish uskunalari: 
 
Gul qaychi – 1-2 sm li shox-shabbalarni kesishda 
ishlatiladi. Manzarasini yo‘qotgan, qarigan, 
qurigan shox-shabbalar gul qaychi yordamida 
kesib tashlanadi. 
Bog’ qaychisi – jonli devor, bordyur shaklida 
ekilgan o‘simliklar va topiar qilishda ishlatiladi. 
Qo‘lqoplar – kesishda archa va butalarning 
tikanlaridan qo‘lni himoya qiladi. Mustahkam va 
elastik materialdan ishlangan bo‘lishi kerak. 
Uzun dastali bog’ qaychisi –1-3,5 sm li shox-
shabbalar va butalarni tagidan kesish va 
siyraklatish maqsadlarida ishlatiladi. 
Bog’ arrasi – 1,5 sm dan qalin shoxlarni kesishga 
mo‘ljallangan. 
Motoqaychi – jonli devorlarga shakl berishda va 
topiar qilishda ishlatiladigan avtomatik uskuna. 
Benzinli yoki elektr toki bilan ishlaydigan turlari 
mavjud. 
Bog’ pichog’i – ingichka shoxlarni kesishda yoki 
tekis kesilmagan joylarni to‘g’irlashda ishlatiladi. 
Kesib shakl berishda, odatda manzarali daraxt va butalarning o‘sish nuqtasi 
olib tashlanadi. Bu ularning pastki va oraliq kurtaklarini rivojlanishiga imkoniyat 
yaratadi. Doimiy kesish natijasida shox-shabbalar orasi zichlashib boradi. Shox-
shabbalarni zichlashtirish maqsadida kesishning ikki xil turi bor:

181 
1) trimming – ya’ni oddiy qaychi yoki motoqaychi yordamida manzarali 
daraxt yoki butaning barcha qismidagi o‘suvchi shoxlarining uchki qismi uncha 
katta bo‘lmagan o‘lchamda kesib chiqiladi. Bu usul jonli devorlar va figurali shakl 
berilgan daraxt va butalarda qo‘llaniladi. 
2) chimdib uzish – kichik o‘lchamdagi manzarali o‘simliklarning shox-
shabbasini qalinlashtirish maqsadida qo‘l yordamida ularning o‘suvchi kurtaklari 
chimdib uzib tashlanadi. 
a) 
b)
5.18-rasm. Shox-shabbalarni zichlashtirish maqsadida kesish usullari: 
a) trimming; b) chimdib uzish. 
Siyraklashtirish maqsadida kesish – bunda daraxt yoki buta shoxlari asosiy 
tanaga ulangan joyigacha kesib tashlanadi. Qolgan shoxlar qo‘shimcha oziq 
moddalarga ega bo‘ladi va yaxshi rivojlanadi. Doimiy o‘z vaqtida siyraklashtirilib 
turiladigan daraxt va butalar kesilmaganlariga qaraganda baland va keng 
rivojlangan bo‘ladi. 

Download 10,95 Mb.