PROTYAJKALARNING KONSTRUKTIV ELEMENTLARI VA ULARNING GEOMETRIK PARAMETRLARI

Uz konstruktsiyasi jixatidan olganda protyajkalar ichki va sirtki protyajkalash uchun ishlatiladigan protyajkalarga bo’linadi. Tashki ko’rinishi jixatidan olganda protyajkalarning rasmi, o’lchamlari, tuzilishi xamda vazifasi turlicha bo’lishi mumkin. Kesish yo’li bilan detallarning rasmini o’zgartiruvchi protyajkalardan tashkari, zichlovchi yoki silliklovchi protyajkalar xam bo’lishi mumkin, bu protyajkalar teshiklarni kalibrlash va ularga uzil-kesil ishlov berish uchun mo’ljallangan. Zichlovchi protyaja bilan ishlash ishlov beriladigan metallarning plastik deformatsiyalanish xossalariga asoslangai, shu sababli ishlov berilgan yuzaning o’lchami juda oz o’zgaradiDoiraviy kesimli protyajka kuyidagi qismlardan iborat:

Kuyruk qism. Bo’yin va o’tish konusi. Bo’yin uzunligi zagotovqani o’yish stanogiga o’rnatish uchun xizmat kiladigan tayanch moslamaga boglik bo’ladi. Bo’yin diametri ishlov beriladigan teshikning diametridan 2—4 mm kichik kilinadi.

Protyajqaning yo’naltiruvchi qismi kesish oldidan protyajqani zagotovkaga nisbatan aniq markazlash uchun xizmat kiladi. Protyajqaning kesuvchi qismi juda ko’p kesuvchi tishlardan iborat bo’lib, bu tishlar protyajkalashda karib barcha ko’yimni kesib olish uchun mo’ljallanadi. Kesuvchi qism uzunligi zagotovka materialining xossalariga va ishlov beriladigan teshikning uzunligiga boglik bo’ladi.

Protyajqaning kalibrlovchi qismi bir xil diametrli to’rt-sakkiz tishdan iborat bo’ladi, bu tishlarning Protyajqaning uch qismi protyajka tishlarining ishlov berilayotgan teshikdan chikkunicha yo’naltirib turish uchun xizmat kiladi.

Protyajka tishlarining geometrik parametrlari - rasmda keltirilgan. Protyajqaning ish qismidagi tishlar kadami kuyidagi formuladan topilishi mumkin:

Kesuvchi tishlar balandligi h_K kuyidagicha aniqlanadi:

Protyajka kesuvchi tishlari soni z_k kuyidagi formuladan topiladi:

bu erda s — bir tomonidan koldiriladigan ko’yim, mm xisobida; a — bir tomondan bitta tish kesib oladigan qirindining kalinligi, mm xisobida.

Qirindining kalinligi protyajkadagi xar bir tishning o’zidan oldingi tishga karaganda balandlik kiymatiga teng. Tishning kesuvchi tiglari protyajkalash yo’nalishiga tik bo’lgan protyajkalar uchun bir tishning kesib oladigan qirindisi kalinligi a, odatda, surish kiymati s_z ga teng bo’ladi. Qirindi kalinligining ishlov beriladigan materialga boglik bo’lgan kiymatlari - jadvalda keltirilgan.

Protyajka kesuvchi qismining uzunligi bunday:

Kalibrlovchi tishlarining kadami kuyidagicha olinadi:

bu erda t_kb— kalibrlovchi qismi tishlarining kadami, mm xisobida.

Bitta tishga ta`sir etadigan barcha kuchlarning teng ta`sir etuvchisi R ni, xuddi tokarlik sta-nogida yo’nishda bo’lgani kabi, tashkil etuvchi uchta kuchga ajratish mumkin, bo’lardan biri R_z — protyajkalash kuchi bo’lib, o’k bo’ylab, protyajqaning xarakat yo’nalishiga teskari tomonga yo’nalgan; ikkinchisi R_u o’kka perpendikulyar yo’nalgan bo’lib, protyajka tanasi ichiga tomon yo’nalgan, doiraviy kesimli kvadrat kesimli protyajkalarda va shlitsa protyajkalarida R_U kuchlar bir-birini muvozanatlaydi. Tashkil etuvchi kuchlarning uchinchisi R_x kolgan ikkala tashkil etuvchi kuch perpendikulyar yo’nalgan. To’gri tishli protyajkalarda R_x bo’ladi. Protyajkalashda kesish kuchi R ga kuyidagi faktorlar: ishlov beriladigan materialning fizik-mexaniqaviy xossalari, kesib olinadigan qatlamning kalinligi va eni, kesuvchi qirralarning yigindi uzunligi, tishning geometriyasi, moylash-sovitish suyukligi va boshka faktorlar ta`sir etadi. To’gri tishli protyajkalar bilan protyajkalashda kesish kuchining yigindisi kuyidagi formuladan topiladi:

a) doiraviy kesimli protyajkalar uchun:

b) shponka arikchalari ochish va shlitsa protyajkalari uchun:

bu erda Sr — ishlov beriladigan materialni va ishlov berishning boshka shart-sharoitini xarakterlovchi koeffitsient; D — protyajqaning diametri, mm xisobida; a — bir tishga to’gri keladigan ko’tarilish, mm xisobida; b — shlitsaning va shponka arikchasining eni, mm xisobida;z_max—protyajqaning bir vaktda ishlovchi tishlari soni ; n—shlitsalar soni; u_r—daraja ko’rsatkichi; K = K_γ K_α K_e K_mss — oldingi burchakning, ketingi burchakning, eyilishning va sovitish suyukligining ta`sirini xisobga oluvchi koeffitsientlar.

S_r koeffitsientning va daraja ko’rsatkichi u_r ning kiymatlari

jadvalda keltirilgan.

Protyajkalashda kesish tezligi protyajka kesuvchi tishining ishlov- berilayotgan yuzaga nisbatan vakt birligida o’tgan yo’lidir. Kesish tezligi bilan ishlov beriladigan materialning fizik-mexaniqaviy xossalari, kesuvchi asbobning turgunlik davri va kesib olinadigan qatlamning kalinligi orasidagi boglanish kuyidagi formula bilan ifodalanadi:

Protyajkalashda ish yurish tezligi, odatda, 1 dan 20 m/min gacha bo’ladi. Ishlov beriladigan yuzaning talab etiladigan tozalik klassi qanchalik katta bo’lsa, kesish tezligi shunchalik kichik bo’lishi kerak, chunki kichik kesish tezliklarida o’simta xosil bo’lmaydi. Kesish tezligining ortib borishi bilan protyajkalarning turgunligi pasayadi. Protyajkalarning turrunlik davri 90 dan 500 minutgacha bo’ladi va bu turgunlik ishlov beriladigan materialning fizik-mexaniqaviy xossalariga, kesuvchi asbob materialiga, kesish rejimlariga, ishlov beriladigan materialning talab etilgan aniqligi va tozaligiga qarab tanlachadi. Yirik protyajkalar uchun turrunlikning katta kiymatlari kabo’l kilinadi.

Protyajkalashda asosiy texnologik vakt bir detalga ishlov berishda ish yurishi va salt yurishga sarflanadigan vakt xisobga olingan xolda kuyidagi formuladan topiladi:

bu erda T_a — asosiy texnologik vakt, min xisobida; L_xis — protyajka ish yurishining xisoblash uzunligi, mm xisobida

Ammo kesuvchi tishning oldingi yuzasidan eyilishi uncha bilinmaydi, shu sababli protyajqaning o’tmaslanganligi va shundan keyingi ishga yarokli-yaroksizligi to’grasmida shu protyajka tishining ketingi yuzasidan eyilish kiymatiga qarab xukm chikariladi

Doiraviy kesimli protyajkalar uchun po’lat va cho’yanga ishlov berishda ketingi yuzasidan eyilishining yo’l ko’yiladigan kiymati h_K = 0,2 mm gacha, shlitsa ochish protyajkalari va shponka arikchasi ochish protyajkalari uchun h_K =0,3 mm gacha bo’ladi. Eyilishning yukorida ko’rsatilgan kiymatlardan ortib ketiodi ishlov berilgan yuzaning tozalik klassini pasaytiradi.

Protyajkalashda sovitish suyukligi ishkalanishni kamaytirish, qirindining chikishini yaxshilash, protyajqaning turgunligini, ishlov berilgan yuzaning aniqligi va tozaligini oshirish uchun ishlatiladi. Bundan tashkari, moylash-sovitish suyukligi ishlatish kesish kuchini 20—30%' kamaytiradi. Po’lat zagotovkalarni protyajkalashda sovitish suyukligi sifatida sulfofrezol, 10—20% li emulsiya va o’simlik moylari ishlatiladi. CHo’yan va bronza zagotovkalar sovitish suyukligisiz protyajkalanadi. Engil kotishmalarga ishlov berishda sovitish suyukligi sifatida 30% indov moyi yoki skipidarli kerosin ko’shilgan mineral moy ishlatiladi.

Protyajkalashda kesish rejimlari kuyidagicha belgilanadi: kesish protsessiga sarflanadigan quvvat kuyidagi formuladan topiladi:

1. 
   Protyajkalash yuli bilan ishlangan ichki yuzalarning rasmini sxema orkali ifodalang.
   
2. 
   Aylana jismlarga protyajka bilan qanday isholv beriladi?
   
3. 
   Tashki yuzalarni qanday protyajkalash mumkin?
   
4. 
   Prtoyajka deb nimaga aytiladi?
   
5. 
   Prtyajkalanishda kesish sxemasi deb nima tushuniladi?
   
6. 
   Doiraviy kesimli protyajqani qismlarini ayting.
   
7. 
   Protyajka tishining geometrik parametrlarini sxema orkali tushuntiring.
   
8. 
   Protyajqaning kalibrlovchi qismi nechta tishdan iborat bo’ladi?
   
9. 
   Protyajqaningish qismidagi tishlar kadami qanday xsoblanadi?
   
10. 
    Protyajqani kesuvchi tishlar balandligi qanday xisoblanadi?
    

Doiraviy kesimli protyajka, kalibrlovchi qismi, ish qismidagi tishlar, kesuvchi tishlar balandligi, botikligining yumaloklaning radiusi, tish orkasining eni, protyajka kesuvchi tishlar soni, protyajkalashda kesish kuchi.

1. 
   Jilvirlashda kesish protsessi elementlari
   
2. 
   Jilvirlashda quvvat.
   

Avagimov V.D. Mashinasozlik materiallarini kesib ishlash stanoklar va asboblar. –T: O’qituvchi, 1971-b.341-356.

Doiraviy jilvirlashning kuyidagi turlaridan keng ko’lamda foydalaniladi: tashki va ichki jilvirlash, markazsiz tashki va ichki jilvirlash, jilvirlash toshining chetlari va toretslari bilan yassi jilvirlash, rasm.dor yuzalar jilvirlash, rezba jilvirlash, tish jilvirlash.

Tashki doiraviy jilvirlash. Tashki doiraviy jilvirlash sxemasi - rasmda tasvirlangan. - rasm., a da bo’ylama va ko’ndalang surish bilan tashki doiraviy jilvirlash sxemasi ko’rsatilgan. Bu xolda jilvirlash toshiga aylanma xarakat va ko’ndalang surish xarakati uzatiladi.

- rasm., v da jilvirlash toshi xam aylanma, xam ko’ndalang yo’nalishda surilish xarakati kiladigan xol, ya`ni ishlov berilayotgan zagotovkaga kesib qiradigan va butun bo’yiga qirindi kesib oladigan xol tasvirlangan. Bunda zagotovka fakat aylanma xarakatda bo’ladi. Bu usul uzunligi jilvirlash toshining enidan katta bo’lmagan zagotrvkalar yuzasini (tirsakli vallarning bo’yinlarini, pogonali kiska valiklarni va boshkalarni) jilvirlashda ko’llaniladi.

Jilvirlash toshi bir o’tishda jilvirlash uchun butun kesish chuko’rligini oladigan kilib o’rnatilgan xol tasvirlangan. To’la kesish chuko’rligini oladigan xolda jilvirlashda jilvirlash toshining qirish (konussimon) qismi eniga 8—12 mm ogdiriladi, bu esa zagotovkadan xamma ko’yimni bir o’tishda kesib olishga imkon beradi. Bunday xolda jil-virlash toshi o’z o’ki bo’ylab s = l—2 mm/ayl surilish bilan sekin-asta siljib boradi. Bu usuldan kiska bikr valiklarni jilvirlashda foydalaniladi.

Zagotovqani markazlarga o’rnatib, doiraviy jilvirlashda kesish tezligi kuyidagi formuladan topiladi:

bu erda D_j.t.— jilvirlash toshining diametri, mm xisobida; n_j.t. — jilvirlash toshining minutiga aylanishlar soni.

Kesish chuko’rligi. Ishlov beriladigan zagotovqaning jilvirlashdan oldingi diametri bilan bir o’tishda jilvirlangandan keyingi diametri orasidagi ayirmaning yarmi kesish chuko’rligi bo’ladi ( -rasm.):

bu erda d — zagotovqaning jilvirlashdan oldingi diametri, mm xisobida; d₁ —zagotovqaning jilvirlangandan keyingi diametri, mm xisobida.

Bo’ylama surish bilan tashki doiraviy jilvirlashda asosiy texnologik vakt kuyidagi formuladan xisoblab chkkariladi:

bu erda L_yu—stolning yurish uzunligi, mm xisobida; s —ishlov beriladigan zagotovqaning xar tomonidan koldiriladigan ko’yim, mm xisobida; n_z— ishlov beriladigan zagotovqaning minutiga aylanishlar soni

Stolning yurish uzunligi kuyidagi ifodadan aniqlanadi:

bu erda L — jilvirlash uzunligi, nm xisobida;

Ko’ndalang surish bilan kesib qirish usulida jilvirlashda surish kiymati ishlov beriladigan zagotovqaning bir marta aylanishida 0,02—0,06 mm kilib olinadi.

Kesib qirish usuli bilan jilvirlashda asosiy texnologik vakt-kuyidagicha topiladi:

bu erda S_K — ko’ndalang surish, mm xisobida. Kesib qirish ishlarida K = 1,2—1,3 deb kabo’l kilinadi.

Ishlov beriladigan zagotovka jilvirlash toshi aylanayotgan tomonning teskarasmiga aylanadi. Jilvirlash toshi ishlov berilayotgan zagotovka teshigining o’ki bo’ylab suriladi va tegishli kesish chuko’rligigacha ko’ndalang surilish darakatida bo’ladi.

Ichki jilvirlashda jilvirlash toshining diametri teshik diametri bilan cheklanadi; jilvirlash toshining diametri, odatda, kuyidagicha olinadi:

bu erda d_z—zagotovka teshigining diametri, mm xisobida.

Asosiy texnologik vakt kuyidagi formuladan xisoblab topiladi:

bu erda L_yu — stolning yurish uzunligi, mm xisobida; s — xar tomondan koldiriladigan ko’yim, mm xisobida; n_z— zagotovqaning aylanishlar soni, ayl/min xisobida, Markazsiz jilvirlash. Bunda ikkita jilvirlash toshidan foydalaniladi bu toshlardan biri 1 kesish ishini bajaradi, ikkinchisi 2 esa ishlov berilayotgan

Ishlov beriladigan zagotovka maxkamlanmaydi, balki ana shu toshlar orasida siljib, chetlari kertilgan pichok 4 ga tayanadi. Jilvirlash toshlari-ning ikkalasi xam bir tomonga aylanadi, bu xol zagotovqaning uzluksiz aylanishiga imkon beradi. Kesish protsessida ishlov berilayotgan zagotovka bilan etakchi tosh bir chizik bo’ylab urinishi uchun etakchi toshning yasovchisi giperbola rasmida kilinadi. Toshlar xar xil tezliklar bilan: jilvirlovchi tosh 30—40 m/sek tezlik bilan, etakchi tosh esa 10—20 m/min tezlik bilan aylanadi, bunda etakchi tosh ishkalanish kuchi tufayli zagotovqani ushlab turuvchi tormoz rolini o’ynaydi va zagotovqani deyarli o’zining tezligi bilan aylantiradi.

Ishlov berilayotgan zagotovqaning bo’ylama surilishiga etakchi tosh o’kini burish va α = 1—6° burchak ostida o’rnatish xisobiga erishiladi. Etakchi toshning burilish burchagi qanchalik katta bo’lsa, bo’ylama surish kiymati shunchalik katta bo’ladi, ammo bunda ishlov berish aniqligi va tozaligi yomon-lashadi. Agar jilvirlash toshlarining o’klari bir-biriga parallel kilib o’rnatilsa, ishlov berilayotgan zagotovka fakat aylanma xarakat oladi.

Garchi jilvirlash toshi ishlov berilayotgan zagotovqani bir kadar ergashtirib borsada, xisoblash ishlarida zagotovqaning aylanish tezligini etakchi toshning aylanish tezligyga taxminan teng deb olish mumkin:

Markazsiz jilvirlash uchta usul bilan bajariladi; bu usullardan biri u boshidan bu boshigacha o’tish bilan jilvirlash, ikkinchisi tirakkacha jilvirlash va uchinchisi radial surish bilan jilvirlash.

Bu xolda etakchi tosh α =30'—1° burchak ostida o’rnatiladi, buning natijasida zagotovka oldinga tomon bir tekisda surilib, uning uchi tirakka borib takaladi; tegishli paytda etakchi tosh ketinga tortiladi va ishlov berilgan detal avtomatik ravishda yoki ko’l bilan ketinga chikarib tashlanadi.

Radial surish bilan jilvirlashda toshlar ularning o’klari zagotovka o’kiga parallel bo’ladigan vaziyatda o’rnatiladi va zagotovka fakat aylanma xarakatga keltiriladi. Radial surish bilan jilvirlash usulida jilvirlash tosh-lari zagotovka zarur o’lchamga kelguncha ko’ndalang suriladi. Bu usuldan rasmdor yuzalarga ishlov berishda foydalaniladi.

Markazsiz jilvirlash usuli sirtki yuzalarga ishlov berishda xam, ichki yuzalarga ishlov berishda xam ko’llaniladi ( -rasm.). Markazsiz jilvirlashda xar tomondan koldiriladigan ko’yim toblangan zagotovkalar uchun 0,075 dan 0,45 mm

Birinchi usul bilan jilvirlashda asosiy texnologik vakt kuyidagi formuladan xisoblab topiladi:

bu erda L — jilvirlanuvchi yuzaning uzunligi, mm xisobida; V — jilvirlash toshining eni, mm xisobida; m— uzluksiz po tok bilan jilvirlanuvchi partiyadagi zagotovkalar soni; i — kesish rejimi bir xil bo’lgan o’tishlar soni; K — tozalik va aniqlikka qiritiladigan tuzatish koeffitsienti (bu koeffitsient 1,05 dan 1,2 gacha kilib olinadi); s_bo’y— zagotovqaning bir marta aylanishiga to’gri keladigan bo’ylama so’rish, mm xisobida; p₃ — zagotovqaning minutiga aylanishlar soni. Radial surish bilan jilvirlashda asosiy texnologik vakt kuyidagi formuladan xisoblab topiladi:

bu erda s — xar tomondan koldiriladigan ko’yim, mm xisobida; s_K — ko’ndalang surish, mm/ayl xisobida; K — ishlov berilgan yuzaning aniqlik va tozaligini xisobga oluvchi koeffitsient (bu koeffitsient 1,2 dan 1,3 gacha kilib olinadi).

YAssi jilvirlashda vertikal surish (kesish chuko’rligi t) xar , kaysi o’tishdan keyin amalga oshiriladi, xomaki jilvirlashda surish kiymati t =0,015—0,04 mm, tozalab jilvirlashda esa t = 0,005—0,01 mm bo’ladi. Jilvirlash uchun koldiriladigan: ko’yim 0,15 dan 0,6 mm gacha kilib olinadi. Ko’ndalang surish kuyidagicha aniqlanadi: S_K = (0,4-0,7)V mm/yurish— xomaki jilvirlashda; S_K = (0,25-0,35)V mm/yurish — tozalab jilvirlashda, bu erda V — jilvirlash toshining eni, mm xisobida. Stolning xarakatlanish tezligi 5 dan 70-m/min gacha bo’ladi. Zagotovka jilvirlash toshining chetlari bilan yassn cilvirlanganda ishlov berilgan yuza torets bilan jilvirlangandagiga karaganda ancha aniq chikadi.

Stoli to’gri to’rtburchak rasmli stanokda jilvirlash toshining chet qismi bilan yassi jilvirlashda asosiy texnolagik vakt kuyidagi formuladan xisoblab topiladi (ko’ndalang surish stolning xar bir bo’ylama yurishidan keyin sodir bo’ladi):

bu erda N — jilvirlash toshining ko’ndalang surish yo’nalishida siljishi, mm xisobida; N = V₃ V 5 mm; V₃ — zagotovqaning jilvirlanuvchi yuzasi eni, mm xisobida; V — jilvirlash toshining eni, mm xisobida; L — stolning bo’ylama yurish uzun-ligi, mm xisobida l = 1 (10— 15) mm; I — zagotovqannng jilvirlanadigan yuzasi uzunligi, mm xisobida; s — ko’yim, mm xisobida; V₃ — stolning xarakatlanish tezligi, mm/min xisobida; S_K — ko’ndalang surish, mm xisobida; t—kesish chuko’r ligi, mm xisobida; m — stolga bir vaktda o’rnatilgan zagotovkalar soni; K — ishlov berishning tozaligi va aniqligig qiritiladigan tuzatish koeffitsienti (bu koeffitsient xomak jilvirlashda 1,15 dan 1,35 gacha kilib, tozalab jilvirlaits esa 1,25 dan 1,5 gacha kilib olinadi).

Doiraviy stolli stanokda jilvirlash toshining toretsi bilan jilvirlashda asosiy texnologik vakt bunday topiladi:

bu erda D_yrt —jilvirlanuvchi zagotovkalarning stolda joylanish o’rtacha diametri, mm xisobida; s — jilvirlash uchun koldiriladigan ko’yim, mm xisobida; v₃ — zagotovkali stolning aylanish tezligi, mm/min xisobida; t—kesish chuko’rligk, mm xisobida; m — bir vaktda jilvirlanuvchi zagotovkalar soni; K — ishlov berishning tozaligi va anshushgini xisobga oluvchi koeffitsient (bu koeffitsient xomaki jilvirlashda 1,2 dan 2,0 gacha, tozalab jilvirlashda esa 1,2 dan 1,5 gacha kilib olinadi).

Jilvirlash toshini aylantirish uchun sarflanadigan quvvat bunday bo’ladi:

Zagotovqani aylantirish uchun sarflanadigan quvvat kuyidagicha topiladi:

bu erda R_z -kesishning tangentsial kuchi, n xisobida; V_T -jilvirlash toshining aylanish tezligi, m/sek xisobida; v_z — zagotovqaning aylanish tezligi, m/min xisobida.

Agar kesishning tangentsial kuchi kG xisobida berilgan bo’lsa, jilvirlash toshini aylantirish uchun sarflanadigan quvvat kuyidagicha aniqlanadi:

bu erda V_T — jilvirlash toshining aylanish tezligi, m/sek xisobida.

Zagotovqani aylantirish uchun sarflanadigan quvvat kuyidagicha xisoblab topiladi:

bu erda v₃— zagotovqaning aylanish tezligi, m/min xisobida.

1. 
   Tashki doiraviy jilvirlash iborasini tushuntirib bering.
   
2. 
   Tashki doiraviy jilvirlashda kesish chuko’rligi qanday aniqlanadi?
   
3. 
   Tashki doiraviy jilvirlashda surish qanday aniqlanadi?
   
4. 
   Ichki jilvirlash usulini izoxlab bering.
   
5. 
   Jilvirlashda asosiy texnologik vakt qanday xisoblanadi?
   
6. 
   Jilvirlashda kesish kuchi qanday xisoblanadi?
   
7. 
   Jilvirlash turlarini ayting.
   
8. 
   Jilvirlash toshini aylantirish uchun sarflanadigan kuch qanday xisoblanadi?
   
9. 
   Zagotovqani aylantirish uchun sarflanadigan kuch qanday xisoblanadi?
   
10. 
    Jilvirlashda kesish rejimlari qanday tanlanadi?