|
-bob. Plastik kartochkalardan foydalanishning nazariy asoslari
|
| bet | 5/22 | | Sana | 24.05.2024 | | Hajmi | 2,35 Mb. | | #251970 |
Bog'liq Pilastik Kartochkalar Bilan Hisob-Kitoblar va Ularni Takamolashtirish yo\'lari1-bob. Plastik kartochkalardan foydalanishning nazariy asoslari
1.1. Plastik kartochkalar tarixi va ularning to‘lov tizimidagi ahamiyati
Karton kredit kartalarini amaliy joriy etishga birinchi urinishlar AQShda 20-yillarda chakana sotuvchilar va neft kompaniyalari tomonidan jismoniy shaxslar tomonidan yuqori darajada rivojlangan iste'mol krediti asosida qilingan. Ular egasining bankdan tashqarida kreditga layoqatliligini tasdiqlash uchun mo'ljallangan edi. Ular do'konga doimiy ravishda eng badavlat va doimiy mijozlarni jalb qilish imkoniyatini berishdi. Qog'ozdagi to'lov kartalari paydo bo'ldi.
Karton kartalarning mo'rtligi ularni almashtirishni izlashga majbur qildi va o'n yil o'tgach, birinchi metall, keyin esa bo'rttirma bilan plastik kartochkalar paydo bo'la boshladi. Bo'rttirma ushbu kartalarga xizmat ko'rsatish jarayonini qisman avtomatlashtirishga imkon berdi, chunki kartalardan taassurot qoldirish va egasi haqidagi ma'lumotlarni oldindan bosilgan cheklarga (sliplarga) o'tkazish mumkin edi.
Ikkinchi jahon urushidan keyingi urush yillarida Diners Club, keyin American Express, VISA, Master Card kabi taniqli kompaniyalardan plastik kartochkalar ulardan foydalangan holda avtomatlashtirilgan to'lov tizimlariga asoslangan holda paydo bo'ldi. Oltmishinchi yillarda ular plastik kartalarga magnit tasma qo'yishni boshladilar, ularda egasi, emitent banki va boshqa ma'lumotlar to'g'risidagi ma'lumotlar yozilgan.
“Moliya-bank tizimimizda ro‘y berayotgan ijobiy o‘zgarishlarni mamnuniyat bilan qayd etmoqchiman” Karimov I.A. – 2012-yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko‘tarish yili bo‘ladi. Bank ko‘chirmalari, 2012-yil 25-yanvar – Davlatimiz rahbarining Vazirlar Mahkamasining yakuniy majlisidagi ma’ruzasida banklar ana shunday e’tirofga sazovor bo‘ldi.
O‘zbekistonda plastik kartochkalarni joriy etish O‘zbekiston Respublikasi Milliy banki tashabbusi bilan boshlangan. 1991-yil 7-sentabrda Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning Farmoniga muvofiq tuzilgan . O‘zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki o‘zining rivojlanishining dastlabki yillarida asosiy e’tiborni eksport-import operatsiyalariga, yirik korporativ mijozlarni jalb qilishga va ularga xizmat ko‘rsatishga qaratdi. Filiallar tarmog‘i shakllanar ekan, shuningdek, yirik xorijiy banklar tajribasini hisobga olgan holda O‘zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar milliy banki 1998 yildan boshlab chakana savdoni maqsadli rivojlantirishga kirishdi.
Ayni paytda Milliy bank O'zbekiston Respublikasi moliya institutlari orasida va ushbu sohaning asosiy segmentlaridan biri - plastik kartochkalar bozorida chakana bank sifatida ustun mavqeni mustahkam egallab turibdi.
Boshqa bank xizmatlari bilan solishtirganda, plastik kartalar bilan naqd pulsiz to'lovlar nisbatan "yosh"-ular 60 yoshdan oshmaydi. O‘zbekistonga plastik kartalar 90-yillarning boshlarida kirib kelgan. O‘zbekistonda ushbu to‘lov vositasini rivojlantirish istiqbollarini birinchi bo‘lib Milliy bank baholadi, u an’anaviy tarzda respublikada eng yangi bank-moliya texnologiyalarini joriy etish tashabbusi bilan chiqdi.3
Aynan o'sha paytda Milliy bank respublikaning boshqa moliya institutlari orasida to'lov va hisob-kitob vositasi sifatida xalqaro plastik VISA kartalarini joriy etish sohasida kashshof bo'ldi. 1994 yilda Milliy bank eng yirik xalqaro assotsiatsiya Visa Internationalga a'zo bo'lib, respublika bozorida yangi chakana xizmatlar - Visa Classic plastik kartalarini taqdim eta boshladi.
Ammo magnit chiziqli kartalar hali ham yomon xavfsizlik tufayli ba'zi tanqidlarga sabab bo'ldi. Bu O‘zbekistonning birinchi plastik pullari uchun tranzaktsiyalar xavfsizligi nuqtai nazaridan eng barqaror mikroprotsessorli texnologiyalarni tanlashni talab qildi va tranzaksiyalarni oflayn rejimda amalga oshirish imkonini berdi. Mahalliy va xalqaro naqd pulsiz to‘lov tizimlarini chuqur va har tomonlama tahlil qilish, shuningdek, O‘zbekiston moliya-iqtisodiy bozorining ichki xususiyatlarini hisobga olgan holda Milliy bank mikroprotsessorli debet mahalliy (so‘m) kartochkalarini tarqatishga qaror qildi. bank hisob varag'i egasidagi mablag'lar qoldig'i doirasida foydalanishi mumkin.
O‘zmilliybank 1994- yilda plastik kartochkalar yordamida xorijiy valyutada, 1996- yildan esa milliy valyutada naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirish loyihasini amalga oshirishni boshlagan O‘zmilliybank amalda Respublikada yangi xizmat ko‘rsatish bozorini–plastik kartochkalardan foydalangan holda naqd pulsiz chakana to‘lovlarni amalga oshirdi. qisqa vaqt ichida uning rahbari bo'ldi va bugungi kunda mustahkam o'rnatilgan bu lavozimni egallab turibdi.
O‘shandan beri respublikada naqd pulsiz hisob-kitoblar, jumladan, so‘m kartochkalarini chiqarish va ularga xizmat ko‘rsatish dasturi “hayotning boshlanishi”ni oldi, Milliy bank bu borada ilg‘or bo‘lib, aprel oyidan boshlab amalga oshira boshladi. 1996 yil.
1996 yil oxiriga kelib Milliy bankning Toshkentdagi filiallarida, poytaxtning yirik supermarketlarida, shuningdek, “Oʻzbekiston havo yoʻllari” AK aviakassalarida ikkita bankomat va 45 ta elektron terminal oʻrnatildi. O‘sha yili mamlakatimizning 836 nafar fuqarosi Milliy bankning ilk kartalari sohibi bo‘ldi. 1997 yilda Milliy bank so‘m plastik kartasiga “milliy” yoki “ommaviy” maqomini berish bo‘yicha birinchi qadamni qo‘ydi. Bank mutaxassislari tomonidan Toshkent shahridagi ishlab chiqarish korxonalaridan birining xodimlariga kartochkalardan foydalangan holda ish haqi berish bo‘yicha O‘zbekistonda birinchi loyiha ishlab chiqildi va amalga oshirildi. Kompaniya o'z xodimlariga ish haqini ularga o'tkazish uchun kartalarni ochib, katta miqdordagi naqd pulni qabul qilish, saqlash va berish bilan bog'liq xarajatlarini qisqartirdi. Korxona xodimlari ish haqini to‘lash muddatidan qat’i nazar, istalgan qulay vaqtda kartadan o‘zlari talab qilgan mablag‘ni yechib olish va ish joyida bank xizmatlaridan foydalanish imkoniyatiga ega bo‘ldi.
Ikki yil davomida shakllangan Respublikaning barcha hududlarida joylashgan so‘m karta egalarining xizmat ko‘rsatish infratuzilmasi va mijoz bazasida to‘lov tizimiga qo‘yiladigan yangi talablar–bankning yangi platformaga o‘tishi zarurligi aniq belgilab berildi. Natijada 1998 yilda Milliy bank mikroprotsessorli plastik kartochkalardan foydalangan holda naqd pulsiz hisob-kitoblarning yangi, ko‘p emissiyali tizimi–DUET tizimiga muammosiz o‘tdi. O'sha vaqtdan boshlab Respublikamizning har bir viloyat markazida o'z hisob-kitob va emitent markazi tashkil etilgan bo'lib, bu mijozlarga ko'rsatilayotgan xizmatlarni sifat jihatidan yaxshilash, qog'ozbozlik va karta egasi tomonidan qabul qilish muddatini sezilarli darajada qisqartirish hamda ko'paytirish imkonini berdi. to'lov tizimining o'zi xavfsizligi.
Shuningdek , 1998 yilda bank muomalaga yangi mahsulot - Visa Electron plastik kartasini chiqara boshladi.
2011- yilda Milliy bankning chakana xizmat ko‘rsatish sohasidagi innovatsion yechimlari, jumladan, so‘mlik plastik kartochkalarni chiqarish va ularga xizmat ko‘rsatish O‘zbekistonning boshqa tijorat banklari orasida ham keng e’tirof topdi. Shunday qilib, 2011-yil may oyidan O‘zmilliybank tashabbusi bilan tashkil etilgan Milliy bank, “Asaka” bank va “Paxtabank” ishtirokida so‘m plastik kartochkalari bo‘yicha banklararo hisob-kitoblar tizimi ishlay boshladi. Mazkur banklar banklararo tizimning boshqa ishtirokchilarining kartalariga o‘z mijozlari bilan teng asosda xizmat ko‘rsatishni boshladilar, bu esa so‘m kartalaridan foydalanish imkoniyatlarini kengaytirdi va potentsial mijozlar uchun ushbu bank mahsulotining jozibadorligini oshirdi.
Hozirgi kunda tizim Respublikamizning 28 ta tijorat banklari ishtirokchilari boʻlgan “UZKART” plastik kartochkalaridan foydalangan holda naqd pulsiz hisob-kitoblarning banklararo toʻlov tizimiga aylantirildi va hisob-kitob bankining tashkil etilganidan buyongi rolini O‘zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki.
2011 yilda bank shunchalik ko'p bankomat va terminallarni sotib oldi va o'rnatdiki, bu nafaqat Milliy bankning, balki butun banklararo hisob-kitob tizimining so'm kartochkalari egalariga xizmat ko'rsatish infratuzilmasi ko'lamini ikki baravar oshirdi .
1999 yildan beri qisqa vaqt ichida . 2012 yilgacha Tizimning jadal rivojlanishi tufayli Milliy bank tomonidan mahalliy plastik kartochkalarga xizmat ko‘rsatish infratuzilmasi to‘liq shakllantirildi. Bank tomonidan plastik karta egalari sonini yanada ko‘paytirish va bank tomonidan ko‘rsatilayotgan xizmatlarni yaxshilash bo‘yicha ishlar davom ettirildi. Bu ma'lum natijalarni berdi - 2012 yilda plastik kartochkalarning umumiy aylanmasi butun banklararo to'lov tizimida amalga oshirilgan moliyaviy operatsiyalar umumiy hajmining 51 foizini tashkil etdi.
2014 yil Respublikada plastik kartochkalar orqali naqd pulsiz hisob-kitoblarni rivojlantirishda asosiy yil bo'ldi. Bu borada O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 445-sonli qarori muhim omil bo‘ldi. Ushbu hujjat bankdan tashqari naqd pul oqimlarini keskin qisqartirish va aholi o‘rtasida yangi elektron vositani ommalashtirish uchun zarur bo‘ldi.
Bu davrda Milliy bank plastik kartochkalar bozorida hamon ustunlik mavqeini mustahkam ushlab turibdi. Ularning Milliy bank tomonidan muomalaga chiqarilgan ulushi respublikada muomalaga chiqarilgan plastik kartochkalar umumiy sonining 60 foizini tashkil etdi.4
2016-yilda bank va savdo va xizmat ko‘rsatish korxonalarining birgalikdagi sa’y-harakatlari natijasida “Sodiqlikni rag‘batlantirish” dasturi joriy etilib, respublikaning 42 ta savdo shoxobchasi va xizmat ko‘rsatish shoxobchalarida amalga oshirildi. O‘zmilliybank tomonidan plastik kartochkalar orqali naqd pulsiz hisob-kitoblarni ommalashtirish bo‘yicha, xususan, 23 ta savdo va xizmat ko‘rsatish shoxobchalari ishtirok etgan Toshkent shahrida, shuningdek, Navoiy viloyatida (30 punkt) bir necha bor reklama kampaniyalari tashkil etilgan.
2017-yildan buyon O‘zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy faoliyat Milliy banki o‘z mijozlariga ish haqi loyihalari doirasida chiqarilgan kredit overdraft kartalarini, 2019- yildan esa ma’lumot infokiosklari orqali kommunal xizmatlar uchun so‘m kartalari orqali to‘lovlarni qabul qilish imkonini beruvchi xizmatni taklif etmoqda. 2010-yilda bank o‘z mijozlariga so‘m plastik kartochkalari bo‘yicha axborot xizmatlari va xizmatlarini (sms, elektron pochta va veb-axborot) taqdim etish bo‘yicha tajriba loyihasini muvaffaqiyatli amalga oshirdi.
Shu vaqt ichida 1996 yildan boshlab bank tomonidan doimiy asosda bank plastik kartochkalaridan foydalangan holda to‘lov tizimini rivojlantirishni yanada rag‘batlantirish bo‘yicha zarur tashkiliy ishlar amalga oshirildi. Natijada plastik kartochkalar orqali chakana to‘lovlarni rivojlantirishning barcha yo‘nalishlarida hajm ko‘rsatkichlarining o‘sishi ta’minlandi. Plastik kartochkalar egalari–mijozlarga xizmat ko‘rsatish infratuzilmasi doimiy ravishda maqsadli kengaytirilayotgani o‘z samarasini bermoqda. Agar 2014-yilda plastik kartochkalardan foydalangan holda amalga oshirilgan naqd pulsiz muomalalar hajmining ulushi umumiy hajmning 38 foizini, plastik kartochkalardan foydalangan holda bankomatlar va bank kassa punktlari orqali qabul qilingan naqd pul mablag‘lari hajmining ulushi esa 62 foizni tashkil etgan bo‘lsa, yakuniga ko‘ra 2011 yilda bu ko'rsatkich tubdan o'zgardi va mos ravishda 91% ni tashkil etdi.
|
| |
