1. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari (mbbt)

Reja
1. Ma’lumotlar bazasi.

2. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari (MBBT).
3. Ma'lumotlarni tashkil etish.
4. Ma'lumotlar bazasi administrator.
5. Ma'lumotlarni ichk tuzilishini taqdim etish (ko`rsatish)imkoniyatlari.
6. Ma'lumotlar bazasini tashkil kilishdagi asosiy talablar.
7 Fizikaviy ma'lumotlarni tasvirlash tili.
8. Dorixona omborlarida foydalaniladigan avtomatlashtirilgan tizimlar
xaqida.
9. Dorixona boshqaruvi va nazorati imkoniyatlari.
Tayanch iboralar: Microsoft Office, ma’lumotlar bazasi, Ma’lumotlar
bazasini boshqarish tizimlari (MBBT), MS Access, menyu, tizim, dorixonaombori,
ma’lumotlarbazasi, tarmoq.
1. Ma’lumotlar bazasi. 
Kompyuterdagi ma’lumotlar, ma’lumotlar omborida saqlanadi, ular maxsus
dasturlar ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari (MOBT) yordamida
boshqariladi.
Ma’lumotlar omborini tashkil etuvchi elementlar turli ko’rinishda bo’lishi
mumkin. Eng ko’p tarqalgan va amaliyotda qo’llaniladigan ma’lumotlar matnli
fayllar xisoblanadi. Chunki matinli fayllar orqali turli axborotlar ifodalash va
komputer xotirasida saqlash mumkin.
Komputer asosidagi ATning ko’rinishlaridan biri ma’lumotlar ombori
(bazasi) xisoblanadi. Oddiy fayllardan farqli ravishda ma’lumotlar ombori (MB)
komputer xotirasida joylashgan axborotlarni izlash va saralashni amalga oshirish
imkoniyatiga ega.
Ma’lumotlar ombori (MO) deb, komputerning uzoq muddatli xotirasida
saqlanayotgan axborotlar va ular ustida aniq bir ishlash usullariga imkon beradigan
ma’lumotlar yig’indisiga aytiladi (7.1-rasm).
MS Accessda jadvallar,so'rovlar ,shakllar hisobotlar dasturiy 
ta'minotidan foydalanish.

7.1-rasm. Ma’lumotlar ombori.

Ma’lumotlar omborida turli ma’lumotlar saqlanishi mumkin. Masalan,
poyezd, samolyot, avtobuslarning xarakatlanish jadvali, do’kon yoki ombordagi
maxsulotlarning mavjudligi xaqidagi ma’lumotlar, talaba, o’qituvchi va xodimlar
xaqidagi ma’lumotlar, kitoblar xaqidagi ma’lumotlar va boshqa ma’lumotlar
ma’lumotlar omboriga misol bo’la oladi.
Ma’lumotlar omborini yaratish va uni ishlatish uchun shaxsiy komputerdan
foydalanish shart emas. Masalan, tabibning qabulxonasidagi bemorlar kartotekasini
MO deb xisoblash mumkin. (Kartotekalar kog’ozdan yoki kartonlardan foydalanib
bajarilgan bo’lishi mumkin).
Ma’lumotlar omborlarining eng sodda va keng tarqalgan shakli jadval
ko’rinishidir. Ma’lumotlar omborining (MO) bunday ko’rinishi RELYASION
TIZIM deb ataladi.
Relyasion omborlar aniq sondagi ustunlarga ega bo’lib, ularning xammasi
nomlarga ega bo’ladi. Masalan, guruhdagi o’quvchilar xaqidagi ba’zi
ma’lumotlarni qo’yidagicha tasvirlash mumkin.
Familiyasi, ismi
Bo’yi (sm)
Og’irl.(kg)
Ko’z rangi
Saidova Shaxlo
168
74
Ko’k
Kompyuterda aksariyat xollarda matnli fayllar (tajribasi olib borgan sari u
matnli fayllar o’rnida turli shakildagi va berilgan vazifalarni bajaruvchi fayllardan
foydalana boshlaydi. Turlixat, referat, she’rvax.k)ni yaratishda foydalaniladi
foydalanuvchining tajribasi olib borgan sari u matnli fayllar o’rnida turli shakildagi
va berilgan vazifalarni bajaruvchi fayllardan foydalana boshlaydi. Masalan, matn
faylichi daturli xil sonly belgili ma’lumotlarni kiritish orqali jadvali, kartotekali
varaqalari, telefon nomerlari va boshqa ma’lumotlarini jamlovchi ombor sifatida
foydalanish mumkin. Bunday omborlar axborotni tasvirlash va joylashtirishni
foydalanuvchining o’zi belgilaydi.

Matnli fayllarda axborotni joylashtirishning bir variantini aniq misol

tariqasida ko’rib chiqaylik. Masalan, O’zbekistonda tug’ilgan va fundamental
fanlar (fizika, matematika , biologiya kimyo va x. k.) soxasida faoliyat
ko’rsatayotgan yirik mutaxasislarning “Fanlar ekspertlari ombori“ deb
nomlanadigan kartatekasini (matnli fayllarda) yaratish mumkin. Bunday
kartatekadan foydalanish ancha qulay.
Xar bir olim (ombor atamasida - ekspert) 30 ta banddan iborat maxsus
anketani to’ldiradi. Xar bir bandga shartli ravishda ikkilik kodi beriladi. Masalan
NA-ekspertining famiyasi, ismi, sharifi, DA-uy manzili, ED -ma’lumoti, FT - chet
elga xizmat safariga borganligi va boshqa kodlashga ma’lum ma’lumotlarni
bildirsin.
Operator xar bir anketani matnli faylga kiritadi .
Masalan:
NA-Soxibov Anvar Tuychievich
DA- 700019, Toshkent shaxar G’.Gulom kuchasi 34 uy
ED-oliy
FT -1998 yilda Angliyaga borgan.
Eng asosiysi shundaki Ma’lumotlar omborini yaratishdan maqsad xosil
qilingan ma’lumotlardan foydalanish qulayligidir. Birinchidan, turli alomatlariga
ko’ra axborotlarni tartiblash, 2-chidan, ixtiyoriy belgilariga ko’ra ajratib olish
oson. Matnli fayllar esa ma’lumotlarni ma’lumotlarni bunday tashkillashtirishni
amalga oshira olmaydi.
Axborotlar tizimi vositasida qayta ishlash uchun jadval ko’rinishdagi
ma’lumotlar qulay xisoblanadi. Komputerning dasturiy ta’minotiga kiradigan
dasturlar xotiradagi jadvallarni “tanitdi”. Kompyuter xotirasida jadval sifatida
saqlanadigan fayllar, asosan kengaytmasi dbf (Data Base File) bo’lgan fayllardir.
Ma’lumotlar omboridan foydalanish uchun maxsus dasturlar yaratiladi va
bunday dasturlar ma’lumotlar omborini boshqarish tizimi deb ataladi (MOBT).
Ma’lumotlar omborida axborotlar asosan matn va raqam ko’rinishida
saqlanadi.
Ma’lumotlar omborini boshqarish tizimi vazifasiga ma’lumotlar omborini
boshqarishning qo’yidagi xususiyatlari kirishi mumkin:
ma’lumotlar omboriga kirish: foydalanuvchining talabiga javoban axborot
turidan kat’i nazar unga qulay ko’rinishda javob berish;
ma’lumotlarni modifikasiyalash: berilgan axborotni foydalanuvchi talabiga
mos holda o’zgartirish;
ishonchlik darajasi: qurilmalar tasodifan to’xtatilganda ma’lumotlar
omborining qayta tiklanish qobiliyati;
ma’lumotlarni ximoyalash: ma’lumotlar omboridan ruxsatsiz (sanksiyasiz)
foydalanishning cheklanganligi;

ma’lumotlar omboridan tarmoqda foydalanish: ma’lumotlardan bir vaqtda

bir necha kishining (bir-biriga xalaqit bermasdan) foydalanish.
Komputerda qayta ishlanadigan ma’lumotlar o’z kundalik turmushida
ishlatiladigan barcha axborotlarni oladi. Turli kasb egalari o’zlariga kerakli bo’lgan
ma’lumotlar bilan ish yuritadi. Bunday ma’lumotlarning eng asosiylari sonli
(raqamli) va belgili (matnli) axborotlar xisoblanadi. Odatda, xar qanday axborot
tizimini yaratish uchun bu ikki turdagi ma’lumot shakli etarlidir, chunki
foydalanuvchiga etqazilmoqchi bo’lgan barcha axborot raqamlar yoki so’zlardan
iborat bo’ladi.
Ma’lumotlarning turlari: Belgili ma’lumot, sonli ma’lumot, mantiqiy
ma’lumotlar (Masalan, “lampa yoniq” (TRUE) yoki “lampa uchirilgan” (FALCE).
Ma’lumotlarni uch xil kurinishda ifodalash mumkin: ierarxik (shajaraviy),
tarmokli va relyasion (jadvalli).
Ierarxik tizim jadvallardan tashkil topgan bo’lib, unda axborotni izlash
jarayoni oldindan berilgan tartibda “ko’rib” chiqiladi.
Ma’lumotlarning daraxtsimon joylashishiga ma’lumotlarning ierarxik
modeli deyiladi.
Ma’lumotlarning ierarxik modeliga xos xolda yaratilgan ma’lumotlar
omboriga ma’lumotlarning ierarxik ombori deyiladi.
Qo’yidagi misol orqali ierarxik tizimni ifodalash mumkin:
Kator №
Maxsulot kategoriyasi
1
Analgetiklar
2
Antibiotiklar
3
Yutalga karshi dori-vositalar
4
Vitamin prepaparatlari
Analge- Sitramon Antibio- Benzilpe- Yutalga Bromgeksin Vitamin V1 tiklar
Aspirin tiklar ntsilin karshi Doktor don prepa- V6
Analgin Gentami- dori- Tusupreks ratlari S sin vositalar.
Nomlanishi
Baxosi
Sitramon
75 sum – 6 dona
Aspirin
100 sum – 10 dona
Analgin
85 sum- 6 dona
Bir pog’anadagi ma’lumotning boshqa pog’onadagi ma’lumot bilan ikki
yoki undan ortiq marta bog’lanadigan turiga ma’lumotlarning tarmokli modeli
deyiladi.

Relyasion tizim 1970 y IBM firmasining xodimi E.F.Kodd tomonidan taklif

etilgan bo’lib, xozirgi paytda eng ko’p tarqalgan tizimlar qatoriga kiradi. Chunki
bu tizimda ma’lumotlar orasida eng qo’lay boglanishlarni amalga oshirish
mumkin.
Ma’lumotlarning jadval ko’rinishda saqlanishiga ma’lumotlarning relyasion
modeli deyiladi.
Nomer
Abonent ismi
Manzili
Kategoriya
144-99-61
Kosimov
Toxir
T.Malik-18
UK
(um.kategoriya)
65-32-14
Akbarov
Jaxongir
G.Gulom-34
SHT (shaxarlararo
aloka
ta’qiqlangan
kategegoriya)
Ushbu jadvalni biror fayl (masalan, Telefon) ko’rinishida kompyuter diskiga
o’tqazilsa, telefon ma’lumotnomasi - telefonlar ma’lumot omboriga ega bo’lamiz.
Jadvalda ma’lumotlarni kodlash. Ma’lumotlar ombori bilan ishlashning
xususiyatlaridan yana biri shundaki, jadvaldagi ustunlar va satrlar soni qancha ko’p
bo’lsa, ularni kompyuterga kiritish shuncha qiyinlashadi. Bu muammoni xal qilish
maqsadida jadval elementini jumlalarni ifodalovchi kodlar sifatida kiritish
mumkin.
Ma’lumotlarni kiritish ustunlarida belgi yoki jumlalar o’rniga kodlar
kiritiladi va bir vaqtning o’zida kodlarni ko’rsatuvchi lug’atlar beriladi. Lug’atlar
shaklan boshqa jadvallardan farq qilmaydi. Masalan, Toshkent traktor zavodini
608 kodi bilan belgilab, talab jadvalida bu zavodga tegishli bo’lgan barcha
ustunlarda 608 kodini ishlatishimiz mumkin va talablar lug’ati jadvali qo’yidagi
satrni kiritadi:
608-Toshkent traktor zavodi.
(Agar operator 608 o’rniga708 yoki 609 sonini kiritsa, u boshqa nomdagi
manzilga tushadi yoki xech narsa topa olmasligi mumkin.
Jadval xar bir yozuv uzining bosh kalitiga ega bo’lishi va uning qiymati
yagona bo’lishi kerak. Masalan, telefon ma’lumotnomasida telefon nomeri bosh
kalit bo’lib xizmat qiladi. Bosh kalitni, ko’pincha birlamchi kalit deb atashadi.
BOSH KALIT – ma’lumotlar omborida saralash ishlarining tez va aniq
bajarilishiga imkon beradigan jadvalning bir ustuni.
“Talabnoma” jadvalidagi talab nomeri bosh kalit bo’lib xizmat qiladi.
Jadvalda talab nomerini ko’rsatadigan bir xil nomer bo’lishi mumkin emas, aks
xolda jadval ma’noga ega bo’lmaydi.
“Xodimlar
jadvali”
ning
bosh
kaliti
tabel
nomeri
bo’lishi
mumkin.(Familiyasi bo’lmaydi , chunki bir tashkilot bir xil familiya bir necha
kishi ishlatishi mumkin.)

N Ustun nomi

To’la nomlanishi
Turi
Uzunligi
1
.
TAL-NOM
Talabnoma nomeri
Belgili
5
2
.
TAL-KOD
Talabnoma kodi
Belgili
4
3
.
BANK-R
Talabgorning bank rekviziti
Belgili
40
4
.
HAJM
Talabnoma xajmi (kg)
Sonli
6
5
.
IJRO-S
Talabning ijro sanasi (kun yil
oy )
Sana
8
Ma’lumotlar omborini yaratuvchilar ma’lum doirada jadval tuzish va
ularning sonini tanlashni amaliyotda mustaqil xal kilishadi (tizimni turli xil
usullarda loyixalash mumkin). Bunda ko’zlangan asosiy maqsad – jadvallar
miqdorining mumkin qadar minimal bo’lishi va turli xolatlarni xisobga olgan xolda
jadvallarni normallashtirishga erishishdir.
Buning moxiyati nimada?
Ma’lumotlar omboridan unumli foydalanish uchun undagi axborotlarni
izlash va ulardan foydalanish qulay bo’lishi kerak. Aks xolda ko’zlangan
maksadga erishish o’rniga ma’lumotlar o’rnini topish uchun vaqt sarflashga to’g’ri
keladi.
Ierarxik yoki tarmoqli tuzilishga ega bo’lgan ma’lumotlarni relyasion
ko’rinishga o’tkazish jarayoni normallashtirish deyiladi.
Sirtdan qaraganda bu jarayon juda sodda ko’rinsa-da, uni amalga oshirish
anchagina murakkab vazifadir. Normallashtirish jarayonini «Talabnoma» jadvalini
yaratish misolida ko’rib chiqamiz.
Ma’lumki, ma’lumotlar omborini yaratishda jadvalning asosiy kaliti bo’lishi
kerak. Kerakli axborot ana shu asosiy kalitga ko’ra izlanadi. Yuqorida ko’rsatilgan
jadvalga «Talabgorning rekvizitlari» deb ataladigan satr kiritilib, uning qiymati
talabgor kodining qiymati bilan aniqlanadi. Lekin talab nomeri – jadval kalitiga
bog’liq emas. Bunday xollarda axborotning yuqolishi ro’y beradi, chunki biror
talabgor nomeri yo’qotilsa, u bilan birga talabgorning rekvizitlari xam yuqoladi.
Yana bir muammo shundaki, bir xil rekvizitlarni o’nlab (balki yuzlab) marta
kiritish natijasida nafaqat ortiqcha ishni bajarishingiz, balki ko’plab xatoliklarga
yo’l quyishingiz mumkin.
Shuning uchun, «Talabnoma» jadvalidan «Rekvizitlar ustunini olib, uni
talabgor nomi bilan taklif lug’atiga kiritamiz.
Bu lug’atda muayyan talabgorning rekvizitlari bir marta ko’rsatiladi.
Kelgusida bu rekvizitlar nafaqat «Talabnoma» faylida, balki talabgorning kodi
bo’lgan boshqa fayllarda xam ishlatilishi mumkin.

Etarli ko’nikmaga ega bo’lgan odam ma’lumotlarni normallashtirishni

amalga oshira oladi. Bunda eng asosiysi, bosh kalit bilan bevosita bog’lanmagan
ustunlarni yuqotishdir.
Foydalanuvchilar ma’lumotlarni normallashtirishda, jadvaldagi ustunlar
sonini belgilashda qiyinchiliklarga duch kelishadi.
Misol tariqasida tuzilishi bo’yicha relyasion tizimga ega bulgan xodimlar
to’g’risidagi ma’lumotlar omborini ko’rib chiqamiz.
F.I.SH.
Tug’il gan yili
Ma’lumo ti
Mansabi
Maoshi
To’ychiev T.I.
1970
Oliy
Muxandis
25150
Lafasov S.B.
1965
O’rta
Montyor
20450
Sobirov F.M.
1980
O’rta
Farrosh
12150
Bu fayldagi xar bir yozuv aniq ishchiga tegishli ma’lumotlardan iborat.
Ma’lumotlar omborida imkoni boricha ko’proq ma’lumotlar berilishi lozim.
Lekin ma’lumotlar turli xodimlar uchun turlicha bo’ladi. Masalan, oldingi ish joyi,
xizmat vazifasida siljishi, xizmat safarlari, ilmiy unvonlari, kasallikka chalinishi va
b. Bu barcha ko’rsatilgan qismlarni jadvalga “Xodimlar” fayliga kiritish mumkin.
Masalan, biror olim 30 ta mukofotga ega bo’lsin. U xolda “Xodimlar”ga 60 ustun
kiritish kerak: SANA1, KOD1, SANA2, KOD2,... bu yerda sana - mos xolda
mukofot berilgan sanani, kod - mukofot kodini anglatadi.
Ob’ektning xar xil xajmdagi axborotga ega elementlari takrorlanadigan
guruhlar deyiladi. Agar xar bir takrorlanadigan gurux uchun o’z kalitiga ega
bo’lgan aloxida jadval xosil qilinsa, masalani yechish osonlashadi. Masalan, uchta
ustundan iborat MUKOFOT jadvalini tuzish mumkin:
Tabel nomeri
Taqdim sanasi
Mukofot kodi
...
...
...
Bu jadvalda Nomer + Sana jadvalning bosh kaliti xizmatini o’taydi.
dbf fayllaridagi ma’lumotlarni shartli ravishda ikki guruxga ajratish
mumkin: o’zgaruvchan va doimiy ma’lumotlar. Bu guruxlar faqat ma’lumotlarni
qayta ishlash va ularning yangilanish chastotasi bilangina bir-biridan farq qiladi.
Ma’lumotlar
omboridagi
o’zgaruvchan
ma’lumotlar
eng
ko’p
qo’llaniladigan ma’lumotlar xisoblanadi. Chunki ular tez-tez o’zgartirib turiladi
(ba’zan xar kuni yoki xaftada bir marta). Masalan, metallarni qayta ishlash
maxsulotlariga bo’lgan talablar faylida doimiy o’zgarish bo’lib turadi. Bunday
axborot tizimlarida qotishma turlari kam o’zgaradi, lekin uning metalldagi tashkil
etgan qismi (foizi) o’zgarib turadi.

Ba’zi parametrlar - nomlanish, o’rtacha og’irligi, issiklik sig’imi va

boshkalar uzoq muddat o’zgarmay qoladi. Ular ma’lumotlar omboridagi doimiy
ma’lumotlar deb ataladi.
Relyasion jadvalga katta xajmga ega bo’lgan ma’lumotlarni kiritishda ba’zi
satr qiymatlarini bir necha bor qayta ishlatish xollari uchrab turadi. (Masalan,
firmalarning kodlari, talabgorning rekvizitlari va x.k.).
Ko’pgina dasturlarda takrorlanadigan guruxlarni kiritish texnologiyalari
mavjud va ular orkali berilgan axborotlarning birortasi yuqotilmasdan satrlarga
o’tkaziladi.
Masalan, MS Office paketidagi Excel dasturidan foydalanib, ma’lumotlar
ombori tuzishda berilgan satr yoki ustundagi qiymatlarni qayta kiritishda
«Kopirovat» buyrug’idan foydalanish mumkin. Bu buyrak orqali biror
katakchadagi qiymatlar buferga (vaqtinchalik saqlash uchun) o’tkaziladi. Buferda
shaklanayotgan ma’lumotlarni esa ko’p marta ishlatish mumkin. Buning uchun
qiymat kiritiladigan katakcha tanlanib, «Vstavit» buyrug’ining berilishi etarli.
Xuddi shuningdek, “Kopirovat” buyrug’i yordamida ma’lumotlar guruxi
nusxalanishi mumkin.
Tizimlar sistemalar deganda , yagona maqsad yo’lida bir vaqtning o’zida
xam yaxshi , xam o’zaro bog’langan tarzda faoliyat ko’rsatadigan bir necha turdagi
elementlar majmui tushuniladi.
Informatilada “tizim” tushunchasi ko’proq texnik vositalar va dasturlar
to’plamiga nisbatan ishlatilinadi.Axborotlarni shakli va mazmuniga ko’ra turlariga
ajratish ,ularni saqlash, izlash vakata ishlash prinsiplariga qayta ishlashda
qo’llaniladigan usullar shaxslar xamda vositalarning o’zaro bog’langan majmuiga
axborot tizimi deyiladi.( AT) deyiladi.
Axborot tizimining asosiy vazifasiga berilgan turdagi axborotni izlash uni
kayta ishlash va qisqa vaqt ichida kerakli joyga uzatish masalalarini xal qilish
kiradi.
Axborot tizimlari oddiy xisoblash ishlari uchun emas, ma’lumotlarni
avtomatik izlash va tanlash (saralash) masalalarini xal kilishga mo’ljallangan.
Axborotni
izlash
nima?
Masalan,aytaylik
kutubxonadan
Abdulla
Qodiriyning “O’tgan kunlar” romanini izlayapsiz . Bu kitobni izlashni
kutubxonadagi alifboli katalogdan boshlaysiz va unda faqat muallif nomiga e’tibor
berasiz. Kartochkalar ichida bir necha “A.Qodiriy”larni topasiz, ulardan kitob
nomini izlaysiz. Shu tartibda izlanayotgan kitobning bor yoki yuqligini aniqlaysiz.
Umuman, kutubxonadan kerakli adabiyotni izlashda alifboli katalog, tizimli
katalog, mualliflar ism va shariflari bo’yicha katalogdan foydalaniladi.
Xozirgi davrda axborotlarni izlash va saralash amallari shunchalik rang-
barangki, ularni sanab chikish u yoqda tursin, turlarga ajratish xam mushkul.
Axborot tizimlari o’zi xizmat qiladigan soxa doirasidagi belgilangan xar qanday
savolga javobni avtomatik izlashga va topishga mol’jallanadi. Odatda izlash sharti

faqat foydalanuvchining xoxishiga bog’liq bo’ladi. Beriladigan savollar

komputerga kiritilgan ma’lumotlar bilan uzviy bog’langan bo’ladi, aks xolda
beriladigan savollar javobsiz qolishi tabiiy.
Axborotni izlash jarayonini axborot tizimlarida andozalar orqali amalga
oshiriladi. Andoza ko’rinishi turli dastur uchun turlicha bo’lishi mumkin. Quyidagi
ma’lumotlarni izlashning asosiy boshqarish menyusi keltirilgan.
Andoza asosida ishlash tartibini asosiy boshkarish menyusi orqali
quyidagicha belgilash mumkin:
Kalitlar
Andoza
Kiritish/chiqarish
Birinchi qator tanlanganda, asosiy kalit (so’zlar) ekranda xosil bo’ladi va
foydalanuvchi ulardan keraklisini Pg Up, Pg Doun, kursiv va x.k tugmachalaridan
foydalanib tanlaydi. Kerakli kalit tanlagach, unga mos andoza ekranga chiqadi
(ya’ni ish tartibi o’rnatiladi), so’ngra (lozim bo’lsa) andozadagi axborotlarni
o’zgartirib yoki o’zgartirmagan xolda undan foydalaniladi.
Ma’lumotlar omboridan kerakli satrni tez topish uchun jadvaldagi
ma’lumotlar berilgan kalit bo’yicha tartibga keltiradi (alifbo bo’yicha,
qiymatlarning kamayishi yoki ortishi bo’yicha).
Telefon ma’lumotnomasidan iborat quyidagi jadval, bosh kalit (telefon
nomeri) qiymatining o’sishi bo’yicha tartiblangan:
Nomer
Abonent nomi
Manzili
Kategoriy
a
21-9-63
Murodov
Tolib
A.Qodiriy 14
UK
22-7-56
Aliev
Qaxramon
T.Rajabov 12
SHT
Jadvaldan kerakli telefon nomerini topish uchun saralash bosh kalit bo’yicha
olib boriladi. Agar bosh kalit alifbo bo’yicha tartiblangan bo’lsa, kerakli obonentni
tez topish mumkin. Aks xolda izlash vakti ancha cho’zilib ketishi mumkin.
Ma’lumotlar omboridagi ro’yxatni turli kalitlar asosida tartiblash mumkin.
Xatto, tartiblash kalitlarini bir necha ma’lumotlardan tuzish xam mumkin .
Masalan, liseyda o’qiydigan talabalarni oldin guruxlar (GURUH) bo’yicha, keyin
guruxlardan familiyasi (FAMILIYA) bo’yicha tartiblash mumkin.
U xolda tartiblash kaliti GURUH+ FAMILIYA dan tashkil topadi va
GURUH bosh satr xisoblanadi.

Ma’lumotlarni komputerda saralash anchagina vaqtni talab qiladigan jarayon

xisoblanadi. Shuning uchun axborot tizimini yaratuvchi saralashning optimal
variantini izlab topishi kerak. Bu muammo quyidagicha xal qilinadi. Boshlang’ich
jadvalni o’zgartirmasdan, xar bir saralash kaliti uchun indeksli fayl belgilanadi.
Indekisli faylga kalitning qiymati (masalan, gurux va familiya) yoziladi (ular
tartiblangan bo’ladi) .Xar bir kiymat dastlabki jadvalda o’z tartib nomeriga ega.
Tizimda izlashni indeksli faylning kerakli kalitini topgach, dastlabki jadvalga
murojaat qiladi va izlangan satrni o’z nomeri bo’yicha ekranga chiqaradi. Xar
qanday dbf fayli uchun ixtiyoriy sondagi indeksli fayllarni yaratish mumkin.
Bunday xolda faylning o’ziga indekslangan fayl deyiladi. Xar bir indeksli fayl
muayyan indeksli kalit (ya’ni bosh kalit)ga ega bo’ladi. Indekslash tizimi
ma’lumotlar omborida ma’lumotlarni ko’rib chiqish va izlashning bir necha
barobar tezlashishiga imkon beradi.
Microsoft Office kеng tarqalgan ofis ishlarini avtomatlashtiruvchi dasturlar
pakеtidir.Uning tarkibiga kiruvchi Access nomli dasturlar majmuasi xozirda
ma’lumotlar omborini boshqarish tizimi MOBT sifatida kеng o`rganilmoqda va
qo`llanilmoqda.
MO ning dastlabki oynasi soddaligi va tushunarliligi bilan ajralib turadi.
Undagi oltita ilova, dastur ishlaydigan olti ob`еktni tasvirlaydi. Bular «Таблицы»
(Jadvallar), «Запросы» (So`rovlar), «Формы» (Shakllar), «Отчёты» (Hisobotlar),
«Макросы» (Makroslar), «Модули» (Modullar).
Kеng ma`noda Ma`lumotlar ombori (MO) dеganda rеal dunyoning konkrеt
ob`еktlari xaqidagi ma`lumotlar to`plamini tushunish mumkin. Lеkin ma`lumotlar
xajmi oshib borishi bilan bu masalalarni hal etish murakkablashadi.Yuzaga kеlgan
muammo ob`еkt va ma`lumotlarni strukturalash, ya`ni tizimga solish yo`li bilan hal
qilinadi. Ob`еkt — bu mavjud va farqlanishi mumkin bo`lgan narsadir.
Ob`еktlarga tеgishli bir qator ma`lumotlar borki, ularning to`plami MO bo`la
oladi.Masalan, har bir akadеmik lisеy yoki kasb-xunar kollеji — bu ob`еktlar
bo`lsa, ulardagi o`quvchilar haqidagi ma`lumotlar to`plami MOga misol bo`la
oladi.