111
–
loyihalar sonini kamaytirish, ishlab chiqiladigan texnik hujjatlar birlik
sonlarini qisqartirish;
– tajriba nus‘halarni tayyorlash va sinashga sarflarni kamaytirish.
Ishlab chiqarish bosqichida:
– ishlab chiqariladigan buyumlar nomenklaturasini qisqartirish, birxillashtirish,
seriyalikni oshirish;
– materiallarni sarflash me‘yorlarini kamaytirish;
– jihozlarni qayta sozlashga mehnat sarfini kamaytirish;
– sotib olinadigan standartlashtirilgan tarkibiy qismlarga va butlovchi
buyumlarga xarajatlarni kamaytirish;
– ishlab chiqarish jarayonlarida mehnat sarfini kamaytirish;
– buyumlarning sinashga ajratib olinadigan sonini kamaytirish va sinovlarni
arzonlashtirish;
– brakni kamaytirish;
– buyumni tamg‗alash va joylashga xarajatlarni kamaytirish;
– jihozlardan foydalanishni yaxshilash;
– ishlab chiqarish siklining davom etish vaqtini qisqartirish;
– mehnatning xavfsizligini oshirnsh.
Foydalanish(iste‘mol qilish) bosqichida:
– ekspluatatsion sarflarni qisqartirish (xom ashyo, yoqilg‗i,
materiallar va
asboblar sarfini kamaytirish va h.k.);
– extiyot qismlar, asbob va moslamalarni kamaytirish;
– ta‘mirlash va texnik xizmat ko‗rsatishga mehnat sarfini kamaytirish;
– foydalaniladigan jihozlarning ish unumini oshirish;
– mahsulot tafsilotlari (xossalari) ni yaxshilash;
– mahsulotni tashish va saqlashda uning saqlanuvchanligini oshirish;
– transport vositalaridan foydalanishni yaxshilash;
– omborxonalardan foydalanishni yaxshilash;
– foydalanishda mehnat xavfsizligini oshirish.
Tashqi savdo sohasida:
– eksportga chiqariladigan mahsulot hajmini oshirish;
– sifati yaxshilangan eksportbop mahsulotga narxni oshirish;
– sotib olinadigan import mahsulot hajmini kamaytirish.
Standartlashtirishning iqtisodiy samaradorligini aniqlashda quyidagi atamalar va
ta‘riflar qo‗llaniladi:
112
Moddiy ifodalangan yillik tejam – mahsulot xayotiy siklining barcha
bosqichlarida moddiy va mehnat boyliklarining o‗zgaruvchan ko‗rsatkichlari
bo‗yicha, standartni joriy qilishgacha va joriy qilingandan keyin bir yilga hisoblab
topiladi.
Narxda ifodalangan yillik tejam – Standartni joriy qilishgacha va joriy qilgandan
keyin mahsulotni loyihalash,
ishlab chiqarish, muomala va foydalanish (iste‘mol
qilish) ga xarajatlar o‗rtasidagi bir yilga xisoblangan farq.
Yillik iqtisodiy samara – Narxda ifodalangan yillik tejam va standartni ishlab
chiqishga va joriy etishga yillik xarajatlar o‗rtasidagi farq.
Ishlab chiqarish xarajatlari – mahsulotning ma‘lum turini ishlab chiqarishga
jonli va ilgarigi mehnat sarflari.
Asosiy kapital xarajatlar – Ishlab chiqarish fondlarining yangisini yaratish, qayta
tuzish (rekonstruksiya qilish) va amaldagi ishlab chiqarish fondlarini kengaytirishga
sarflangan xarajatlar.
Keltirish koeffitsienti – Turli vaqtlardagi sarflar keltirish koeffitsienti yordamida
bir hisobiy yilga keltiriladi.
Keltirish me‘yori – Keltirish koeffitsaentini aniqlash uchun qo‗llaniladi, 0,1 ga
teng o‗zgarmas kattalikdan iborat.
Me‘yoriy foyda – Kapital mablag‗lar iqtisodiy samaradorligi me‘yoriy
koeffitsientining kapital mablag‗lar hajmi ko‗rsatkichiga ko‗paytmasiga teng bo‗lgan
keltirilgan harajatlarning tashkil etuvchisi. Me‘yoriy foyda kapital mablag‗lar
summasidan foiz hisobidagi chegirma kabi aniqlanadi.
Kapital mablag‗larning iqtisodiy samaradorligi me‘yoriy koeffitsienti – 0,15 ga
teng o‗zgarmas kattalik bo‗lib, kapital mablag‗larning har bir so‗mi kamida me‘yoriy,
ya‘ni kamida 15 tiyin foyda keltirishi lozimligini ifodalaydi.
Aylanma fondlar – Ishlab chiqarishda foydalaniladigan
mehnat predmetlari
(xom ashyo, materiallar, yoqilg‗i, yonilg‗i va b.). Aylanma fondlar har bir ishlab
chiqarish siklida ishlatiladi va o‗zlarining tabiiy shakllarini yo‗qotadi. Ularning narxi
darhol tayyorlanadigan mahsulotga ko‗chadi.
Aylanma mablag‗lar – Korxonaning hali sotilmagan tayyor mahsulotda,
bankdagi hisobida, g‗aznasida, hisoblarida turgan mablag‗lari. Aylanma mablag‗larga
aylanma fondlar va muomala fondlari kiradi.
Asosiy fondlar – Ko‗p ishlab chiqarish sikllarida ko‗p
marta qatnashuvchi,
bunda o‗zining tabiiy shaklini saqlab qoluvchi mehnat vositalari (binolar, inshoatlar,
uzatish qurilmalari, mashina va jihozlar, transport, asbob,
ishlab chiqarish asbob-
113
uskunalari, ishchi va mahsuldor xayvon, ko‗p yillik ekinlar, o‗rmonzorlar va suvli
yerlar).
Keltirilgan xarajatlar – Tannarx va me‘yoriy foyda yig‗indisidan iborat.
Ishlab chiqarish fondlari – Ishlab chiqarish vositalari, asosiy fondlar va aylanma
fondlarni o‗z ichiga oladi.
Kapital mablag‗larning iqtisodiy samaradorlik hisobiy koeffitsienti –
yillik
tejamning standartni ishlab chiqish va joriy etishga bir yilga keltirilgan xarajatlariga
nisbati.
Mahsulotning tannarxi – Mahsulotni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari.
Kapital mablag‗larning qoplanish muddati – qo‗shimcha kapital mablag‗ -
xarajatlarning yillik tejamga nisbati.
Vaqt omili – Turli vaqtlardagi xarajatlarni keltirish koeffitsienti yordamida bir,
xisobiy yilga keltirish.
iqtisodiy samaradorlik – Iqtisodiy natijalarga erishish maqsadlari va vositalarini
bir butun qilib birlashtiruvchi, maqsadga yunaltirilgan tizimlarning mukammal
ishlashini ifodalovchi tushuncha.
Tejam – Boyliklarni tejab-avaylab sarflaganda olinadigan foyda.
Iqtisodiy samara – Topshiriqdagi maqsadga erishishga ketgan xarajatlarni
chiqargandan keyin qolgan tejam.
Standartlaltirishning samaradorligini aniqlash yangi
texnikani joriy etishdan
ko‗riladigan iqtisodiy samarani aniqlash umumiy formulalariga asoslangan. Umumiy
holda hisoblarda to‗rtta asosiy ko‗rsatkich qo‗llaniladi:
I Kapital mablag‗lar. Kapital mablag‗larning yillik hajmining o‗zgarishi ΔK
quyidagi formula bo‗yicha aniqlanadi:
,
1
2
