12
zamonda inson qo‗l urgan har qanday ish bo‗lmasin ularni tartibsiz qoldirib bo‗lmas,
har narsada tartibni anglash zarur". Har qanday sohada me‘rosni (an‘ana, odat,
tarbiya) tartibli (standart) xolatda qoldirilishini anik tasdiqlagan Kaykovus vaqti
kelganda ko‗p ishga ulgurishni nazarda tutgan. Asarda san‘at, xaykaltaroshlik musiqa
va boshka soxalarda inson faoliyati xulq atvoriga qo‗yilgan talablar shu kunlardan o‗z
ifoda va mazmuniga ega. Qadimgi allomalarimiz asarlaridagi va ota–bobolarimizning
" …yetti o‗lchab bir kes" kabi xikmatli o‗gitlari standartlashtirtish jarayonlarining
elementlaridir.
Standartlashtirish elementlari
Turon zaminidagi mamlakatlar, xususan
O‗zbekiston mintaqasida bunyod etilgan noyob arxitektura boyliklarida, standart
g‗ishtlarni rango–rang bezaklar bilan uyg‗unlashgan o‗lchovlarda qo‗llanilishi
insonni maxliyo kiladigan: Go‗ri amir, Bibixonim,
Paxlavon Maxmud, Xiva tashki
va ichki qal‘alari, Ulug‗bek madrasasi, qal‘a minorasi, Ko‗kaldosh
madrasasi va
boshqalarda mujassamlashgan.
Markaziy Osiyo mamlakatlari va O‗zbekistonda qadimdan: kadoq (400 gr
atrofida), chaksa (6kg), pud (16kg), botmon (160kg) kabi massa birliklari; enlik
(panja eni, 2sm atrofida) so‗yam (bosh barmoq va ko‗rsatkich barmoq o‗lchovi – 18
sm atrofida), qarich (bosh barmoq bilan chinchaloq barmoq o‗lchovi-23 sm), qadam
(ikki oyoqni yurishdagi o‗rtacha oralig‗i-0,75m atrofida), quloch (ikki qo‗lning elka
satxida cho‗zilishdagi uzunlik-1,5 m atrofida), bir tosh (taxminan 0,75km), bir
chaqirim (taxminan 3 tosh) kabi uzunlik birliklari; tanob (100 m kv atrofida) sirt
birliklari standart birliklar sifatida keng qo‗llanilib kelingan. Kirpich so‗zining–
qirbich, kolbasaning–qo‗lbos, utyug (dazmol)ning – o‗t yuk kabi protiplarining turkiy
tilda
mavjudligi, algebraning al–jabr, meditsinaning–madadi sino kabi tushinchalar
bilan uyg‗unligi ham Markaziy Osiyo mamlakatlarida Standartlashtirish ob‘ekt va
jarayonlari tarixining yetarlicha chuqur va mazmunliligidan dalolat beradi. Markaziy
Osiyo, xususan, O‗zbekistonda standartlashtirishning rasmiy bosqichi 1923 yil
toshkent shaxrida «O‗lchov va tarozi maxkamasi Turkiston markazi tashkil»
etilishdan boshlandi. Bu markazning Qo‗qon, Samarkand, Ashxobod, Olma–Ota
shaharlarida shaxobchalari tuzildi.
1926-yilda O‗zbekiston ishchi-dehqon inspeksiyasi
xalq komissariati huzurida
standartlashtirish mahkamasi bunyod etildi. U davrlarda standart uch xil turda
tasdiqlanar edi: sinaladigan, tavsiya etiladigan, majburiy qo‗llanadigan.
O‗zbekistonda standartlashtirish, standartlashtirish bo‗yicha Markazqo‗m
tasdiqlagan, sohalar taxliliga ko‗ra tuzilgan yillik rejalar asosida olib borilar edi.
13
1932- yil mart oyida "O‗zbekiston mintaqalarini 2 xil vaqt kamariga o‗tkazish
to‗g‗risida "Sovnarkom karori kabul qilindi: 4-vaqt kamari (Moskva vaqtiga + 2 soat)
va 5-vaqt kamari (Moskva vaqtiga +3 soat).
Shu yili O‗zbekistonda ilk bor kunjutning urug‗lik navi uchun O‗ZREST 50
Respublika standarti kabul qilindi.
O‗zbekistonda standartlashtirishning zamonaviy bosqichi 1973 yili O‗zbekiston
Respublikasi davlat Standart boshqarmasi (O‗zdavstandart) tashkil etilganidan
boshlanadi.
O‗zbekiston suverenlikka erishgandan so‗ng, ya‘ni 1992
yil mart oyidagi
O‗zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining № 93-son "O‗zbekiston
Respublikasida standartlashtirish ishlarini tashkil kilish to‗g‗risidagi karori qabul
qilingan vaqtdan boshlab, standartlashtirishning yangi davri boshlandi".
1993-1998
va
2000-2003
yillarda
O‗zbekistonda standartlashtirishni
jadallashtirish borasida bir qator o‗ta muhim xukumat qarorlari chiqdi,
muayyan
chora
tadbirlar
belgilandi.
Standartlashtirishni
rivojlantirishning
xalqaro
standartlashtirish jarayoni bilan uyg‗unlashgan asosiy yo‗nalishlari belgilanib,
soxalar standartlari, me‘yoriy hujjatlarni ishlab chikish va joriy etish bo‗yicha
vakolatli davlat muassasalari, nazorat qilish va kuzatib borish bo‗yicha
idora va
tashkilotlar belgilandi.
