Tavsiya etiladigan adabiyotlar:
1.Mahmudov N. “O‘qituvchi nutqi madaniyati”. Toshkent, 2007.
2.AlimuhamedovA. Antik adabiyot tarixi. T., 1972.
3.Qo‘ng‘urov R.,Begmatov E.,Tojiyev Y.Nutq madaniyati va
uslubiyat asoslari, T.1992.
4. Rustamov A. "So‘z xususida so‘z" T. 2010.
5. Qudratov T. Nutq madaniyati asoslari. 1994.
6. Апресян Г. Ораторское искусство. M 1978.
7. Inomxo‘jayev S. Notiqlik san’ati asoslari. T. 1982.
8. Mutaxassislik bo‘yicha o‘zbek tili (ma’ruza matnlari) JIDU,
2006
5-MA’RUZA. NUTQ MADANIYATI – KO‘P QIRRALI
TUSHUNCHA. NUTQNING KOMMUNIKATIV SIFATLARI
Darsning o‘quv maqsadi: nutq madaniyati tushunchasining
ko‘p ma’nolari, ularning bog‘liqligi haqida bilim berish.
Tushunchalar va tayanch iboralar: nutq madaniyati atamasi,
real nutqiy hodisa, nutqiy malaka, ko‘nikma, madaniy nutq, to‘g‘ri
nutq, madaniy nutq, yaxshi nutq tushunchalari.
REJA:
1.
Nutq madaniyati tushunchasi, uning atama sifatidagi izohi.
2.
Nutq madaniyati (NM) – real nutqiy hodisa; NM – nutqiy
malaka, ko‘nikma; NM – ilmiy muammoga ega soha; NM – lingvistik
soha.
3.
Nutqning kommunikativ sifatlari (to‘g‘riligi, aniqligi, sofligi,
boyligi, mantiqiyligi, maqsadga muvofiqligi, jo‘yaliligi).
Asosiy o‘quv materialining qisqacha bayoni:
Avvalgi ma’ruzalarimizda til madaniyati va nutq madaniyati
tushunchalari, ularning farqli va o‘zaro aloqador jihatlari haqida fikr
yuritilgan edi. Nutq madaniyatining aniq ma’noda til birliklarini nutq
jarayonida qo‘llashning me’yori, maqsadga muvofiqligini anglatsa
ham, umumiy ma’noda ma’lum millatning umumtil madaniyati
doirasida qaraladi, deb ta’kidlagan edik.
Nutq madaniyati tushunchasini tilshunos olimlar turlicha
izohlaydilar.
Bu haqdagi fikrlarimizni yanada konkretlashtirish uchun nutq
madaniyati tushunchasiga tilshunos olimlarimiz tomonidan berilgan
turlicha ta’rif va yondoshuvlarga to‘xtalamiz.
Nutq madaniyati bir tilda to‘g‘ri so‘zlash va yozishdir.
Nutq madaniyati fikrni sodda, aniq va tushunarli ifodalashdir.
Nutq madaniyati tilning tasviriy va obrazli vositalaridan unumli,
o‘z o‘rnida foydalana bilishdir.
Nutq mdaniyati nutqning qisqaligi, ixchamligi, aniqligi va
milliyligadir.
Nutq madaniyati nutqning sodda, barcha uchun tushunarli
bo‘lishidir. Va hokazo.
Mazkur fikrlarga monand qarashlar nutq odobi tushunchasida o‘z
ifodasini topganini, bu haqdagi fikrlar qadimdiy yodgorliklarimizda
ham bayon etilganini e’tirof etish lozim.
Shuningdek, nutq madaniyatiga yuqoridagi ta’riflarda aks etgan
muammolarni o‘rganish, hal etishga yo‘naltirilgan alohida soha
sifatida qaraladi. Tilshunos olim L.I.Skvorsov bu haqda shunday
yozadi: «Nutq madaniyati bir tomondan nutqning adabiy til
normalariga mos kelish darajasini bildirsa, ikkinchi tomondan bu
tushuncha tilshunoslikning adabiy tilni yana takomillashtirish
maqsadida uni normalash bilan shug‘ullanuvchi sohani ham
ifodalaydi».
«Nutq madaniyati» – ko‘p qirrali tushuncha. Shunga ko‘ra uni
quyidagicha talqin qilish mumkin:
•
tildagi mavjud til hodisasining nomi;
•
nutq madaniyati talablariga javob beruvchi aniq nutqiy
jarayonning, ya’ni aniq nutqiy ko‘rinishning nomi;
•
madaniy nutq va u haqida kishilar ongida mavjud bo‘lgan
aniq me’yoriy tasavvurlarning nomi;
•
tilshunoslikning ilmiy-tadqiqot obyekti bo‘lgan nutq
madaniyati va uhaqidagi mavjud ilmiy tasvvurlarning, muammoning
o‘rni;
•
nutq
madaniyati
muammosini
tadqiq
qilish
bilan
shug‘ullanadigan tilshunoslik sohasining - nutq madaniyati
sohasining nomi.
Nutq madaniyati – real nutqiy hodisa. Kishilarning muhim aloqa
vositasi bo‘lgan til qanchalik tariiy ahamiyatgaega bo‘lsa,
so‘zlovchilarning bu tilga munosabati ham shunchalik qadimiydir.
Chunki so‘zlovchi inson doimo fikrini ta’sirchan qilib so‘zlashga,
suhbatdoshining e’tiborini tortishga, javob talab qilish uchun
tushunarli nutq so‘zlashga harakat qilishi obyektiv zarurat
hisoblangan. Bunday odat va ko‘nikmalar ikki muhim jihatga
aloqador bo‘lganligi ham shubhasiz: birinchidan, tildagi tabiiy va
aslida mavjud imkoniyatlarni egallash, undan o‘rinli foydalanishga
intilish; ikkinchidan, so‘zlovchilarning muayyan nutqiy talablar,
normalarga amal qilishi. Birinchi holatda til va uning mavjud ifoda
vositalaridan foydalanish malaka va ko‘nikmalari shukllana borgan
bo‘ls, ikkinchi holatda nutqning til bilan bog‘liq bo‘lmagan boshqa
tomonlari ham namoyon bo‘la borgan. Masalan, so‘zlovchining va
tinglovchining muayyan axloq-odob normalariga rioya qilishi,
ta’srchan va chiroyli gaprishga intilish,tilga hurmat, o‘z gapi va
o‘zgalar gapiga e’tiborli bo‘lishi, o‘rinli so‘zlash, so‘zlash madaniyati
va tinglash madaniyati, suhbat madaniyati, munozara madaniyati, tilga
e’tibor va ehtiyotkorlik va boshqalar. Mazkur talablar asosida insonlar
orasida nutqiy-axloqiy qonun-qoidalar yuzaga kelgan va bu tilda ham
ma’lum normalarning kelib chiqishiga sabab bo‘lgan. Qadimda nutq
madaniyatining kurtaklari nutq odobi tarzida namoyon bo‘lgan.
Nutq madaniyati nutqiy malaka va ko‘nikmalarning hosil bo‘lishi,
bu jarayondagi lingvistik va nolingvistik omillarning o‘zaro
aloqdorligi bilan vujudga keladi.
Nutq madaniyatining alohida ilmiy muammoga ega sohaligi esa
mazkur hayotiy ehtiyojlar asosida uning tushuncha sifatida
shakllanishidan birmuncha keyingi bosqichda vujudga kelgan. U
fanning muayyan tarmog‘i sifatida o‘z o‘rganish obyektiga ega; tilni
ma’lum me’yorlarga solish, so‘ngra esa adabiy tilni rivojlantirish va
umuman til taraqqiyotiga hissa qo‘shish kabi ulkan vazifalarni o‘z
zimmasiga oladi. Nutq madaniyati sohasining ilmiy muammolari
tilning barcha sathlariga, tilshunoslik fanining barcha tarmoqlari bilan
aloqador ekanligini ta’kidlash joiz.
Nutq madaniyati avvalo, to‘g‘ri, adabiy til me’yorlariga amal
qilgan holda so‘zlashdir. Shunga ko‘ra nutq haqidagi quyidagi
fikrlarga e’tibor beraylik:
Agar nutqda adabiy til me’yorlariga amal qilingan bo‘lsa, bunday
nutq to‘g‘ri nutqdir.
Agar nutqda adabiy tilga begona bo‘lgan, shu tilga o‘zlashmagan
so‘zlar, gap qurilishlari … o‘rin olmasa, bunday nutq sof nutqdir.
Agar nutqda ko‘p va har xil adabiy til belgilaridan (ifoda
vositalaridan) foydalanilgan bo‘lsa, bu nutq boy nutq hisoblanadi.
Agar nutqni tashkil etgan so‘zlar, so‘z birikmalarining ma’nolari
ular ifodalagan tushunchalar hajmiga to‘g‘ri kelsa, mos bo‘lsa,
bunday nutq aniq nutqdir.
Agar nutq tuzilishiga kirgan so‘z, so‘z birikmalariga xos
ma’nolarning aloqasi mantiq qonunlariga, tafakkur qonunlariga zid
bo‘lmasa, bunday nutq mantiqli nutqdir.
Agar nutq til vositalarining yaxshi tanlab joylashtirilishi orqali
tuzilib, faqat tinglovchining ongigagina ta’sir etib qolmasdan, unga
his-hayajon ham bag‘ishlasa, tinglovchining diqqatini tortsa,
qiziqtirolsa, bunday nutq ifodali nutqdir.
Agar nutq tuzilishi tinglovchi ongiga ta’sir qilish bilan birga unda
borliq haqida ma’lum bir aniq tasavvur sezdirsa, o‘sha narsani ko‘z
oldida gavdalantirsa, bu nutq obrazli nutq bo‘ladi.
Agar nutq tinglovchi ongining ko‘p tomonlarini egallab olib, uni
so‘zlovchiga mahliyo, tobe qilib qo‘ysa, bunday nutq ta’sirli nutqdir.
Agar nutq o‘z o‘rnida, o‘z vaqtida, o‘z janrida, vazifasiga ko‘ra
tuzilgan bo‘lsa, shu sharoit yoki vaziyatlarga mos kelsa, bunday nutq
|
