bo‘laklarning ularga bog‘lanish qonuniyatlari kabilarni e’tiborga olish
kerak bo‘ladi. (-ni/-ning, -ga/-da, -li/-lik va b.)
Nutqning aniqligi – «nutq – voqelik» va «nutq – tafakkur»
munosabati asosida belgilanadi. (B.Golovin «Основы культуры
речи
») Aniqlik – bu so‘zning o‘zi ifodalayotgan voqelikka mutlaqo
mos kelishidir. Bunda lug‘aviy birlik (so‘z, ibora)larni tanlashga
alohida ahamiyat berish kerak. Uning murakkabligi so‘zlarning ko‘p
ma’noliligida aks etadi. Bu muammoni nutqning uslubiy jihatiga
aloqador holda hal etish talab qilinadi.
Nutqning tozaligi. Bunda nutq adabiy til normasiga mos kelishi,
g‘ayriadabiy til unsurlaridan holi bo‘lishi kerak. Bunga ta’sir qiluvchi
lisoniy unsurlar: dialektizmlar, varvarizmlar, kanselyarizmlar, parazit
so‘zlar, vulgarizmlar va boshqalar.
Nutqning ta’sirchanligi. Tinglovchi va o‘quvchi e’tiborini
qozonadigan xususiyatlar e’tiborga olinadi. Nutqning ta’sirchan
bo‘lishiga erishishda nolingvistik shart-sharoitlar muhim o‘rin
egallaydi. Eng avvalo, notiqning mavzu doirasida yetarli bilimga ega
bo‘lmasligi nutqning ta’sirchan bo‘lishiga to‘siq bo‘ladi. Nutqning
ta’sirchanligi deganda asosan, og‘zaki nutq jarayoni nazarda tutiladi.
Bunda tinglovchining bilim darajasi, yoshi, hattoki kayfiyatini
e’tiborga olish zarur bo‘ladi. Vaqtning hisobga olinishi ham kerak.
So‘zlovchining o‘z nutqiga munosabati ham muhim. O‘ta
rasmiyatchilikdan qochish, hayotiy misollarga ham murojaat qilish
nutqning ta’sirchan bo‘lishida alohida ahamiyatga ega.
Mashhur rus notig‘i V.Klyuchkovskiy: «Jamoat orasida
gapirganingizda tinglovchilarning qulog‘iga, aqliga murojaat qilmang,
shundoq gapiringki, ular sizni tinglab turib so‘zlaringizni eshitsin,
narsalarni
siz
bilan
ko‘rib,
sizning
holatingizga
kirishsin.
Tinglovchilar sizning tasviringizsiz ham aqli, yuragi, fikri bilan shu
narsani yaxshiroq kuzatadi. nutqda fikrni rivojlantira borib, dastlab
uning tuzilishini tinglovchining aqliga yetkazish, keyin uning
tasavvuriga yaqqol taqqoslarni taqdim etish kerak, nihoyat, chiroyli
lirik tasvirlar bilan ehtiyotkorona uni tinglovchining yuragiga jo
qiling, o‘shanda tinglovchi – asiringiz qochib ketmaydi, hattoki, siz
uni erkin qo‘yib yuborsangiz ham, sizning abadiy itoatkor asiringiz
bo‘lib qoladi».
