|
-mavzu: Kichik biznes xususiy tadbirkorlikda axborot komplekslari va texnologiyalarini oʻrni
|
| bet | 6/7 | | Sana | 06.02.2024 | | Hajmi | 142,71 Kb. | | #152322 |
Bog'liq 1-mavzu Axborot komplekslarida elektron xujjat aylanish tizimi.-fayllar.org6-mavzu: Kichik biznes xususiy tadbirkorlikda axborot komplekslari va texnologiyalarini oʻrni.
Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish, uning qonuniy-me'yoriy asoslarini mustahkamlashga qaratilgan iqtisodiy islohatlar dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Ushbu masala O`zbekiston hukumatining iqtisodiyot sohasida amalga oshirayotgan islohatlarida eng ustivor, davlat siyosati darajasida ko`tarilgan masalalardan biri bo`lib, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning jadal rivojlanishini har tomonlama qo`llab-quvvatlash, shu asosda aholining bandligi va farovonligini oshirish muammolarini hal etishdan iborat.
1.Kichik biznesni rivojlantirish asosida bir qator ijtimoiy-iqtisodiy vazifalar hal etilishi nazarda tutiladi.
Birinchidan, jahon tajribasi shuni ko`rsatadiki, kichik biznes ichki bozorni zarur tovar va xizmatlar bilan to`ldiradigan, iqtisodiyotning tarkibiy negizini belgilab beradigan eng muhim sektor hisoblanadi, shuningdek, aholini ish bilan ta'minlashda, uning daromadlarini oshirishda eng asosiy omil va manba bo`lib xizmat qiladi.
Ikkinchidan, hozirgi sharoitda jahon va mintaqaviy bozorlarda raqobat keskinlashib borayotgani hammaga ayon. Aynan kichik biznes o`zining harakatchanligi, kam sarmoya talab qilishi hisobidan ishlab chiqarishni yengilroq va tez modernizatsiya qilish, ishlab chiqarilayotgan mahsulot turlarini yangilash imkoniyatiga ega ekani va shu tariqa bozor kon'yunkturasining o`zgaruvchan talablariga yaxshi moslasha olishi bilan e'tiborlidir.
Uchinchidan, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik o`sishi bilan mamlakat tayanchi va suyanchi bo`lgan mulkdorlar o`rta sinfini shakllantirish vazifasi bevosita hal etiladi. Umuman aytganda, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik bugungi kunda aholi bandligini ta'minlaydigan va uning asosiy daromad manbai bo`lgan muhim bug`in hisoblanmoqda.
Shu jihatdan, respublikamizning bozor iqtisodiyotiga o`tishi sharoitida iqtisodiyotning ijtimoiy yo`naltirilishini kuchaytirish, ishlab chiqarishni iste'molchilar talablari asosida amalga oshirish va tashkil etish hamda fuqarolarni tadbirkorlik bilan shug`ullanishlariga keng yo`l ochib berish, ularning mavjud imkoniyatlardan to`la foydalanishi, yuqori samara, tashabbus va tashkilotchilik asosida tadbirkorlik faoliyatini olib borishlariga katta e'tibor qaratilayapti.
Tadbirkorlarimiz oldilariga qo`ygan yuksak maqsadlariga erishishda bir qator muammolarga duch kelmoqdaki, bu - qonuniyatlari darajasida to`la anglamaslik, biznesni tashkil etish, rejalashtirish, moliyalashtirish, soliqqa tortish va boshqarishda kerakli bilim hamda ko`nikmaga ega emasliklarida namoyon bo`lmoqda. Bu esa albatta, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning mamlakatimizda sust rivojlanishini asosiy sabablaridan biridir.
2.NIMA UCHUN AYNAN TADBIRKORLIK?
Iqtisodiyot fanida tadbirkorlik faoliyatiga doir dastlabki tadqiqotlar XVIII asrda R. Kontilon, A. Tyurgo, F. Kene, A. Smit va J.B. Sei asarlarida amalga oshirila boshlandi. Biroq hozirga qadar jamoatchilik fikrida `tadbirkorlik` tushunchasining ko`p ma'noliligi saqlanib qolmoqda. Ilmiy adabiyotda ushbu tushuncha haqida ko`pincha bu favkulodda hodisaning iqtisodiy, tashkiliy va ruhiy tavsiflari to`plamidan iborat har xil tasavvurlar mavjud.
Xorijiy adabiyotlarda biznes ta'rifini ko`p turlari mavjuddir. Inson jamiyatining butun rivojlanish tarixi u yoki bu jihatdan doimo biznes bilan bog`liq bo`lgan.
Dastlabki bosqichlarda tadbirkorlikning eng muhim alomati biron bir shaxs-tadbirkor faoliyatining foydali yoki zararligini belgilovchi noaniqlik omili hisoblangan. Tadbirkorlikning ijtimoiy-iqtisodiy vazifasi turli bozorlarda talab bilan taklif orasida muvozanat o`rnatishga doir takomillik faoliyatidan iborat deb tan olingan.
Keyinchalik `sarmoya egasi` va `Tadbirkor` tushunchalari bir-biridan farklana boshlandi. Tadbirkor sarmoyaning muomalada yuritishni, ko`payib borishini ta'minlaydi va bu borada u venchur sarmoyador, ya'ni jalb qilingan moliyaviy mablag`larni ustalik bilan tasarruf etuvchi shaxs sifatida ishni yuritib yuborishga o`z g`oyalari, bilimi va ko`nikmalarini tadbiq qilib, ko`p foyda olish maqsadida o`sha mablag`larni tavakkali ishlarga sarflaydi.
O`zbekistonda va MDHda biznes haqidagi makolalar, adabiyotlar 60-yillarning o`rtalarida paydo buldi. Xususiy mulkchilik esa o`sha davrda bizning mafkuramiz uchun butunlay yot narsa edi. Lekin bizda biznesni fan tarikasida o`rganish faqatgina 90-yillarning boshlarida bozor munosabatlariga asta-syokin o`tish bilan boshlanadi.
`Biznes` - so`zi inglizcha so`z bo`lib, u tadbirkorlik faoliyati yoki boshqacha so`z bilan aytganda kishilarni foyda olishga qaratilgan tadbirkorlik faoliyatidir.
Xorijiy adabiyotlarda biznes ta'rifini ko`p turlari mavjuddir. Inson jamiyatining butun rivojlanish tarixi u yoki bu jihatdan doimo biznes bilan bog`liq bo`lgan.
Biznesmen (tadbirkor) so`zi birinchi marotaba Angliya iqtisodiyotida XVIII asrda paydo bo`lib, u `Mulk egasi` degan ma'noni bildiradi. Jumladan, Adam Smit tadbirkorni mulk egasi sifatida ta'riflab, uni foyda olish uchun qandaydir tijorat g`oyasini amalga oshirish maqsadida iqtisodiy tavakkalchilikka boradigan kishidir, - deb ta'kidlaydi. Tadbirkorni o`zi, o`z ishini rejalashtiradi, ishlab chiqarishni tashkil etadi, mahsulotni sotadi va olgan daromadiga o`zi xo`jayinlik qiladi.
Biznes - bu avvalo ishlab chiqarishni tashkil etish, iqtisodiy faoliyat va munosabatlar, hayotni o`zi so`ngra esa pul ishlash demakdir. Biznes- bu xorijiy so`zdir. U butun dunyo bo`yicha tarqalgandir, undan barcha mamlakatlarda foydalanadilar. O`zbek tilida esa biznes so`zi tadbirkorlik, biznesmen esa tadbirkor demakdir. O`zbekcha so`z xorijiy so`zga to`g`ri keladi, lekin unga qo`shimcha ma'no xam beradi. Bu so`zlarni ortida `ish` ya'ni ish bilan shug`ullanish yoki korxona tashkil qilish yetadi. Shunday qilib, biznes - bu korxona tashkil qilish demakdir (sanoat korxonasi, savdo do`koni, xizmat ko`rsatish korxonasi, auditorlik kontorasi, advokat idorasi, bank va x.k.). Demak, biznes bu yo`q narsadan pul qilish emas, balki murakkab ishlab chiqarishni yoki xizmat ko`rsatishni tashkil etish demakdir. Tadbirkorlik - bu doimo o`z ishining fidoiysi, bilimdonidir. Tadbirkorlik uchun o`qish kerak, nafaqat dastlabki paytlarda, balki tadbirkor bir umir o`qishi, izlanishda bo`lishi kerak.
Tadbirkorlik bozor iqtisodiyotiga xos iqtisodiy faoliyatdir. Boshqacha aytganda, u muayyan ijtimoiy-iqtisodiy natijaga erishish maqsadida tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarish va ayirboshlashni tashkil etish bo`yicha mulkdorlarning yoki ular vakillarining ongli va maqsadli iqtisodiy faoliyatidir.
`Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to`g`risida`gi O`zbekiston Respublikasi Qonunida tadbirkorlik faoliyati tushunchasiga quyidagicha ta'rif berilgan: `Tadbirkorlik faoliyati (tadbirkorlik) - tadbirkorlik faoliyati sub'yektlari tomonidan qonun xujjatlariga muvofiq amalga oshiriladigan, tavakkal qilib va o`z mulkiy javobgarligi ostida daromad (foyda) olishga qaratilgan tashabbuskor faoliyat` .
Tadbirkorlikning mohiyati quyidagilar orqali yanada oydinlashadi:
Birinchidan, tadbirkorlikning sub'yekti kim bo`lishi mumkin. Qonunchilikka muvofik balog`at yoshiga yetgan xar bir fukaro o`z mulki asosida yoki mulk egasining vakolati asosida o`z ixtiyer etgan qonunga zid bo`lmagan faoliyat turi bilan shug`ullanishi mumkin.
Ikkinchidan, yuqoridagi ta'rifda tadbirkorlikning yana bir tomoni mazmuni ifoda etilgan bo`lib, u mazmunan boy, xilma xil ko`rinishiga ega. Tadbirkorlik faoliyatini tanlash, uni tashkil etish va rivojlantirish mohiyat jihatidan davlat, jamiyat ahamiyatiga molik ish bo`lmasdan, balki erkin tanlanadigan faoliyatdir.
Tadbirkorlik faoliyatining uch turi va unga mos ravishda tadbirkorlarning 3 guruhini alohida ko`rsatish mumkin:
yangi tovar yoki xizmat loyihasini tashkil etish. Tadbirkorlikning bu turi bilan intellektual mulk egalari innovatsiya tadbirkorlari shug`ullanadi.
tovar ishlab chiqarishni tashkil etish bilan shug`ullanuvchi tadbirkorlar.
tovarni sotish, qayta sotish va tijorat ishlarini tashkil etish bilan shug`ullanuvchi tadbirkorlar.
Uchinchidan, maqsad jihatidan tadbirkorlikning ikki to`rini:
a) foyda olishni, iqtisodiy samaraga erishishni maqsad kilgan;
b) ijtimoiy samaraga (masalan, tabiat muhofazasi, yosh avlod tarbiyasi, sog`liqni saqlash) erishishni maqsad kilgan turlarini ajratish mumkin.
Tadbirkorlarga xos xususiyatlar quyidagilardan iborat:
Shug`ullanayotgan soha bo`yicha ilm, bilimga egaligi.
Tavakkalchilikka asoslangan qarorlar qabul qilish bo`yicha tashabbuskorlik qobiliyati.
Iqtisodiy jarayonlarni chuqur fikrlay olish.
Qonunlarga itoatkorligi.
Innovatsiyachilikning faolligi.
Maqsad sari intiluvchanlik.
Tashkilotchilik.
Tejamkor bo`lishi.
O`z so`zining ustidan chiqish.
Ruhiy poklik va halolligi.
O`z jamoasi uchun kurashuvchanlik.
Tadbirkorlikni rivojlantirish uchun quyidagi shart-sharoitlar talab etiladi:
Mulk munosabatlarining uyg`unlashuvi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida mulkiy munosabatlar uch jihat bilan belgilanadi: -
egalik qilish, ya'ni mulk egasi sifatida mulkka to`la xukumronlik qilish: sotish, ijaraga berish, hadya etish;
foydalanib turish, ya'ni mulk egasining nazorati asosida ma'lum shart va to`lov evaziga mulkdan vaqtincha foydalanish;
operativ tezkor boshqarishni, yangi mulk egasining nazorati ostida resurslarni taqsimlash va ishlab chiqarishni tashkil etish bo`yicha mulkni boshqarish huquqini joriy etish.
Tadbirkorlarga o`z qobiliyatini to`la namoyon etish uchun quyidagi iqtisodiy erkinliklarning berilishi.
mahsulot assortimenti turlarini ava ishlab chiqarish usulini tanlash erkinligi;
hamkorlarni mustaqil tanlash;
mablag`larni qonunga zid bo`lmagan sohalarga mustaqil sarflash erkinligi va x.k.;
Bozorning ochiqligi, ya'ni tovarlar, sarmoyalar, ma'lumotlar, ish kuchi, xom-ashyo harakati uchun sun'iy g`oyalarning yo`qligi.
Bozor infratuzilmasining mavjudligi.
Bunga quyidagilar kiradi:
tijorat banklari;
tovar, fond, mehnat, valyuta birjalari;
tijorat tavakkalchiligi va mulk sug`urtasi;
ma'lumot va reklama manbalari, ommaviy axborot vositalari, aloqa vositalari;
ekspert byurolari, sertifikat markazlari, bojxonalar, soliq nazorati tashkilotlari, arbitrajlar va x.k.
Tadbirkorlik uchun huquqiy kafolatning mavjudligi, ya'ni tadbirkorlikni himoyalovchi qonunchilikning mavjudligi.
Yangi korxonalarga kadrlar tayyorlash, kredit olish, soliq to`lash, tabiiy boyliklardan foydalanish bo`yicha davlat tomonidan berilgan imtiyozlar va x.k.
Tadbirkor nimalarni bilishi va qilishi kerak? U eng avvalo, tadbirkorlik faoliyatini qanday amalga oshirishni, qanday sharoitda amaliy harakat qilishni, tadbirkor oldida uchraydigan to`siqlarni hal qilish yo`llarini va qanday yutuqlarga erishishni bilishi kerak. Tadbirkor - ishlab chiqarishni tashkil etishni, xamda mahsulotni sotishni bilishi kerak. U bozor munosabatlari sharoitida yuzaga keladigan aniq sharoitlarni baholashni va to`g`ri yo`l tanlashni bilishi kerak. Xech kim, xech kachon tadbirkorga nima qilishni o`rgatmaydi va og`ir paytlarda yordamga kelmaydi. Xar bir tadbirkor faqat o`z kuchiga, bilimiga va zakovatiga ishonishi va suyanishi lozim.
3.Muvaffaqiyatli olib borishga ko`maklashuvchi tadbirkorlikning asosiy Biznesni tamoyillari quyidagilardan iborat:
1. Mulk sohibi bo`lish. Tadbirkorlar resurslar yoki mahsulotlarning egasi bo`lishi kerak. Ular o`z mulkiga tayanib yoki o`zga mulkini ijaraga olib ishlaydi.
2. Foyda olishga intilish. Tadbirkorning boyishdan iborat iqtisodiy maifaati bo`lib, unga foyda olish orqali erishiladi.
3. Iqtisodiy erkinlik. Tadbirkor bozorga qarab nimani, qancha, qanday texnologiyada ishlab chiqarishni, yaratilgan tovarni kimga, qachon va necha pulga sotishni, qaysi bank bilan aloqa qilishni, o`ziga sherik topishni, xullas, har qanday iqtisodiy faoliyatni hech bir toifasiz, o`z bilganicha amalga oshiradi.
4. Iqtisodiy mas'uliyat. Tadbirkor mas'uliyatni o`z zimmasiga olib, ko`rgan foyda-zarariga o`zi javob beradi.
5. Iqtisodiy tavakkalchilik. Tadbirkor tavakkal qilib, `yo ustidan, yo ostidan` degan qabilida ish tutadi, iqtisodiy xavf-xatarni zimmasiga olib, chuv tushib qolishdan qo`rqmaydi.
Qonun-qoidalarga rioya qilish. Tadbirkor sa'y-harakatlarining o`z qoidalari bor, ularga itoat qilish ham farz ham qarz hisoblanadi.
Raqobat ko`rashida qatnashish. Tadbirkor har doim boshqalar bilan `kim o`zadi` qoidasiga ko`ra bellashuvi shart.
Tadbirkorlik siri. Biznes ishida texnologiya, yangi tovar yaratish, bozor topish, narx belgilash, kontrakt tuzish va boshqalar sir saqlanadi.
Halollik bilan ish yuritish. Tadbirkorlik halol yo`l bilan pul topishga asoslanish zarur. qalloblik, g`irromlik va aldamchilik uning tabiatiga zid. Masalan, Hazrati Muhammad (s.a.v.) odamlarga `halol yo`l bilan nafaqa topinglar` deb marhamat qilganlar. Shu sababli `halol top` degan qoida tadbirkorlikka ham xos bo`lgan.
O`zbekiston qonunlariga ko`ra tovar ishlab chiqaruvchilar iste'molchilarning tovar sifatiga bo`lgan talabini qondirishi, tovar sifatini kafolatlashi shart. Davlat shu qonunlar ijrosini nazorat qiladi.
`Davlat iste'molchilarning tovar (ish, xizmat) sotib olish va undan foydalanish chog`idagi huquqlari hamda qonun bilan qo`riqlanadigan manfaatlari himoya qilinishini kafolatlaydi`.
Nufuz (imij)ga ega bo`lish. Nufuz halq orasida, tadbirkorlar doirasida obro`-etiborli bo`lishni bildiradi. Tadbirkor o`z sha'nini avaylashi, firma nomini e'zozlab, unga dog` tushirmasligi, yaxshi nom chiqarishi shart.
Tadbirkorlikda o`z-o`zini boshqarish tartibi bor. Davlat firma ishiga aralashmaydi, balki iqtisodiy siyosati bilan tadbirkorlarga ko`maklashadi, qonunlar orqali tadbirkorlik uchun sharoit yaratadi. Masalan, O`zbekiston Respublikasining qonunlariga ko`ra davlat tadbirkorlikni qo`llab-quvvatlaydi, tadbirkorlar mulkinipg daxlsizligiii ta'minlaydi.
Bozor iqtisodiyotining turli mulk shakllariga asoslanishini tadbirkorlikda yaqqol ko`rish mumkin. Insonga naf keltiruvchi har qanday ne'matlar albatta kimningdir mulki. Faqat hech kimga kerak bo`lmagan narsaning egasi yo`q. Bozor iqtisodiyoti kerakli narsani yaratib, uni bozor orqali iste'mol etishga asoslanar ekan, u albatta mulkchilikni talab qiladi.
Mulk moddiy va maishiy boyliklarni qonuniy ravishda va belgilangan tartibda kishilar tomonidai o`zlashtirish shaklidir.
O`zlashtirish tartibini mulkiy huquq belgilaydi, u kimning mulkdor bo`lishi, mulkdan, foydalanish qoidalari, mulkni davlat tomonidan kafolatlash kabilarni belgilab qo`yadi. O`zbekistondagi mulk Respublika Konstitutsiyasi va `Mulkchilik to`g`risida`gi qonunga binoan boshqariladi.
Tadbirkorlar mulkiy munosabatning sub'yekti, ya'ni ishtirokchisi bo`ladilar. Ular mulk qilib o`zlashtiradigan narsalar yer, bino, inshoat, asbob-uskunalar, mashina-mexanizmlar, yaratilgan tovarlar, ilmiy g`oyalar, loyihalar, tovar belgilari va boshqalardan iborat. Bular mulkiy munosabatlarning ob'yektidir. Mulkning uch bosqichi bor:
a) egalik qilish;
b) foydalanish (ishlatish);
v) tasarruf etish.
Ularning yaxlitligi mulkchilikni yaratadi. Tadbirkorlarning mulkiy maqomi ikki yoqlama bo`lib, birinchidan, ular o`z mulkiga tayanib ish yuritadilar, ya'ni moddiy resurslar va yaratilgan tovarlar ularning o`ziniki. Ikkinchidan, ular o`zgalar mulkini ijaraga olib ham faoliyat yuritadilar, bunda mulkka vaqtinchalik egalik qiladilar va mulkdan foydalanadilar, ammo uni tasarruf etib xo`jayinlik qila olmaydilar. Baribir, har ikki holda ham yaratilgan tovarlarning egasi tadbirkor bo`lib qolaveradi. Tadbirkor o`z mulkidan naf ko`rishi shart, shundagina uning iqtisodiy manfaati yuzaga chiqadi. Tadbirkor o`z mulkini ishlatib foyda topadi, o`z mulkini qimmatiga sotib, daromad ko`radi, o`z mulkiga tayanib mehnat qiladi va shu yo`l bilan pul topadi va, nihoyat, u o`z mulkini merosga qoldiradi yoki xayr-ehson yo`lida hadya qiladi. Mulkni qanday ishlatishni tadbirkor o`zi hal qiladi, ya'ni buning eng maqbul yo`lini o`zi tanlab oladi. Tadbirkor o`z mulkidan naf ko`rgani uchun mulkiy mas'uliyatni, ya'ni mulkni oqilona ishlatish javobgarligini zimmasiga oladi.
Tadbirkorlik turli mulk shakllari doirasida yuz beradi va qonunga qarab uning turlari yuzaga keladi. Bozor iqtisodiyotida hususiy mulk yetakchi mavqyeda turadi.
Xususiy mulk ayrim kishilarga tegishli va ularga naf keltiruvchi mulkdir.
Xususiy mulkka qarab xususiy tadbirkorlik mavjud bo`ladi. Xususiy mulkning o`zi ikki ko`rinishga ega:
Yakka xususiy mulk - bu yakka shaxsnnng mulki, shu mulkka: asoslangan korxona yakka shaxsga tegishli korxona hisoblanadi. Ayrim mulkdorga qarashli, lekin ishchilarni yollab ishlatadigan yoki mulkdorning shaxsan o`zi va oila a'zolari ishlaydigan korxonalar ham bo`ladi.
Guruhiy - korporativ xususiy mulk - bu ma'lum maqsadni ko`zlab o`zaro birlashgan mulk sohiblarining xususiy mulki. Bu mulkni har bir sohib alohida emas, balki birgalikda o`zlashtiradi. Uning namunasi korporatsiyalar bo`lib, ular amalda hissadorlar jamiyati shaklida faoliyat ko`rsatadi. Tadbirkorlik ishi korporatsiya doirasida amalga oshadi.
Barcha masalalarni yechishda tadbirkorlik asosiy yondashuv sifatida ko`rilayotgan joyda alohida shaxslarning ham, butun jamiyatning ham taraqqiyoti sezilarli darajada tezlashadi.
Tadbirkorlik iqtisodiy rivojlanishni harakatga keltiruvchi omil bo`lgani tufayli, dunyoqarashga ham, boshqaruv faoliyatiga ham ishbilarmonlik yondashuvini tatbiq etish orqali alohida shaxslar ham, butun jamiyat ham farovon hayot sari o`z harakatlarini tezlashtirishlari mumkin.
Alohida shaxslar va butun jamiyatning maqsadlari. Maqsadlarni qo`yish va ularga erishish bo`yicha qilinadigan keyingi ishlar jamiyatning yetukligi va mas'uliyatliligining belgisidir, xuddi shuningdek, alohida shaxslar yetukligining belgisi hamdir. Odamlar iqtisodiy hayotda o`zlari uchun qanday maqsadlar qo`yishadi? Va bu maqsadlarga qanchalik muvaffaqiyat bilan erishiladi? Quyida mana shu savollar muhokama etiladi.
To`liq hajmli iqtisodiyot - bu odamlar o`z iqtisodiyoti uchun qo`yadigan eng muhim maqsadlardan biridir. Biz mavjud bo`lgan ishlab chiqarish resurslari - mehnat, sarmoya, tabiiy resurslardan to`laqonli foydalanishni, hamda bu resurslardan samarali foydalanishni xohlaymiz.
Qay darajada biz to`liq bandlik va to`liq hajmli ishlab chiqarish maqsadlariga erishayapmiz? Aslida, millat mehnatga layoqatli va ishlashni xohlaydigan 100% erkak va ayollar doimiy asosda ish bilan ta'minlanishini kuta olmaydi. Ma'lum miqdorda - taxminan mehnatga layoqatli aholining 2% dan 5% gacha qismi doimo ishsiz bo`ladi. Ammo lekin millionlab odamlar hech qanday zaruratsiz ishsizlar toifasiga mansub bo`lsa, bu ular o`z mamlakatining farovonligiga foydali hissa qo`shmayotganligi va ishlab pul topmayotganliklarini bildiradi. Shu sababdan, to`liq bandlik hamda mehnatning yuqori samaradorligini taqozo etuvchi to`liq hajmli ishlab chiqarish maqsadi, bizning iqtisodiyotimiz uchun eng muhim maqsadlardan biridir.
Barqaror o`sish - bu ikkinchi muhim maqsaddir. Biz iqtisodiyotimiz yildan yilga yanada kattaroq va yaxshiroq bo`lishini xohlaymiz. Biz o`zimizning tovarlar va xizmatlar milliy ishlab chiqarilishini son jihatdan yalpi milliy mahsulot (YAMM) degan statistik ko`rsatkichining o`zgarishini ko`zatib baholaymiz. Iqtisodiy o`sish - bu aholi jon boshiga to`g`ri keladigan YAMM (aholi soniga bo`lingan umumiy YAMM)ning doimiy ko`payishidir. Biz ish faolligi qandaydir pastga tushishlarsiz yoki narxlarning tez o`sishisiz (inflyatsiyasiz), yoki ishsizlik oshmasdan, YAMM nisbatan doimiy sur'atlar bilan yiliga 4% dan 5% gacha o`sishiga erishish uchun intilamiz.
Ishlab chiqarish, bandlik va YAMMning o`sishi - bu ko`rsatkichlarning barchasi juda yaxshi o`lchanadi. Lekin biz ayrim boshqa iqtisodiy maqsadlarni ko`rib chiqishga o`tganimizda, ular to`g`risida biz umumiyroq yondashuvlardan kelib chiqib, fikrlashimiz lozim.
Tanlov erkinligi - bu deyarli har bir odam maqsadlar ro`yxatining birinchi qatoriga qo`yadigan maqsaddir. Lekin aniq terminlarda bu nimani bildiradi? Iqtisodchilar, tanlov erkinligi iste'molchilar, xodimlar va biznes uchun muhimligini ta'kidlashadi.
Iste'molchining tanlov erkinligi - iste'molchilar faqatgina o`z ehtiyojlari va xohishlariga asoslanib, juda keng doiradagi muqobil tovarlardan, o`zlari sotib olishni xohlagan tovarlarni tanlab olishlari mumkinligini bildiradi. Iste'molchiga - `Siz o`zingiz xohlagan har qanday razmerli va rangli shlyapani egasi bo`lishingiz mumkin, lekin bu shlyapa o`rta razmerda va qora rangli bo`lishi shart!` - deb gapiriladigan tizim bizni mutlaqo qoniqtirmaydi.
Kasbiy faoliyatni tanlash erkinligi - iqtisodiy erkinlikning muhim tomonidir. Erkaklar va ayollar havas bilan bajariladigan va ayni vaqtda shundan munosib ish haqi hamda shaxsiy qoniqish olinadigan ishni tanlash imkoniyatiga ega bo`lishni xohlaydilar. Va nihoyat, `erkin tadbirkorlik`ning muhimligi to`g`risidagi gaplarni tez-tez eshitib turamiz. Bu - tanlash erkinligining muhim jihatidir. Bu odamlarga o`z bizneslarini erkin tashkil etish va, natijada foyda ko`rish uchun, ishlab chiqarish omillaridan qulay tarzda foydalanish imkoniyatini beradi. Zamonaviy iqtisodiyot tizimi erkinlikning mana shu xususiy turi poydevoriga qurilgan.
Imkoniyatlar tengligi - yana bir maqsad. Bu tanlash erkinligi bilan o`zviy bog`liq, chunki barcha odamlar taxminan teng darajadagi erkinlikka - iste'molchi, xodim va tadbirkor sifatida o`z huquqlarini amalga oshirish erkinligiga ega bo`lishlari lozimligini ta'kidlaydi.
Iqtisodiy xavfsizlik maqsadi - bizning iqtisodiy jamiyatimiz a'zolari munosib oziq-ovqat, kiyim, turar joy va boshqa zarur narsalar olishga yetarli miqdorda pulga ega bo`lishlariga intilishimizni bildiradi. Kambag`allikning keng tarqalishi nafaqat bizning odamlar uchun iqtisodiy xavfsizlik maqsadiga erishishga o`rinishimiz bekorga ketganidan dalolat beradi, balki jamiyatda iqtisodiy adolat maqsadiga erishish imkoniyati to`g`risida ham jiddiy savolni ko`taradi. Iqtisodiy hayotda betaraflik va adolat tushunchalarining talqiniga har kim ham qo`shilavermaydi, lekin deyarli barcha bu maqsad qo`yilishi va unga erishishga qaratilgan ishlar bajarilishi muhimligini tushunishadi.
Yana bir muhim iqtisodiy maqsad borki, u bir mamlakatning davlat chegaralari bilan cheklanib qolmay, boshqa mamlakatlarga ham tarqaladi. Bu - halqaro muvozanat (balans) maqsadi. Biz tashqi savdo va halqaro to`lovlar sohalarida mustahkam va muvozanatga keltirilgan aloqalarni saqlab turishni xohlaymiz. Bu maqsadga erisha olmaslik, nafaqat mamlakat ichkarisi va xorijda jiddiy iqtisodiy muammolar tug`dirishi mumkin, balki tinchlikka xavf tug`diradigan halqaro keskinlikning oshish ehtimoli ko`payishiga olib kelishi mumkin.
Hozirgi vaqtda iqtisodiyotning xususiy sektorida tadbirkorlik, asosiy iqtisodiy vazifalarni amalga oshirganda, davlat sektoriga nisbatan yuqoriroq samaradorlik va mehnat unumdorligini ta'minlaydi degan tushuncha butun dunyoda qabul qilingan. Milliy farovonlikning asosiy qismi korxonalar faoliyatining natijasi sifatida shakllanadi:
1. Tovarlar va xizmatlar. Korxonaning asosiy iqtisodiy vazifasi odamlar manfaatdor bo`lgan tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarish va tarqatishdir. Tadbirkorlar ham iste'molchilar talabini aniqlab beruvchi, ham shu talabni qondirish uchun barcha zarur narsalarni bajaruvchi rolni ijro etishadi.
2. Bandlik. Korxonalar `haqiqiy` ish o`rinlarining asosiy ijodkorlaridir, ya'ni ishlashga muhtoj va ishlashni xohlaydigan odamlarning bandligini ta'minlaydilar. Haq to`lanadigan bandlik darajasi - milliy farovonlikning o`ta muhim ko`rsatkichidir.
3. Daromad. Korxona tomonidan ish o`rinlarini barpo etish orqali, ishchilarning ish haqi va xizmatchilarning maoshlari, foydalar va soliqlar shaklida, uning aksiyadorlarining daromad bazasi mavjudligi ta'minlanadi.
. Ishchilar va xizmatchilarnig ish haqi, foydalar. Ish haqi va foydalar olish imkoniyatini taqdim etish masalasi, soliqlar to`lash va daromad (soliqlar to`langandan keyingi daromad)ni iste'mol qilish fondiga va moliyaviy mablag`larni iste'molchilari jamg`arma fondiga (investitsiya sarmoyasi) ko`chirish nuqtai nazaridan, biznes tomonidan yechiladigan o`ta muhim masaladir.
4. Soliqlar. Alohida (jismoniy) shaxslar va korxonalardan soliq undirmasdan, davlat muassasalari va xizmatlarining faoliyat yuritishini iloji bo`lmas edi.
5. Soliqlar to`langandan keyingi daromad. Boshqacha aytganda, korxona ixtiyorida qoladigan daromad, deb nomlanadigan bu daromad, soliqlar to`langandan keyin hosil bo`ladi va iste'mol tovarlari xarid qilishga hamda jamg`armalar to`plashga sarflanishi mumkin.
5.1. Iste'mol maqsadlariga xarajat qilish. Pul mablag`larini iste'mol maqsadlariga sarflash, nafaqat asosiy ehtiyojlarni qondirish uchun, balki tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarilishini rag`batlantirishga qaratilgan talabni shakllantirish uchun ham zarurdir.
5.2. Shaxsiy jamg`armalar. Shaxsiy jamg`armalar - bu bevosita iste'mol qilish bilan bog`liq xarajatlarga sarflanmaydigan daromad.
6. Ishlab chiqarish jamg`armalariga sarmoyalar. Korxona sarmoyalarni zahiralar, taqsimlanmagan foyda, qarz orqali yoki korxona aktivlarini sotish yo`li bilan moliyalashtiradi.Foyda ko`rmay ishlaydigan korxonalar uchun esa, bu manbalardan foydalanish cheklangan bo`ladi. Korxona ishlab chiqarish quvvatlarini ko`paytirish: yangi texnologiyalar, modernizatsiyalash va ishlab chiqarish aktivlarini kengaytirish uchun investitsiya sarmoyasiga muhtoj bo`ladi.
7. Milliy farovonlik. Bizlarning ehtiyojlarimizni qondirish uchun zarur bo`lgan ishlab chiqarish vositalari, savdo va jamoat xizmatlari hamda texnologik `nou-xau`larning salmoqli qismi korxonalar faoliyatidan kelib chiqadi, ya'ni xususiy egalikda bo`lgan resurslarning iqtisodiy rivojlanishi natijasida paydo bo`ladi.
Odatda tadbirkor oldida quyidagi savollar ko`ndalang turadi:
■ nima ishlab chiqarilishi kerak?
Jami ishlab chiqariladigan tovarlar va xizmatlarning 2/3 qismi iste'mol tovarlari sektoriga jamlanganligi sababli, bunday tovarlar va xizmatlarning iste'molchilari nima ishlab chiqarish kerakligini belgilaydigan guruhni tashkil etadi.
■ bu kimlar uchun ishlab chiqarilishi kerak?
Iqtisodiyotda `Kimlar uchun?` degan savol, odatda ishlab chiqarish omillari (resurslari)dan tayyorlangan mahsulotni sotib olish uchun eng ko`p pulga ega bo`lgan birovni belgilaydi. Umuman aytganda, eng ko`p puldorlar bu - gullab-yashnayotgan korxonalar egalari (iste'molchilar ularning tovarlari va xizmatlarini olishni xohlaydilar) va (yoki) kasbiy faoliyatiga katta talab bor (korxonalar ularning ko`nikmalari, malakalariga ehtiyoj sezadi) bo`ladiganlardir.
■ bu qanday ishlab chiqariladi?
Bu savolga javob, iste'molchining ehtiyojlarini inobatga olgan holda, beriladi va korxonalar bilan iste'molchilarning o`zaro harakat qilishi orqali erishiladi. Masalan, `Rolls-Roys` - juda katta qunt bilan tayyorlanadigan va shu sababdan, ancha uzoq vaqt xizmat qiladigan, dabdabali mashina. Lekin ko`pchilik iste'molchilar `Rolls-Roys`ga ega bo`lishni o`zlariga ep ko`ra olmaydilar. Tadbirkorlar buni anglashadi va o`zlariga `Rolls-Roys` sotib olishga qurbi yetmaydigan odamlar istagini qondirish uchun, ishonchliligi pastroq mashinalarni arzonroq narxlarda sotishadi.
Bu uchta savolga qanday javob berilishi to`g`risida gapirganda, bu holatlarning har birida bozor qanday faoliyat yuritishini ta'kidlash muhimdir. Masalan, ayrim ishlab chiqarilayotgan tovarlarni iste'molchi xarid qilmasa, bu ularni ishlab chiqarishni to`xtatish haqida biznesga signaldir (nima ishlab chiqarilishi kerak?). Agar iste'molchilar tovarning yuqori sifatga ega bo`lishiga qaramasdan u uchun belgilangan narxni to`lashmasa, ishlab chiqaruvchi, tovar sifati biroz pasayishi evaziga bo`lsa ham, uning narxini kamaytirish yo`lini topishga majburdir (qanday ishlab chiqarish?). Natijalari katta talabga sazovor bo`lgan kasbiy faoliyat bilan shug`ullanishga, yoki shuningdek, katta talabga ega bo`lgan tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish bo`yicha biznesni barpo etishga qaror qilgan odamlar, yalpi tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish hajmining kattaroq qismini olishga muvaffaq bo`lishadi (kimlar uchun?).
O`z-o`zini band qilishning afzalliklari va undan kelib chiqadigan cheklovlar:
1. O`z-o`zini band qilishning afzalliklari
O`z-o`zini band qilish tamoyillari asosida karyerasini qurishni mo`ljallaganlar, odatda quyidagi beshta sababdan kelib chiqishadi: shaxsiy qoniqish, mustaqillikka intilish, foyda olish, bandlik kafolati va shaxsiy mavqye.
a. Shaxsiy qoniqish. Ayrim odamlar uchun o`ziga ishlash bilan bog`liq asosiy katta taqdirlanish - bu shaxsiy qoniqishdir. Shaxsiy qoniqish o`z hayoti bilan o`zi xohlagan narsani ijod qilish imkoniyati borligida ifodalanadi. O`z-o`zini band qilish sizga har bir ish kunini o`zingizga rohat bag`ishlaydigan ishni bajarishga sarflashingizga imkon beradi. Masalan, rasm olishni yaxshi ko`rsangiz, siz o`zingizni xususiy studiyangizni tashkil etishingiz mumkin. Har safar mijoz o`z fotoportretidan qoniqqanini bildirganda, siz ham shaxsiy qoniqish olasiz.
Siz o`zingiz yashaydigan jamoaga yordam berganingizdan ham qoniqish olishingiz mumkin. O`z-o`zini band qiladigan odamlar mahalla aholisiga tovarlar yetkazib beradi, xizmatlar ko`rsatadi hamda ularga ish o`rinlarini taqdim etadi. Ular, shuningdek, boshqa mahalliy korxonalarning tovarlari va xizmatlarini sotib olishadi, mahalliy banklardan qarzga pul olishadi, soliqlarni to`lashadi.
b. Mustaqillik. O`z-o`zini band qilishning yana bir afzalligi mustaqillikdir. Mustaqillik - bu boshqalar tomnidan nazoratning yo`qligidir. Siz o`z bilimlaringiz, ko`nikmalaringiz va qobiliyatingizni o`zingiz xohlagan tarzda qo`llashingiz mumkin. Boshqa ishlaydiganlarga nisbatan, o`z-o`zini band qilgan odamlar ko`proq erkinlikka ega. Ular o`zlari zarur vakolatlarga ega, va oldindan boshqa birovlarning roziligini olmasdan qaror qabul qilishlari mumkin.
c. Foyda. Odamlar yangi korxona tashkil etayotganda, olishni mo`ljallaydigan asosiy taqdirlanishlardan biri bu foydadir. Foyda - bu barcha xarajatlarni to`lagandan keyin qoladigan daromad. Foyda korxonaning egasiga qoladi. O`z-o`zingizni band qilib, siz o`z daromadingizni boshqara olardingiz. Juda ko`p hollarda korxonaga ko`proq vaqt va ko`proq harakat bag`ishlash kattaroq daromadga aylanadi. Siz boshqa birovlarga ishlaganingizda bunday holat kamdan-kam uchraydi.
d. Bandlik kafolati. Ko`pgina korxonalar bandlik kafolatiga ega bo`lishni istagan odamlar tomonidan tashkil etiladi, chunki yollangan mehnatda bunga erishib bo`lmaydi. Bandlikning kafolati, ish borligi va daromad to`lanishi nuqtai nazaridan, boshqalarga bog`liq bo`lmasligingizga imkoniyat beradi. O`z-o`zini band qilgan odamlar ishdan bo`shatilishi, korxonadan haydalishi yoki ma'lum yoshga yetganda majburiy tarzda ishdan ketishi mumkin emas.
e. Mavqye. Mavqye - bu alohida shaxsning ijtimoiy darajasini yoki uning jamiyatdagi o`rnini ifodalash uchun qo`llanadigan termin. O`z-o`zini band qilgan odamlar iste'molchilar bilan o`rnatgan aloqalari va ularning faoliyati ommaviy axborot vositalarida yoritilishi tufayli diqqatni jalb etib e'tirofga sazovor bo`lishadi. Buning natijasi sifatida, ular ko`pgina boshqa ishlayotganlardan yuqoriroq mavqyega ega bo`lib bundan rohatlanishlari mumkin. Ijtimoiy mavqye bilan egalik g`ururi o`zviy bog`liq; ko`pgina odamlar binolarda, avtomobillarda, idora buyumlari va reklamada o`z ismlarini ko`rib g`ururlanishadi.
f. Moslashuvchanlik: O`z imkoniyatlariga bog`liq holda o`zini o`zi band qilgan kishilar istalgan xildagi va kattalikdagi korxonani ochishi mumkin. O`zini o`zi band qilish xodim va izdosh emas, balki insonga ish beruvchi va yetakchi bo`lish imkoniyatini ham beradi.
2. O`z-o`ziga ishlash bilan bog`liq cheklovlar
Siz nafaqat o`z-o`zini band qilishdan kelib chiqadigan afzalliklarni bilishingiz kerak, balki u bilan bog`liq yoqimsiz narsalardan ham xabardor bo`lishingiz kerak: investitsiya qilingan sarmoyani yo`qotish ehtimoli, ishonchsiz yoki past daromad, ko`p vaqt sarflanishi va zerikarli yoqimsiz ishlarni bajarish zarurati.
a. Investitsiya qilingan sarmoyani yo`qotish ehtimoli: O`z-o`zini band qilish bilan siz investitsiya qilgan sarmoyani yo`qotish xavfi bog`liqdir. `Investitsiya qilingan sarmoya` termini tadbirkor o`z xususiy korxonasini tashkil etganda sarflagan xarajatlarni bildiradi. Odatda biznesda tavakkalchilik qancha yuqori bo`lsa, u keltiradigan daromad imkoniyati shuncha ko`proqdir. Agarda korxona yaxshi rivojlanayotgan bo`lsa, foyda katta bo`lishi mumkin. Agarda korxona omadsizlikka uchrasa, unga investitsiya qilingan sarmoya yo`qotilishi mumkin; tadbirkor o`z hayotining bir qismini, shaxsiy, yoki oilaviy jamg`armasini bekorga yo`qotish uchun barcha imkonga ega. Xususiy korxonani tashkil etish uchun qarzga pul bergan bank, ta'minotchilar va shaxslarga to`lovlarni qaytarishga yillar ketishi mumkin.
b. Ishonchsiz yoki past daromad: Xususiy korxonaga egalik qilishning yana bir kamchiligi bu ishonchsiz yoki past daromad olish imkoniyatidir. Yollangan xodimlarning ish haqidan farqli o`laroq, foyda miqdori oydan-oyga o`zgarishi mumkin. Bu hattoki, oyoqqa to`rgan korxona uchun ham o`rinlidir. Ammo daromad kelib to`rganda ham, u shaxsiy va oilaviy ehtiyojlarni qondirish uchun yetarli bo`lmasligi mumkin. Bunday holat ko`pincha birinchi olti - o`n ikki oydagi faoliyat davrida ko`zatiladi.
c. Ko`p vaqt sarflanishi: Tadbirkorlar o`z ish vaqtlarini haftada qirq soat bilan cheklamaydi; ular kelish/ketish vaqtini ko`rsatadigan avtomatda kartochkasini belgilamaydi. Ko`pgina o`z-o`zini band qilgan tadbirkorlar kuniga o`n to`rt soat va undan ko`proq, haftasiga olti yoki yetti kun ishlashadi. Ko`p hollarda korxona egasi ertalab birinchi bo`lib ishga keladi va kechqurun oxirgi bo`lib ishdan ketadi.
|
| |
