|
Ekstremizm, aqidaparastlik va mutaassiblik tushunchalarining mazmun-mohiyati
|
| bet | 2/4 | | Sana | 16.04.2023 | | Hajmi | 27.33 Kb. | | #51836 |
Bog'liq 1-мавзу -Матн Axmurzayeva Fotima 50.22, 1-Mustaqil ish.docx kiber, Innovative Centre 27-12-2022 (1), 1-ON test savollari —талабага, 8-Algebra. 5-NI, 105-Буйруқ, Терррориз 167-II 15.12.2000 (1), 3-3-мавзу - лотин тақдимот, 2-мавзу - лотин тақдимот, 3-4 мавзу -текст лотин, Экстремизм ЎРҚ-489 30.07.2018 (1), 7.6.1-мавзу 111-112, 131-133, 3.РИСОЛА АБДУЛЛАЕВ 10.10.22, 4-ИХ-123Ekstremizm, aqidaparastlik va mutaassiblik tushunchalarining mazmun-mohiyati. Diniy ekstremizm va terrorizm kabi hodisalarning ildizlari uzoq tarixga borib taqalsa-da, ular hech qachon ijtimoiy barqarorlik va taraqqiyot uchun bugungidek tahdid solmagan. Zero, hozirda diniy ekstremizm va terrorizm global xarakterga ega bo’lib, dunyoning barcha mamlakatlari hamda mintaqalariga birdek xavf solmoqda. Shunday ekan, uning oldini olish va unga qarshi kurashish insoniyatning istiqboliga daxldor masalaga aylandi.
Ekstremizm (lotincha – “aql bovar qilmas darajada”, “haddan oshish”) jamiyatda qabul qilingan qonun-qoidalarga zid radikal qarashlar va harakatlarni anglatadi. Ularga diniy tus berish esa, diniy ekstremizmga olib keladi. O’zbekiston Respublikasining 2018 yilda qabul qilingan “Ekstremizmga qarshi kurashish” to’g’risidagi Qonunda ekstremizmga shunday ta’rif berilgan: “Ijtimoiy-siyosiy vaziyatni beqarorlashtirishga, O’zbekiston Respublikasining konstitutsiyaviy tuzumini zo’rlik bilan o’zgartirishga, hokimiyatni zo’rlik ishlatib egallashga va uning vakolatlarini o’zlashtirib olishga, milliy, irqiy, etnik yoki diniy adovat qo’zg’atishga qaratilgan harakatlarning ashaddiy shakllari ifodasi”.
Ekstremistik g’oyaning asl mohiyatini kelib chiqish sabablarini va fuqarolarning aqidaparast g’oyalar ta’siri ostiga tushib qolish sabablarini o’rganib chiqish zarur.
Ekstremistik faoliyat – kuyidagilarga:
O’zbekiston Respublikasining konstitutsiyaviy tuzumi asoslarini zo’rlik bilan o’zgartirishga, hududiy yaxlitligi va suverenitetini buzishga;
hokimiyat vakolatlarini egallashga yoki o’zlashtirishga;
qonunga hilof qurolli tuzilmalar yoki ularda ishtirok etishga;
terrorchilik faoliyatini amalga oshirishga;
zo’rlik yoki zo’rlik ishlatishga oshkora da’vat qilish bilan bog’lik holda milliy, irkiy, etnik yoki diniy adovat qo’zg’atishga;
jamoat xavfsizligi va jamoat tartibiga tahdid soluvchi materiallarni tayyorlash, saqlash, tarqatish va namoyish etishga, shuningdek, ekstremistik tashkilotlarning atributlarini yoki ramziy belgilarini tayyorlash, saqlash,tarqatish va namoyish etishga;
biror-bir ijtimoiy guruhga nisbatan siyosiy, mafkuraviy,irqiy, milliy, etnik yoki diniy adovat yohud dushmanlik sababli ommaviy tartibsizliklarni amalga oshirish uchun oshkora da’vat qilishga qaratilgan harakatlarni rejalashtirishga, tashkil etishga, yoki sodir etishga doir faoliyat.
ekstremizmni moliyalashtirish – ekstremistik faoliyatning mavjud bo’lishini va faoliyat ko’rsatishini, shaxslarning ekstremistik faoliyatda ishtirok etish uchun xorijga chiqib ketishini yoki O’zbekiston Respublikasi hududi orqali harakatlanishini ta’minlashga, ekstremistik tashkilotlarga yoxud ekstremistik faoliyatga ko’maklashayotgan yoki bunday faoliyatda ishtirok etayotgan shaxslarga bevosita yoki bilvosita har qanday mablag’larni, resurslarni berishga yoxud yig’ishga, boshqa xizmatlar ko’rsatishga qaratilgan faoliyat;
ekstremist – ekstremistik faoliyatni amalga oshirishda ishtirok etayotgan, shuningdek ekstremistik faoliyatda ishtirok etish uchun xorijga chiqib ketishni yoxud O’zbekiston Respublikasi hududi orqali harakatlanishni amalga oshirgan shaxs;
ekstremistik guruh – oldindan til biriktirib ekstremistik faoliyatni amalga oshirayotgan yoki uni sodir etishga suiqasd qilayotgan ikki yoki undan ortiq shaxs;
ekstremistik material – ekstremistik faoliyatni amalga oshirishga oshkora da’vat qiladigan yoxud shunday faoliyatni amalga oshirish zarurligini asoslab beradigan yoki oshkora oqlaydigan, tarqatish uchun mo’ljallangan hujjat yoki har qanday vositadagi boshqa axborot;
ekstremistik tashkilot – ekstremistik faoliyatni amalga oshirganligi tufayli o’ziga nisbatan faoliyatini tugatish yoki taqiqlash to’g’risida sudning qonunda nazarda tutilgan asoslar bo’yicha qonuniy kuchga kirgan qarori qabul qilingan tashkilot.
Ekstremizmga qarshi kurashish sohasidagi davlat siyosatining asosiy yo’nalishlari quyidagilardan iborat:
ekstremizmning oldini olishga doir chora-tadbirlarni amalga oshirish, shu jumladan aholining huquqiy ongi va huquqiy madaniyatini yuksaltirish, jamiyatda ekstremizmga nisbatan murosasizlik munosabatini shakllantirish, shuningdek uning yuzaga kelishiga imkon beruvchi sabablar va shart-sharoitlarni bartaraf etish;
ekstremizm sohasidagi huquqbuzarliklarni o’z vaqtida aniqlash va ularga chek qo’yish, ularning oqibatlarini bartaraf etish, shuningdek javobgarlikning muqarrarligi printsipini ta’minlash;
ekstremizmga qarshi kurashish sohasidagi xalqaro hamkorlik.
Diniy ekstremizm – jamiyat uchun an’anaviy bo’lgan diniy qadriyatlar va aqidalarni rad etish, ularga zid g’oyalarni aldov va zo’rlik bilan targ’ib qilishga asoslangan nazariya va amaliyotni anglatadi.
Ekstremistik qarashlarni barcha dinlarda, buddaviylik, xristianlik, islomdagi turli oqimlarda uchratish mumkin. Masalan, mutaxassislar katolik cherkovining erkin fikr yurituvchi, hukmron feodal-katolik cherkovi aqidalarini rad etuvchi kishilar – papa hokimiyati dushmanlarini ta’qib qilish uchun XIII asrda tuzilgan va minglab odamlarning qurbon bo’lishiga olib kelgan inkvizitsiya faoliyatini ham ekstremizmning o’ziga xos ko’rinishi sifatida baholaydilar. Ammo hozirda islom dini niqobi ostidagi diniy-siyosiy harakatlar a’zolari tomonidan turli jinoyatlar sodir etilayotgani jamiyat xavfsizligiga jiddiy tahdid solmoqda.
Fundamentalizm – (lotincha – “asos”) tushunchasining ma’nosi muayyan ijtimoiy hodisaning dastlabki ko’rinishini anglatadi.
Diniy fundamentalizm – “ma’lum din vujudga kelgan ilk davriga qaytish va bu yo’l bilan zamonaning barcha muammolarini hal qilish mumkin”, degan fikrni ilgari surish ta’limotini anglatadi. Istilohda aqidaning o’zgarmasligini himoya qiladigan, muayyan diniy e’tiqod shakllanishining boshlang’ich davrida belgilangan barcha yo’l-yo’riqlarni qat’iy va og’ishmay bajarilishini talab qiladigan diniy oqimlarni ifodalashda qo’llaniladi.
“Fundamentalizm” atamasi aslida xristian dini bilan bog’liqdir. Fundamentalizm iborasi birinchi bor I Jahon urushi arafasida vujudga kelgan protestantlikdagi ortodoksal oqimlarni ifodalash uchun ishlatilgan. Bu oqim 1910 yildan keyin shu nom bilan atala boshlagan. Fundamentalistlar xristianlikning an’anaviy aqidalariga, ayniqsa Bibliyaning mutlaqo mukammalligiga ishonishni mustahkamlash, uni so’zma-so’z sharhlashga qat’iy rioya qilishni talab qildilar. Bu oqim keyinchalik Amerikada keng tarqalib ketdi. 1919 yili Filadelfiyada Jahon xristian fundamentalistlari assotsiatsiyasiga asos solindi.
XX asrning 70-yillaridan boshlab, bu so’z islomga nisbatan qo’llanila boshladi. Bunda “fundamentalizm” atamasi – Qur’on va hadislarni so’zma-so’z talqin etuvchi, ilk islomga qaytishga qaratilgan aqidalarni targ’ib qiluvchi diniy-konservativ ruhdagi yo’nalishga nisbatan ishlatildi. Buning natijasida jahon matbuotlarida islom niqobidagi mutaassib jangarilarni “fundamentalistlar” deb atash ham odat tusiga kirdi.
Shunday ekan, ekstremizm yoki fundamentalizmni faqat muayyan din bilan bog’lash mutlaqo asossiz. Xususan, islom dini, u bilan bog’liq turmush tarzi va qadriyatlar majmui hech qachon ekstremistik tuzilmalarning go’yo din va musulmon jamoasi ravnaqi yo’lida amalga oshirayotgan terrorchilik xurujlarining asosiy sababi sifatida qaralishi mumkin emas.
Islom shiorlaridan tanlab foydalanadigan, dinning asl mohiyatini buzib talqin qiladigan ekstremistik tuzilmalar xuddi yuqoridagi kabi go’yoki, keng xalq ommasi bilan uzviy birlik mavjudligini ko’rsatish, aslida esa jamiyatda tartibsizlik va parokandalikni yuzaga keltirish uchun mablag’ yig’ish, asosiy tahdid manbai sifatida odamlar ongini egallash, jamiyatda beqarorlik keltirib chiqarish orqali hokimiyatga erishishdek ehtiyojlarini qondirish maqsadini ko’zlaydi.
Hozirgi davrda ko’plab ekstremistik uyushmalar va mutaassib harakatlar turli dinlar, shu jumladan, islom, xristianlik, yahudiylik dinlari ta’limotlaridan foydalanmoqdalar.
Aqidaparastlik (arab. – “aqida” – “ishonch”, “biror narsani ikkinchisiga bog’lash”) muayyan sharoitda, biron-bir g’oyaga qat’iy ishonib, uni mutlaqlashtirish asosida shakllangan qoida va tartiblarni sharoit, holat, vaziyatni hisobga olmagan holda, ko’r-ko’rona qo’llash yoki shunga urinishni anglatadi. U muayyan qonun va qoidalar ta’sir doirasini sun’iy kengaytirishga urinishda yorqin namoyon bo’ladi.
Mutaassiblik (arab. – “g’uluv ketish”, “chuqur ketish”) o’z fikr-mulohaza va dunyoqarashi to’g’riligiga o’ta qattiq ishonib, boshqa diniy e’tiqodlarga murosasiz munosabatda bo’lishni anglatadi. Mutaassiblik barcha davrlarda turli din va yo’nalishlar orasida keskin nizo va to’qnashuvlar kelib chiqishiga sabab bo’lgan.
Ayni paytda, dunyoviy va diniy bilimlarning sayozligi, sof diniy tushunchalarning asl mazmunini bilmaslik ham diniy mutaassiblik g’oyalarning tarqalishiga sabab bo’lishi mumkin. Bu jarayonning eng xatarli jihati dinni siyosiylashtirish vositasida hokimiyatga intilish, dindan odamlar orasiga nifoq solish, qo’poruvchilik ishlarini amalga oshirish va g’arazli manfaatlarni ro’yobga chiqarishda foydalanishga urinishlarda namoyon bo’lmoqda.
Demak, diniy ekstremizm kelib chiqishining birinchi va asosiysi sababi bu – mutaassib fikr va qarashlarning paydo bo’lishidir. Mutaassiblik diniy ekstremizm va terrorizmga zamin tayyorlaydi. Shu o’rin qayd etish joizki, ko’p manbalarda “aqidaparastlik” so’zi hozirgi voqelikdan kelib chiqib “mutaassiblik” so’zi bilan almashtirilgan holda istefoda etilmoqda.
|
| |
