1-Mavzu. Kirish. Transport vositalarining asosiy tushinchalari.
Reja.
1. Fanning maqsad va vazifalari.
2. Avtomobil sanoatining taraqqiy etish tarixi.
3. Avtomobil transportining Respublika ijtimoiy-iqtisodiyoti rivojidagi axamiyati.
Tayanch iboralar: Avtomobil sanoatining rivojlanishi bosqichlari, O’zbekistonda avtomobilsozlikning rivojlanish istiqbollari, avtomobil transportining respublika va xalq xo’jaligidagi ahamiyati
1. Fanning maqsad va vazifalari.
Fanni o`qitishdan maqsad talabalarda transport vositalarining tasnifi, tuzilishi,ishlash jarayoni hamda muayyan ekspluatatsion sharoitda effektiv darajada ishlash imkoniyatini aniqlash va uning konstruktsiyasini berilgan sharoitga qay darajada moslashganligini baholash usullari bo`yicha yo`nalish profiliga mos bilim, ko`nikma va malaka shakllantirishdir.
Fanning asosiy vazifalari quydagilardan iborat:
-avtomobil va ixtisoslatirilgan tranport vositalarining taraqqiyot va istiqbollari, tranport va ixtisoslashtirilgan transport vositalarining taraqqiyot va istiqbollari , transport va ixtisoslashtirilgan vosit alarini turlari, qismlari, uzellari, mexanizmlari, tizimlarning o`zaro joylashuvini bilish;
-mexanizm agregatlarining vazifasi, tuzilishi va ishlashini bilish;
-avtomobil va ITVning texnik tavsif va o`lchamlari hamda tashqi sharoitning ekspluatatsion xususiyatlariga ta`sirini bilish;
Ushbu fan ma`ruza, amaliy va laborotoriya mashgulotlari hamda kurs ishi kabi o`qitish turlaridan iborat.
Fanni o`qitish jarayonida zamonaviy yangi pedagogik texnologiyalar, zamonaviy o`zbek avtomobillarining konstruktsiyalari va chet el avtomobillari. EHM, virtul laboratoriyalar, animatsiyali darslik va o`quv qo`llanmalardan foydalanish ko`zda tutilgan.
2. Avtomobil sanoatining taraqqiy etish tarixi.
Xayotimizga avtomobillar shunchalik kirib kelganki ularsiz xayotni tasavvur qilish qiyin. Xususan xozirgi kunda xom ashyo va tayyor maxsulotlarni tashish, ochiq usulda ko’mir va ruda qazib chiqarish, sanoat usulida uy-joy binolari va sanoat korxonalari qurish, qishloq xo’jaligiga zarur yuklar, o’g’it va turli maxsulotlar tashish, keng iste’mol mollarini bevosita iste’molchilarga o’z vaqtida yetkazib berish va boshqa maqsadlarda avtomobillardan foydalaniladi. Yuk avtomobillaridan tashqari yo’lovchi avtomobillarining ham mamlakatimiz aholisining kundalik turmushidagi axamiyati katta.
Birinchi avtomobil qaerda va qachon yaratilgan, avtomobillardan avval qanday harakat vositasi bo’lgan? Harakat manbai bo’lgan dvigatellar qachon yaratilgan? Dvigatellarning qanday turlari bor? Xozirgi davrda qanday avtomobillar yaratilmoqda va xokazo savollarga javob topish uchun avtomobil tarixiga nazar tashlaymiz.
«Avtomobil» so’zi grekcha «autos»-o’zi va lotincha «mobilis»- harakatlanuvchi so’zlar yig’indisidan tashkil topgan bo’lib «O’zi- harakatlanuvchi» degan ma’noni bildiradi. Avtomobilь–quruqlikda harakatlanuvchi transport vositasi bo’lib, mustaqil energiya manbaiga ega bo’lgan dvigatel bilan jihozlangan hamda katta qulaylikka va xafsizlikka ega bo’lgan holda relssiz yo’llarda yuk va odamlarni tashish uchun mo’ljallangan mashinadir. Avtomobilni bunday ta’riflash uni boshqa transport vositalaridan ajratib turadi.
Hozirgi avtomobilning paydo bo’lishi oddiy tegirmon g’ildiragidan to inson muskulidan harakatga keluvchi o’ziyurar aravachagacha bo’lgan juda uzoq yo’lni bosib o’tdi. Birinchi marta ana shunday aravacha bundan 200 yil muqaddam yaratilgan edi. Bunday o’ziyurar arava Rossiyada istiqomat qiluvchi dehqon Leontiy SHamshurenkov tomonidan yaratildi. Keyinroq I.P.Kulibin uch g’ildirakli «samokat» ixtiro etdi. U inson muskuli kuchi bilan harakatga keltirilar edi.
Lekin bunday aravalarni harakatga keltirish odamlarga bir qancha qiyinchilik va noqulayliklar tug’dirardi. SHuning uchun ular bu aravalarni qandaydir kuch yordamida harakatga keltirish uchun uzoq izlandilar. Oqibatda ular yoqilg’idan ana shunday energiya olish mumkinligini sezdilar. Bu borada rus kashfiyotchisi I.Polzunovdan tashqari frantsuz Deni Papen, nemis Leupolьd, shvetsiyalik Trivelьd, inglizlar Nьyukomen va Uatt hamda boshqalar izlanish olib bordilar. Nihoyat insoniyat tarixida transportning universal dvigateli - bug’ dvigateli ixtiro qilindi. Bug’ mashinasi, avvalo, o’ziyurar ekipaj avtomobil uchun energiya manbai bo’lib ishlatilgan edi. Avtomobillarning birinchi avlodlari ot tortadigan aravalar shaklida ishlanib, unga oldingi g’ildirakni aylantirish uchun bug’ dvigateli o’rnatilgan.
Avtomobil, kashfiyotchilarning bug’ aravasini rivojlantirish, takomillashtirish va uning ustida uzoq yillar moboynida tinimsiz ish olib borilishi natijasidir. Bir necha yillar davomida bug’ mashinasi asosida bir qancha o’ziyurar avtomobillar yaratildi. Birinchi bug’ avtomobilini 1769 yilda frantsuz xarbiy injeneri Kyunьo yaratdi. Bu mashina artilleriya yuklarini tashishga mo’ljallangan. U o’zinig ikkinchi bug’ mashinasini 4-5 tonna yuk ko’tarishga mo’ljallab yaratdi. Uni jahondagi birinchi yuk mashinasi, deb hisoblash mumkin. Kyunьoning bu avtomobili uchta g’ildirakka ega bo’lib, oldingi g’ildiragi yetaklovchi va boshqariladigan edi. Bug’ qozoni o’txonasi bilan avtomobilning oldingi qismiga o’rnatilib, bug’ qozondan to’g’ri ikki tsilindrli bug’ mashinasiga o’tkazilar edi. TSilindr porsheni esa oldingi g’ildirak, xrapovik mexanizmlar bilan bog’langan. Mashina to’liq mo’qammallashmaganligi va bug’ dvigatelining juda og’irligi va kattaligi uchun amaliyot jihatidan rivojlana olmadi. SHunga qaramay, Kyunьo ixtirosining katta axamiyatga ega ekanligini tan olish kerak. CHunki u birinchi bo’lib dvigatelь bilan harakatlanuvchi avtomobil yaratish mumkinligini isbotlab berdi.
19 asrning birinchi yarmida Angliyada bir necha bug’ dvigateli bilan harakatlanuvchi avtomobillar yaratildi. Ko’pincha ular avtobus kurinishiga ega bo’lar edi. Baxaybatligi va og’irligi tufayli bug’ avtomobillari oddiy yo’llardan zo’rg’a harakat qila olardilar. Natijada yo’llarni yaxshilash, temir yo’llar yaratish fikri tug’ildi. Bug’ avtomobilining relьsga qo’yilishi parovozning vujudga kelishi uchun asos bo’ldi. Bu davrda iqtisodiy texnika jihatdan kamchiliklarning ko’pligi tufayli avtomobillar yaxshi rivojlanmadi. Masalan, bug’ dvigatelining yuqorida qayd etilgan kamchiliklari avtomobilda undan to’la foydalanishga to’sqinlik qildi. 1860 yilda frantsuz mexanigi Etьen Lenuar birinchi bo’lib gaz bilan ishlovchi ichki yonuv dvigatelini yaratdi. Lekin u ham ba’zi kamchiliklardan holi emas edi.
Ichki yonuv dvigatelini takomillashtirish borasida ko’pgina kashfiyotchilar ish olib bordilar. 1862-1877 yillar davomida germaniyalik N.A.Otto o’zini butun jahonga mashxur qilgan ichki yonuv dvigatelini yaratdi. Otto 15 yil mobaynida foydali ish koeffitsienti (F.I.K.) 0,15 ga teng bo’lgan ichki yonuv dvigatelini yaratdi. Bu dvigatel to’rt taktli ichki yonuv dvigateli deb ataldi. Mana shu yangi yaratilgan to’rt taktli ichki yonuv dvigateli avtomobilsozlikning rivojlanishi uchun poydevor bo’ldi.
Ko’p yillar davomida yer usti transportini harakatga keltiruvchi asosiy kuch dastlab ho’kizlar keyin otlar va boshqa yirik uy xayvonlari bo’lib kelgan. Lekin odamlar energiyaning boshqa turi ustida bosh qotira boshladilar, ya’ni charchamaydigan, kasal bo’lmaydigan va ochlik nimaligini bilmaydigan energiya manbalari axtara boshladilar. Bu borada insonga tabiatning o’zi yo’l ko’rsatdi. Energiya manbai sifatida shamol kuchidan foydalandilar.
Elkanlar shamol yordamida qayiqni xoxlagan yo’nalishda, xox shamol yo’nalishida xox unga qarshi harakatlantirishi mumkin edi.
Dastlabki yelkanli aravalar qadimgi misrda eramizdan avvalgi XVII – XVIII asrlarda paydo bo’lgan. Misr fir’avnlari cho’l orqali bir shahardan ikkinchi shaharga yurishda yelkanli aravalardan foydalangan. Keyinchalik yelkanli aravalar ma’lum muddatga unut bo’ladi.
Eramizning XVI-XVII asriga kelib Gollandiyalik matematik Simon Stiven yelkanlardan quruqlikda foydalanish g’oyasini ilgari suradi. Gollandiyaning tabiiy sharoiti – tekis dengiz sohillari va doimiy kuchli shamollar Stivenning g’oyasini amalda sinab ko’rishga imkon berdi. Ixtirochi 1600 yilda to’rt g’ildirakli 2 o’rinli «vetroxod»ni yaratdi.
Stiven yana bir qancha shu kabi ekipajlarni yaratib ular yordamida gollandiya qirg’oqlari bo’ylab SHeveningem va Pitten shaharlari orasida transport qatnovini vujudka keltiradi. Bu shaharlarninig orasidagi masofa 60 km bo’lib «vetroxod» bu masofani 2-3 soatda bosib o’tgan.
Mexanik I.P.Kulibin 1791 yil vatandoshi SHamshurenkovning «o’ziyurar kolyaska» g’oyasini rivojlantirib, inson muskuli yordamida harakatga keladigan «samokatka»sini yaratdi.
Rama ostida joylashgan maxovik ekipajning ravon yurishini ta’minlaydi (1.1-rasm). Undan tashqari «samokatka»da tezliklar qutisi va tormoz qurilmasi mavjud edi.
1.1.-rasm Kulibinning «samokatka»si 1791 yil.
|
|
Samokatning maksimal tezligi soatiga 30 km ni tashkil etib, kuzovga ikki odam joylashishi mumkin bo’lgan, uchinchi odam esa «samokat»ning orqasida turib uni oyoqlari bilan harakatga keltirar hamda ekipajni boshqarar edi. Kulibinning «samokatka»si avtomobilning yaratilishidagi muhim ixtirolardan biri bo’ldi.
Keyinroq zanjirli uzatmalar va pnevmatik shinalar vujudga keldi. Yugurish mashinasi asosida yo’lovchilarga mo’ljallangan uch g’ildirakli va sport musobaqalariga mo’ljallangan ikki o’rinli velosipedlar ixtiro qilindi. Bu velosipedlar 1887 yili Djems Starle va frantsuz Anri Peker tomonidan ixtiro qilingan – differentsial bilan ta’minlandi. Differentsiallar, velosiped burilayotganda uning yetakchi g’ildiraklarining o’zaro har xil chastota bilan aylantirib velosipedning ravon burilishini ta’minlagan.
Velosipedlarning takomillashtirilishi, ayniqsa ularda podshipnik, pnevmatik shinalar va differentsialning qo’llanilishi keyinchalik avtomobilning yaratilishida katta axamiyatga ega bo’ldi.
| 