Ipak to‘quvchilik
-
eshilgan tabiiy ipak xamda kimyoviy iplardan to‘qima
olish.
Texnik to‘qima ishlab chiqarish
- eshilgan kimyoviy iplardan transport
piltalari,
filtrlar, parashyut to‘qimalari, yonQin qo‘lqoplari, tormoz piltalari va
konstruktsion materiallar ishlab chiqaradi. Shishali uglerodli, metalli xamda asbestli
iplardan to‘qimala ishlab chiqariladi.
Attorlik to‘qimalarini ishlab chiqarish
- tasma pilta va tayyor buyumlar
olish.
To‘qima
deb bir biriga nisbatan o‘zaro perpendikulyar yo‘nalishda
joylashgan 2 ta sistema iplarining o‘zaro o‘rilishidan xosil bo‘lgan to‘qimachilik
maxsulotiga aytiladi. To‘qima bo‘ylamasi bo‘yicha yotgan birinchi sistema iplari
tanda, ko‘ndalang yotgan ikkinchi sistema iplari esa arqoq iplari deyiladi.
To‘quv dastgohlari eramizdan 4 ming yil oldin paydo bo‘lgan.
Birinchi
to‘quv dastgohlarida, tanda iplari vertikal holatda joylashtirilib, taranglik hosil qilish
uchun ularning pastki uchiga yuklar osib qo‘yilgan. Arqoq iplari esa moki
yordamida tashlangan. Tanda iplari gorizontal holatda joylashgan birinchi to‘quv
dastgohi Sharqda paydo bo‘lgan, lekin bu dastgohlardagi barcha amallar qo‘lda
bajarilganligi sababli ularning shartli ravishda to‘quv dasgohi deyish mumkin.
Yangi erani III yuz yilliklarida Xitoyda homuza hosil qiluvchi mexanizmi
ixtiro etilgan. Unda tanda iplari yoqoch ramkali shodaga terilgan gula kuzchalaridan
o‘tkazilgan. Arqoq ipining jipslashtirish uchun tebranma taroqdan (hozirgi tiQga
o‘xshash) foydalanilgan.
Biroq arqoq tashlash jarayonini mexanizatsiyalashtirmasdan turib,
mehnat
unumdorligini oshirib bo‘lmas edi, sababi ikkita ishchi arqoq tashlash uchun
dastgoxni ikki yon tomonida turib ishlar edi.
Faqat XVIII asrga kelib, to‘quv dastgoxi takomiillashtirila borilib, 1733-yilda
Angliyalik Key arqoq tashlash uchun “uchar” moki yaratib, unga oddiy uzatma
yordamida harakat berishga erishdi.
Homuza
hosil qilish, zarb va jipslashtirish mexanizmlarini ixtiro etilishi to‘quv
mashinasini yaratishga imkon berdi. Јo‘l kuchi bilan harakat uzatish, mexanik
harakat uzatish bilan almashtirildi. Shunisi ajablanarliki,
birinchi bunday
mashinalarni harakatga keltirish uchun 1500-yillarda Leonardo DA Vinchi yaratgan
suv dvigatelidan foydalanilgan.
Shunga o‘xshash ixtirolar keyinchalik 1678-yilda frantsuz
dengiz ofitseri Jenn, 1745-yili esa frantsuz mexanigi Vekonsonlar tomonidan
yaratilgan, lekin ularning birortasi ham amaliyotda qo‘llanilmagan.
Faqat 1784-yilga kelib angliyalik taqvador
Kartrayt ishlab chiqarishda
qo‘llash mumkin bo‘lgan o‘zining to‘quv dastgohini yaratdi. XVIII asr oxirlarida
angliyalik Miller qulf, ya'ni moki bir tomondan ikkinchi tomonga yetib borolmay
qolganda dastgohni to‘xtatuvchi mexanizmini yaratdi va buni natijasida
dastgoh
unumdorligi hamda to‘qima sifati bir muncha oshdi.1889-yilga
kelib amerikalik
Nortrop dastgohda arqoq naychasining avtomat almashtirish mexanizmini yaratdi.
Biroq mokili dastgohlar ustida qanchalik ixtirolar, takomillashtirishlar qilinmasin,
arqoq tashlash usulini o‘zgartirmasdan turib, to‘quvchilikda unumdorlikni oshirib
bo‘lmas edi. Shuni e'tiborga olib mokisiz arqoq tashlash usuli paydo bo‘la boshladi.
4. Ilk bor arqoq ipini tashlashda rapirali usuli paydo bo‘ldi.
1898 yili rapirali to‘quv dastgohiga patent berildi. 1911-yili Pastor tomonidan
metalli mitti moki yordamida arqoq tashlash usuli yaratildi.Keyinchalik arqoq ipini
suv tomchisi va havo yordamida tashlash usullari paydo bo‘ldi.
1950 yilda “Zultser” (Shvetsariya) firmasida mokisiz to‘quv dastgohi ishlab
chiqarila boshlandi.Bu dastgohda arqoq ipi mitti moki yordamida (Rossmon patenti
bo‘yicha) tashlanar edi. Јadimdan insonlar turli hil naqshli (gulli) to‘qimalar olishni
hohlaganlar, albatta buning uchun homuza hosil qiluvchi turli konstruktsiyali
homuza hosil qilish mexanizmlari kerak edi.
1725-yili Bushon tomonidan tirqishli qoQoz piltalar bilan boshqariladigan
shoda ko‘tarish karetkasi, 1805
yili jakkard mashinasi, 1835-yili esa Rayd va
Djonlar tomonidan ko‘pmokili mexanizmlar yaratildi.
130 yil oldin 100 metr to‘qima ishlab chiqarish uchun 20 soat sarflanadigan
bo‘lsa, hozirga kelib shuncha to‘qimani 18 minutda ishlab chiqariladigan bo‘lindi.
Ayniqsa oxirgi 10-15 yilda bu vaqt yana 80%ga kamaydi va to‘quvchilik
sohasidagi ixtirolar oralig‘i keskin kamaymoqda. Masalan fotografiya sohasidagi
ixtirolar oraliQi 112 yilni , elektrodvigatelda 57 yilni telefonda 56 yilni radioda 35
yilni, yadro reaktorida 10 yilni, tranzistorda 5 yilni, televideniyeda 12 yilni, quyoshli
batareyada 2 yilni tashkil etgan bo‘lsa, ATPR-dastgohi 2 yilda yaratilgan.
Ilmiy texnika yutuqlarini to‘quvchilikka keng joriy etish, dastgoh
unumdorligini oshirib, ishlab chiqarilayotgan to‘qima sifatini yaxshilash
imkoniyatini beradi.
Nazorat savollari:
1. O‘zbekistonda to‘qimachilik sanoatini tutgan o‘rni xaqida ma’lumot
bering?
2. To‘quvchilik sohasida yaratilgan yangi tehnika va tehnologiyalarning
asosiy yo‘nalishlari xaqida nima bilasiz?
