O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O’ZBEKISTON MILLIY
UNIVERSITETI JIZZAX FILIALI
“PSIXOLOGIYA” FAKULTETI
“IJTIMOIY VA IQTISODIY FANLAR” KAFEDRASI
“IQTISODIY XAVFSIZLIK ” FANIDAN
MUSTAQIL
МAVZU:
Globallashuv dеganda nimani tushunasiz
Topshirdi: 924-20 guruh talabasi: A.Abduvaitov
Qabul qildi: A.Narkuziyev
Jizzax 2023 yil
Mavzu:
Globallashuv dеganda nimani tushunasiz
Reja:
1. Globallashuvtushunchasi.
2. Globallashuvning asosiy xususiyatlari va namoyon bo‘lish yo‘llari.
3. Globallashuv amalga oshishining turli xil vositalari.
4. Globallashuv to‘lqinlari, davrlari.
5. Globallashuv universallashuv jarayonida sifatida.
6. Globallashuv fenomen sifatida.
Globallashuv (globalizatsiya) - lotincha “glob” so‘zidan olingan bo‘lib,
aynan uni “dumaloqlashuv”, “kurralashuv” deb tarjima qilish mumkin. Yer sharining, Yer
kurrasining fan-texnika yutuqlari tufayli insoniyat ixtiyoridagi xuddi bir butun sharga, kurraga
aylanishini
tushuntirish
uchun
ishlatiladi. “Global” tushunchasi lug‘aviy ma'nosi nuqtai nazaridan fransuz tilida
“umumiy”, lotin tilida esa “globus”-Yer shari” ma'nolarini bildiradi. Demak,
globalizm
tushunchasi ana shu ikki ma'noda ham bevosita insoniyat hayoti va taqdiri bilan bog‘liq bo‘lgan
katta muammolarni, “sayyoraviy”, “dunyoviy” muammolarni, global taraqqiyot istiqbollarini
o‘ziga qamrab oladi.
Globallashuv atamasi birinchi bor 1960 yil Giddins tomonidan foydalanilgan
[1]
. Bu
atama XX asrning 90-yillarigicha deyarli foydalanilmagan. 1985 yilga kelib amerikalik sotsiolog
R. Robertson «globallashuv» atamasiga tushuncha bergan
[2]
. Globalizatsiya atamasi birinchi
bo‘lib iqtisodchi olimlar tomonidan 1981 yildan beri qo‘llanilib kelingan. Ammo bu so‘zning
to‘liq ma’nosi, konsepsiyasi 1990 yilning yarmida amerikalik olim CHarlz Taz Rassel tomonidan
to‘liq ochib berilgan.
“Globallashuv” atamasi dastlab amerikalik olim T.Levitt tomonidan 1983 yili
«Garvard biznes rev`yu» jurnalida chop qilgan maqolasida qo`llangan. T.Levitt yirik transmilliy
korporatsiyalar ishlab chiqaradigan turli-tuman mahsulot bozorlarining birlashuv jarayonlarini
“globallashuv” deb atagan
[3][1]
. Mazkur ta`rifda globallashuv jarayonining iqtisodiy tamonlariga
e`tibor berilgan. O`z davrida frantsuz faylasufi Rene Dekart “Tushunchalar ma`nosini
aniqlashtiring va bu insoniyatning yarmini adashishdan saqlaydi” - deb yozgan edi. Ayni shu
ma`noda dastlab biz “globallashuv” tushunchasining istilohiy ma`nosini izohlashga harakat
qilamiz. Bu so‘zga quyidagicha tarif berish mumkin: Globallashuv – Jahon xo‘jaligi
rivojlanishining ob’ektiv jarayoni bo‘lib, juda ko‘p ijobiy xususiyatlarga egadir: bular asosan turli
mamlakatlar xo‘jaligining o‘zaro aloqasi, xorijiy sarmoyalarni jalb qilish, ilm – fan texnika
texnalogiya yutuqlari almashuvini tezlashishni hamda davlatlarni ilmiy texnikaviy taraqqiyotiga
ko‘maklashuv bilan tasdiqlanadi. Globallashuv — butunjahon iqtisodiy siyosiy, madaniy
integratsiya va unifikatsiya (bir birga yaqinlashuv) jarayonidir. Asosiy xususiyatlari xalqaro
mehnat taqsimoti, kapital, ishchi kuchi va ishlab chiqarish resurlarining erkin harakati,
qonunchilik, iqtisodiy va texnologik jarayonlarni standartlashtirish, shuningdek, turli
mamlakatlarning madaniyatining qo‘shilish va yaqinlashuvidir. Bu ob’ektiv jarayon bo‘lib
jamiyatning barcha sohalarini qamrab oluvchi tizimli xususiyatga ega.
[4]
Globallashuvga qarshi
harakatlar ham mavjud bo‘lib, ular globallashuv natijasida yuzaga keladigan va kelayotgan
muammolarni oqibati salbiy deb e’tirof etishadi. Bunday tashkilot, uyushma, harakatlarga Green,
AntiDaos kabi bir necha antiglobilistlarni kiritish mumkin. Globallashuv bosqichiga
mintaqalashuv bosqichini bosib o‘tish lozim.
Vaholanki, globallashuv yaxlit jarayonlarni o`z ichiga qamrab oladi. A.Ochildievning
ta`kidlashicha, “...eng umumiy ma`noda, globallashuv, bir tomondan, muayyan hodisa,
jarayonning barcha mintaqalar, davlatlar va butun Er yuzini qamrab olganini, ikkinchi tomondan,
ularning insoniyat taqdiriga dahldor ekanini anglatadi”
[5][2]
. V.I.Danilov-Danil`yan esa
“Globallashuv ko`proq mantiqdan emas, balki tarixiy paradigmadan kelib chiqqan so`zdir.
Globallashuv jihatlarining o`zaro aloqadorligini aniq va ravshan tahlili mavjud emas”
[6][3]
, - deb
yozgan edi. YUqoridagi ta`riflardan ko`rinadiki, globallashuv jarayoni o`zining murakkabligi va
serqirraligi bilan alohida ajralib turadi. SHuning uchun ham S.Otamuratov “...globallashuv
tushunchasi haqidagi qarashlar turli-tumanligicha davom etib kelmoqda. Bu tabiiy hol. CHunki
uning makon va zamonda sodir bo`lish xususiyatlari turlicha bo`lib dunyoning o`zgarishiga
o`tkazayotgan ta`sirida ham yangi-yangi imkoniyatlari namoyon bo`lmoqda”
[7][4]
. 1980-1990
yillar bo’sag’asida “globallashtirish” tushunchasi yangi talqinga ega bo’ldi: asli yaponiyalik
keyinroq amerikalik mashhur iqtisodchi K.Ome ta'riflab bergan mazkur atamaning ommaga
tushunarli bo’lgan ifodasidan jahon xo’jaligi rivojlanishining nisbatan yangi qirralari va tavsiflari,
uning dastlabki taraqqiyot bosqichlaridan farqlanuvchi hozirgi holatini ko’rsatish uchun tatbiq eta
boshladilar.
Proffesor A. Katsovich globallashtirish jarayonini tasvirli yoritilishi va jahon
xo’jaligining yangi tavsiflari yuzaga kelishi: “Globallashtirish chegaralar orqali iqtisodiy, siyosiy,
ijtimoiy va madaniy aloqalarni intensifikatsiya qilish orqali aniqlanishi mumkin. Globallashtirish
– bu erkin savdo to’g’risidagi bitimlar uyg’unligi, jahonni yagona va o’ta raqobatli bozorga
aylantirgan Internet hamda moliyaviy bozorlarning birlashishidir”, degan taklifni kiritadi
[8]
.
Jahon olimlari tomonidan olib borilayotgan ilmiy tadqiqot-larda «Globallashuv»
tushunchasiga turli ta’riflar berilmoqda va unga turli qarashlar va munosabatlarni bildirish davom etib kel-
moqda. Lekin uning er kurrasining bir butunligini ifodalash va barcha soqalarning «yagonaligini»
ta’minlash jarayoni, omili si-fatida qarash umumiy qarashlardan ustuvor bo‘lib kelmoqda. Jum-ladan,
rus olimi I. Burikova globallashuvni jarayon sifatida qaraydi va olimlar tomonidan unga nisbatan
qarashlarni umum-lashtirib, uning uchta asosiy jihatini ko‘rsatadi:
Bilim jiqatlari - globallashuv jarayoni haqida nimalar ma’-lumligi.
Emotsional - bu ma’lumotga qanday yondoshuv zarurligi.
Axloqiy - nima qilish kerak ekanligi.
5
Uning ta’kidlashicha, Sankt-Peterburg Universitetining siyo-siy psixologiya fakulteti
psixologlari globallashuvni jaxrnda siyosiy qokimiyatning yangi shakli sifatida tushunadilar. Bu siyo-
siy hokimiyat yangi shakllarining instrumentlari quyidagilardir:
informatsion globallashuv - informatsiya soh_asidagi o‘zgarishlar;
iqtisodiy globallashuv - iqtisodiy soqadagi o‘zgarishlar;
mintaqaviy globallashuv - hududlar va chegaralar sohasidagi o‘zgarishlar;
demografik globallashuv - globallashuvning asosiy instru-menti bo‘lib, insondagi barcha asosiy
o‘zgarshdlarni o‘ziga qamrab oluvchi o‘zgarishlardir.
SHuningdek, muallif ularning har birining o‘ziga xos xususi-yatlari haqida batafsil fikr
yuritgan.
6
YAna bir rus olimi L.E. Grininning fikricha, «Globallashuv -mintaqalar va umuman
jahonning integratsiyasi va yaqinlashuvining natijasidir».
7
U globallashuvga jarayon sifatida qaraydi va
unga quyidagi ta’rifni beradi. «Globallashuv - bu jarayon, uning nati-jasida dunyo o‘zining barcha
sub’ektlariga yanada aloqador va yana qam bog‘liq bo‘ladi»
8
.
Rus olimlaridan yana biri professor A.G. Kosichenko qam glo-ballashuvga jarayon sifatida
qaraydi. U shunday yozadi: «Globalla-shuv ko‘p o‘lchamli jarayon, u o‘z ta’sir doirasiga gurli usul va
vositalar bilan barcha soqalarni qamrab oladi». Ayni paytda uning fikricha, «iqtisodiyotning o‘ziga
xos qukmronlik ta’siri bugun ja-h_on hayotining barcha sohalarida namoyon bo‘lmoqda».'
2006 yilda «Globallashuv» tushunchasi va uning turli sohalarga o‘tkazayotgan ta’si-
rini aniqlashga bag‘ishlangan jahonning etakchi olimlari qamkor-ligida «Globalistika
mejdunarodnsh mejdissiplinarnsh ensik-lopedicheskiy slovar» tayyorlanib e’lon qilindi. Unda
globalla-shuv tushunchasiga olimlar turlicha ta’rif berganlar va uning ta’-sir doirasini aniqlashga
qarakat qilingan. Jumladan, amerika-lik olim T.Fridman bu qaqda shunday ta’kidlaydi:
«Globallashuv - bu «sovuq urush tizimini» almashtirgan yangi tizim»
10
. Keltiril-gan fikrdan
ko‘rinib turibdiki, iqtisodiyotda kechayotgan globalla-shuv jamiyat, mamlakat va xalqlar
qayotining barcha soqalariga o‘zi-ning ta’sirini o‘tkazmoqda. SHuning bilan birga uni o‘z davrida
jahonni larzaga solgan va butun insoniyatga xavf tug‘dirgan «sovuq urush» bilan tenglashtirgan
mualliflar qam bor. Haqiqatdan qam, yuqorida mualliflar tomonidan ilgari surilayotgan fikrlarda
glo-ballashuvning iqtisodiyotga, siyosatga va jahon miqyosidagi jarayon-larga o‘tkazayotgan
ta’siri keng qamrovli ekanligi ko‘rsatib beril-gan. Ayniqsa uning iqtisodiyotga o‘tkazayotgan
ta’siriga asosiy e’ti-bor berilganligini ta’kidlash lozim. Haqiqatan qam iqtisodiyot-dan manfaatdor
bo‘lmagan insonning o‘zi yo‘q. U inson h.ayot kechiri-shining moddiy asosini tashkil qiladi.
SHuning uchun qam iqtiso-diyotdagi globallashuv milliy ma’naviyatda ham o‘z ifodasini topa-di.
Afsuski, yuqorida mualliflar tomonidan bildirilgan fikr-lardan ko‘rinib turibdiki, globallashuvning
milliy ma’naviyatga o‘tkazayotgan salbiy ta’siri e’tibordan chetda qoldirilgan. Bu ja-rayonda
iqtisodiy globallashuv milliy ma’naviyatning globallashu-vida vosita vazifasini bajaradi. Ana shu
muqim jiqat muallif-lar e’tiboridan chetda qolganligini ko‘rish mumkin. SHuning bi-lan birga T.
Fridmanning globallashuvning «sovuq urush» siyosati bilan tenglashtirilganligi zamirida ham
katta ma’no bor. Haqiqat-dan ham bugun u butun insoniyat, ayniqsa uning oliy qadriyatlari-dan
biri bo‘lgan millatlar taqdiriga solayotgan tahdidini «sovuq urush» siyosatiga tenglashtirish
mumkin. Respublikamizda qam tadq-iqotchilarimiz tomonidan globallashuv jarayonini
o‘rganishga bo‘lgan qiziqish ortib bormoqda. Hali bu masalaga bag‘ishlangan fundamental
tadqiqotlar e’lon qilinmagan bo‘lsa qam bir qator ilmiy jiqatdan pishiq bo‘lgan maqolalar e’lon
qilinganligini ta’kidlash lozim. Jumladan, «Globallashuv ziddiyatlari»,
11
«Ada-biyotida
globallashuv jarayoni»,
12
«Xalqaro globallashuvning chuqurlashuvi»
13
va boshqa maqolalarda
uning ba’zi bir jiqatlariga to‘la-qonli ta’rif keltiriladi. Aytish joizki, mazkur maqolalarda ham
«Globallashuv» jarayon sifatida talqin etilganligini ko‘rish mum-kin.
Bundan
tashqari,
globallashuvni
turli
soqalarda
sodir
bo‘layot-gan
integratsiyalashuvning natijasi sifatida qarashlar ustuvorlik qiladi. Bunday qarash mazmunini
dunyo mamlakatlari o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalarning tabiiy ravishda mustaqkamlanib borishi va
ularning o‘zaro integratsiyalashuvi natijasi sifatida, sub’ek-tiv omillar ta’siri, ya’ni katta iqtisodiy
saloqiyatga ega bo‘lgan davlatlarning kam taraqqiy qilgan mamlakatlarning resurslari-ni turli yo‘l
va vositalar bilan qo‘lga kiritish maqsadida amalga oshirilayotgan tadbirlarning natijasi sifatida
qarashlar ham mavjud. Xullas, globallashuv tushunchasi qaqidagi qarashlar tur-li-tumanligicha
davom etib kelmoqda. Bu tabiiy qol. CHunki uning makon va zamonda sodir bo‘lish xususiyatlari
turlicha bo‘lib dunyo-ning o‘zgarishiga o‘tkazayotgan ta’sirida qam yangi-yangi imkoniyat-lari
namoyon bo‘lmoqda.
«Globallashuv» tushunchasiga mualliflar tomonidan yuqorida il-gari surilayotgan turli
fikrlarga qo‘shilish mumkin. CHunki qar bir muallif uning turli sohalariga o‘tkazayotgan ta’sirini
turlicha ta-fakkur qiladi va uni turlicha talqin etadi. Boz ustiga globalla-shuvning o‘tkazayotgan
ta’sir doirasi bepoyon va keng qamrovli ham-dir. SHu ma’noda mualliflar tomonidan ilgari
surilayotgan fikr-lar qanchalik turli-tuman bo‘lsa, uning turli xususiyatlari va in-soniyat, millat,
mamlakat, jahon miqyosida o‘tkazayotgan ta’sirini o‘rganishning imkoniyatlari shunchalik
kengayib boradi. Avvalo «globallashuv» tushunchasiga ta’rif berishda, unga haqiqatan ham
kengroq va chuqurroq yondoshmoq kerak bo‘ladi. Jumladan, yuqorida berilayotgan ta’riflarning
aksariyat ko‘pchiligida «globallashuv» tushunchasiga yaqin bo‘lgan «internatsionallashuv»
(baynalminalla-shuv) va «integratsiyalashuv» tushunchalari o‘rtasidagi munosabatlar e’tibordan
chetda qolib kelmoqda. YA’ni nega «Globallashuv» tu-shuncha sifatida ommaviylashib ketmoqda
yoki «internatsionalla-shuv» va «integratsiyalashuv» tushunchalari unga nisbatan kam qo‘lla-
nilmoqda degan savolga javob ochiq qolib kelmoqda.
Aslida, «Globallashuv»ning asl mohiyati va uning barcha soha-larga o‘tkazayotgan
ta’sir doirasini bilish uchun uni yuqorida kel-tirilayotgan ikkala tushuncha bilan solishtirish
maqsadga muvofiq-dir. CHunki ular o‘rtasida ma’lum o‘xshashlik mavjud. Ayni paytda ular o‘z
yo‘nalishi, maqsadi va funksiyalari bilan o‘zaro farqlanadi. SHuning bilan birga ularning
tushuncha sifatida ilmiy iste’-molga kirish davrlari o‘rtasida ham farklar mavjud. Ayniqsa, «in-
ternatsionallashuv» sobiq sho‘rolar qukmronligi sharoitida eng ko‘p qo‘llaniladigan tushunchaga
aylangan edi. Uni millatlarning o‘za-ro qo‘shilib ketishiga olib keladigan ijobiy omil sifatida baqo-
lashdan tortib, oila, turmush, milliy madaniyatlarning yagona ma-daniyatga aylanishigacha
bo‘lgan barcha soqalarda sobiq KPSSning «internatsionallashtirish» borasida olib borgan
zo‘ravonlik siyo-satini aqolidan yashirish maqsadida qo‘llanilib kelinar edi.
Lekin bu aslida internatsionallashuv jarayoni bo‘lmagan edi, degan gap emas, balki bu
erda uni jirkanch manfaat va maqsadlarni amalga oshirish yo‘lida qo‘llanilib kelinganligi qaqida
so‘z bor-moqda.
YAna yuqoridagi tushunchalar taxliliga qaytib shuni aloqida ta’-kidlash lozimki,
bugun bir qator olimlar globallashuv jarayon sifatida insoniyat taraqqiyotining barcha
bosqichlarida amal qil-gan, degan fikrlarni qam ilgari surmoqdalar. Hatto qadim dunyo xalqlari
o‘rtasidagi madaniy aloqalarning yuzaga kelishi va ri-vojlanish jarayonlarini «globallashuv» bilan
bog‘lash to‘g‘risida-gi fikrlar qam uchraydi. Jumladan, yuqorida tilga olingan maqo-lada
Muqammadjon Xolbekov: «Moziyga qaytaylik. Miloddan ol-dingi IV asrda yunon sarkardasi
Aleksandr Makedonskiy butun Osiyoni qurol kuchi bilan zabt qilib, aslida yarim dunyoni birlash-
tirmoqchi, qudratli davlat barpo etmoqchi bo‘lgan va shu tariqa in-soniyat tarixida globallashuv
jarayonning boshlab bergan. YOki mi-loddan oldingi I asrda Rim imperatori YUliy Sezar qam
xuddi shunday yo‘l tutib, butun Ovro‘poni ishg‘ol qilgan va qudratli impe-riya sarqadlarini
kengaytirgan. Ta’bir joiz bo‘lsa, insoniyat ta-rixida zo‘ravonlik bilan bo‘lsa-da, ikkinchi
globallashuvga asos sol-gan»,
14
deb yozadi. O‘rta asrlarda (1U-X1\0, X1U-XUP, XVIII,
XIX va XX asrlarda qam globallashuv jarayonining sodir bo‘lganligini ko‘ramiz. Insoniyat tarixiy
taraqqiyoti bosqichlarida sodir bo‘lgan turli «birlashtirishlar», «sivilizatsiyalar», «ma’rifatchilik»
qarakatlari globallashuv jarayonini yuzaga keltirgan.
Adolat yuzasidan aloqida ta’kidlash lozimki, muallif maqola-ni juda qiziqarli tarzda
aniq faktlar asosida yozgan va ushbu ma-qolaga munozara yuritishga arziydigan material sifatida
qarash noto‘g‘ri bo‘lmaydi. Ana shunday munozaraga arziydigan fikrlar-dan biri globallashuvning
eramizdan avvalgi IV asrda boshlangan-ligi va adabiyot bugungacha bo‘lgan davrda o‘z boshidan
globallashuv-ni kechirish natijasida taraqqiy qilganligi qaqida ilgari surilayotgan fikrdir. Bu erda
bizni munozaraga tortayotgan fikr glo-ballashuvning boshlangan davri adabiyotni ma’rifatning
global-lashuvi ta’sirida rivojlanayotganligidir.
Agar muallifning fikriga qo‘shiladigan bo‘lsak, adabiyot, san’-at va xalqlarning bir-
biriga tabiiy ta’sir o‘tkazish jarayonida o‘zaro boyishni o‘zida ifoda ettiruvchi
baynalminallashuvning o‘rni qaerda qoladi? YOki bugun jahonda bir qator yuksak taraqqiy qil-
gan mamlakatlarning barcha imkoniyatlarini ishga solib barcha xal-qlar uchun umumiy bo‘lgan
ommaviy madaniyatni shakllantirishga bo‘lgan qarakatlarini qam ijobiy baholash kerakmi? Ular
adabiyot, san’at, ommaviy axborot vositalari, kompyuter, internet va uyali telefon kabi zamonaviy
vositalar bilan yoshlar ongi hamda qalbi-ni «zabt» etish yo‘lida olib borayotgan siyosatlariga
qanday qara-moq kerak? Bu qo‘yilayotgan savollarga javob mazkur kitobning uchin-chi
paragrafida so‘z boradi va yana yuqorida fikr yuritilayotgan glo-ballashuvning boshlanish davri
va tushunchalar mazmuni xususida fikr yuritiladi.
Globallashuvning boshlanish davri bo‘yicha g‘arb olimlari qam turli fikrlarni ilgari
surib kelmoqdalar. Jumladan, R. Kobden va J. Brayt kabi olimlar globallashuv to‘lqinlarini
mamlakat-lar o‘rtasida erkin savdoning amalga oshuvi va uning natijasida iqtisodiyotdagi o‘sish
bilan bog‘laydilar qamda uning boshlanish davrini XIX va XX asr bilan chegaralaydilar. Ularning
fikricha, Britaniya o‘zining dengiz, industriya va moliyaviy qudrati bilan globallashuv to‘lqinining
birinchi bosqichi kafolati bo‘lgan. Ular globallashuvning ikkinchi bosqichi yoki tiklanishini 1970
yillar-ning oxirlarida informatika va telekomunikatsiyada sodir bo‘lgan inqiloblar asosida
boshlanganligini ta’kidlaydilar.
15
Keltirilganlardan ko‘rinib turibdiki, globallashuv erkin sav-doning boshlanishi va
uning natijasida iqtisodiyotdagi taraqqi-yot, informatika va telekomunikatsiya taraqqiyotida sodir
bo‘lgan in-qiloblar bilan bog‘liqdir.
Xullas, globallashuv tushunchasi va uning boshlanish davri qaqida turli fikrlar ilgari
surilishi davom etmoqda. Endi glo-ballashuvning internatsionallashuv va integratsialashuv
tushuncha-lari bilan munosabatlari ustida to‘xtalamiz.
Falsafa qrmusiy lug‘atida «Internatsionalizm, baynalmialchi-lik (lotlSHer - aro, payop
- xalq) - turli millat, irqdagi kishi-larning xalqaro birdamligini ifodalovchi tushuncha. Bu
tushuncha K. Marks tomonidan o‘ylab topilmagan, u tomonidan fikrga kiri-tilmagan, faqat sobiq
ittifoq davrida mutloqlashtirilgan edi...»
16
degan ma’lumot keltiriladi. To‘g‘ri, «internatsionalizm»
insoni-yatning ongli faoliyati boshlanibdiki, u tabiiy jarayon sifatida kechib kelmoqda. Ammo
uning xuddi shunday nomlanishi har doim ham bo‘lgan edi degan fikrga qo‘shilib bo‘lmaydi.
Aslida, uning il-miy iste’molga kirib kelishi ishchilar sinfi tomonidan burjua-ziyaga qarshi
kurashdagi yakdillikni vujudga keltirish mafkurasi bilan bog‘liqdir.
«Integratsiya» tushunchasiga esa falsafa qisqacha izoqli lug‘ati-da quyidagicha ta’rif
keltiriladi: «Integratsiya (lotin, 1p1e8eg -to‘la, butun, buzulmagan, butunlik) - umumiyat, birlikka
erishishga yo‘naltirilgan jarayon yoki faoliyat natijasi»
|7
dir. Falsafa qomu-siy lug‘atida
«Integratsiya» (lotincha t1e§eg - butun): 1) ayrim qism va elementlarni bir butunga birlashtirish;
2) turli mamlakatlar-ning birlashmalari, tor doiradagi iqtisodiy-siyosiy guruqlar qo‘shilishi degan
ta’riflar uchraydi. Integratsiyaning shakllari ilmiy, siyosiy, madaniy, xalqaro va qokazo turlarga
bulib o‘rgani-ladi.
|8
Keltirilganlardan ko‘rinib turibdiki, bu tushunchalarga ta’-rif berishda qatto
lug‘atlarda qam turli qarashlar mavjud.
Xullas, globallashuv tushunchasi va uning qolgan tushunchalarga nisbati, jarayon
sifatidagi o‘rnini ularga aniqlik kiritish yo‘li bilan bilib olish qamon o‘z echimini topmagan.
YUqorida ta’kidlanganidek, aksariyat ko‘pchilik falsafiy va si-yosiy tadqiqotlarda
globallashuv XIX asrning oxiri va XX asrning boshlarida kirib kelganligi haqidagi g‘oyalar ilgari
surilmoqda. Ularga qo‘shilgan qolda shuni aloqida ta’kidlash lozimki, xuddi ana shu davrda
insoniyat aql-zakovati yuksakka ko‘tarilish jarayoni sodir bo‘ldi. Natijada insonlar, millatlar,
xalqlar va mamlakat-larni o‘zaro majburiy ravishda bir-biriga bog‘lab qo‘yish, dunyoda sodir
bo‘layotgan turli soqalardagi yangiliklar, kashfiyotlarni da-qiqalar doirasida ommalashtirishga
xizmat qiladigan aloqa vo-sitalari - kompyuter, internet, uyali telefon va boshqalar xizmat ko‘rsata
boshladi. Buning natijasida dunyodagi barcha mamlakatlar-ning iqtisodiy jiqatdan yaqinlashuvi
tezlashdi. Bu jarayon qaqida turli soqalar bo‘yicha juda ko‘plab misollar keltirish mumkin. Ammo
eng asosiysi unda emas, balki globallashuv jarayon sifatida jahon taraqqiyotining barcha
bosqichlari uchun xosmi yoki yo‘qmi de-gan savolga aniq javob topishdir. Fikrimizcha, u jarayon
sifatida to XX asrning o‘rtalarigacha «integratsiya»ning «harakati» va uning ustuvor ta’sirida real
hayotda «ilg‘ab» olinmagan. Integratsiya in-soniyatning ongli faoliyati boshlanibdiki, doimo amal
qilib kelgan. Insonlarning bir-birlariga talpinib yashashlari, ularning o‘z tajribalarini almashishi,
bir-birlariga yordam ko‘rsatishlari va o‘zaro do‘stona munosabatlari, ularning o‘rtasidagi o‘zaro
integ-ratsiyalashuv (yaqinlashuv) jarayonlarning amal qilishni ta’minla-gan. Bu bir tomondan
tabiiy kechgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan har bir sub’ekt uchun umumiy taraqqiyotning hayotiy
zaruriyati sifati-da namoyon bo‘lib kelgan. Uchinchidan zsa integratsiyalashuvda tomon-larning
o‘zaro manfaatdorligi ham mavjud bo‘lgan. YA’ni undan bir tomon emas, balki bu jarayonda
qatnashgan barcha tomonlar manfa-at ko‘rganlar.
Globallashuv sharoitida tashqi aloqalar, xalqaro iqtisodiy munosabatlar rivojlanib, har
bir shaxsning ma`naviyati va intellektual salohiyatiga yangicha talablar qo`ymoqda. O`z
navbatida, O`zbekiston Respublikasi xalqaro munosabatlarning to`laqonli a`zosi va uning ajralmas
qismi hisoblanadi. SHuning uchun ham bugungi kunda mamlakatimizda yuksak ma`naviyatli,
yuqori bilimli va xalqaro talablarga mos keladigan mutaxassislarni tayyorlashga alohida e`tibor
berilmoqda. Mamlakatimizda bunday mutaxassislarga bo`lgan talab kelajakda ham oshib boradi.
SHu bois yuksak ma`naviyatli shaxsni tarbiyalash, ularni xalqaro mezonlar asosida tayyorlash
ustuvor vazifalardan biriga aylanib bormoqda.
Globallashuv – bu butun jahon iqtisodiy siyosiy, madaniy integratsiya va
unifikatsiyalashuv (bir-birga yaqinlashuv) jarayonidir. Asosiy xususiyatlari xalqaro mehnat
taqsimoti, kapital, ishchi kuchi va ishlab chiqarish resurslarining erkin harakati, qonunchilik,
iqtisodiy va texnologik jarayonlarni standartlashtirish, shuningdek, turli mamlakatlarning
madaniyatining qo`shilish va yaqinlashuvidir. Bu obyektiv jarayon bo`lib jamiyatning barcha
sohalarini qamrab oluvchi tizimli xususiyatga ega. Zero biz A.Toynbi ta`biri bilan aytganda,
insoniyat,”umumiy uy”, “umumiy taqdir» va umumiy tashvishlar bilan yashashga
kiririshayotgan
[9][5]
, bir so`z bilan aytganda globallashuv deb atalayotgan jarayonlar sodir
bo`layotgan zamonda yashamoqdamiz.
SHunday ekan, milliy mafkurani takomillashtirish masalasi ham endilikda nafaqat
milliy,
balki
global
xarakter
ham
kasb
etadi. Lekin,
globallashuv
jarayoni
N.Jo`raev
[10][6]
to`g`ri qayd etganiday, hozircha faqat qandaydir mavhum ijobiy jihatlari
bilangina emas, balki ko`proq “hozirgi davr global muammolari”ni vujudga keltirgani bilan
xarakterlidir. Ko`pchilik mutafakkirlar bu davrni xatto global kriziz (bo`xron) davri deb
atamoqdalar. “XX asr krizisni kuchli his etish bilan boshlangan edi va shu hissiyot bilan poyoniga
etdi”,
[11][7]
- deb yozadi, masalan, rus faylasufi S.I.Dudnik. Darhaqiqat, globallashuv zamonaviy
jamiyatga ko`plab ijobiy jihatlar olib kirish bilan birga, insoniyat taraqqiyotidagi shunday pallani
ham o`zida aks ettiryaptiki, endilikda dunyo xalqlari vujudga kelayotgan muammolarga qarshi
yolg`iz kurasha olmaydi, ularni birgalikda hal qilish mumkin.
Globallashuvning salbiy oqibatlari asosan, quyidagi sohalarda namoyon bo`lmoqda:
ekologiya, sog`liqni saqlash, demografik, resurslar, axloq, oila, ta`lim-tarbiya, ma`naviy,
dunyoqarash va boshqalar shular jumlasidandir. Ayni shu ma`noda bugungi kunda eng yangi fani
sinergetika ham shu krizis holatini ifodalash uchun “global bifurkatsiya nuqtasi” degan maxsus
yangi tushunchani kiritgani, “katastrofalar nazariyasi”ni ishlab chiqqani bejiz emas. CHunki
S.P.Kapitsa, S.P.Kurdyumov, G.G.Malinetskiy ta`kidlaganlaridek, “Olimlar siyosatchilarning
qo`liga butun Planetadagi hayotni bir emas, birnecha necha bor yo`q qilish quvvatiga ega bo`la
oladigan qurollarni tutqazdilar, vaholanki, kelajakda ularni qanday yo`qotish va nima qilish
mumkinligini aniqlashga harakat qilmadilar..., ular energiyaning yangi manba`larini kashf etdilar
va emoqdalar, shuning bilan birga radioaktiv chiqindilar va yadroviy terrorizmdan qutulishday
juda jiddiy muammolarini ham vujudga keltirdilar..., ular odamlarga antibiotiklarni sovg`a qildilar,
ayni paytda, zararli mikroorganizmlarning tabiiy tanlanish jarayonini kuchaytirdilar.”
[12][8]
Oksford universiteti direktori, professor Nik Bostrom bu ishlarning salbiy oqibatlari
haqida o`ylab ko`rilmayotgani haqida shunday deydi: “Texnologik progressning tezlashuvi tufayli
insoniyat hozir o`z taraqqiyotining keskin burilish nuqtasga katta tezlik bilan yaqinlashib
kelayotgan bo`lishining ehtimoli katta. Insoniyatga yaxshi tanish bo`lib qolgan yadroviy xavfu
xatar yoniga endilikda nanotizimlar va mashina intellekti kabi sohalarning jadal rivojlana
boshlagan texnologiyalari misli ko`rilmagan o`z imkoniyatlari va xatarlari bilan qo`shilmoqda.
Bizning kelajagimiz, agar u bor bo`lsa, bizning ana shu jarayonlarga munosabatimizga bog`liq.
Hamon biz jadal rivojlanayotgan texnologiyalarga bog`liq ekanmiz, insoniyat jamiyatidan “post-
insoniyat” (keyingi insoniyat) jamiyatiga o`tish dinamikasini yaxshi anglab etishimiz kerak.
Ayniqsa tuzoq qaerda joylashganini, muqarrar o`limga olib borishi mumkin bo`lgan yo`llarni
payqay bilishimiz zarur.”
[13][9]
Bir necha yillik tadqiqotlari natijasida A.CHumakov “Globallashuv ijtimoiy hayotning
barcha sohalarning, ma`naviy qadriyatlar, dunyoqarash yo`nalishlarini universallashuviga olib
kelishi bilan birga, an`anaviylik, o`ziga xoslik va madaniy xilma-xillikni saqlashni istisno
qilmaydi”
[14][10]
, - degan xulosaga keladi. Bunday davrda shaxs murakkab ijtimoiy muhit
sharoitida faoliyat ko`rsatishga majburdir. Inson yashayotgan zaminining, tinch va barqaror
kechirayotgan hayotining mohiyatini to`la anglashi, qadrlashi, ya`ni ijtimoiy muhitning obyekti
sifatida namoyon bo`lishi kerak. Globallashuv jarayonining hayotimizga tobora tez va chuqur kirib
kelayotganining asosiy sabablari xususida Prezidentimiz I.Karimov ta`kidlaganlaridek “...shuni
obyektiv tan olish kerak – bugungi kunda har qaysi davlatning taraqqiyoti va ravnaqi nafaqat yaqin
va uzoq qo`shnilar, balki jahon miqyosida boshqa mintaqa va hududlar bilan shunday chambarchas
bog`lanib borayaptiki, biron mamlakatning bu jarayondan chetda turishi ijobiy natijalarga olib
kelmasligini tushunish, anglash qiyin emas”
[15][11]
.
Global miqyosdagi muammolar ilmiy munozaralar predmeti sifatida XX asrning 60-
70 yillarida jahon hamjamiyatida jiddiy qiziqish uyg`otgan. 1930 yillarda E.Lerua, Teyyar de
SHarden va V.I.Vernadskiylarning nazariyalarida insoniyat hamjamiyatning global mohiyati va
uning Erdagi yashash tarixi uchun mas`uldir, degan fikrlar ilgari surilgan. Keyinchalik bu
masalaga e`tibor bir muncha susaygani tashlanadi. 1970-80 yillarga kelib mazkur masalaga oid
tadqiqotlar jonlanganligi bizga ma`lum. Bugungi kunda globallashuv jaryonining jadallashuvi
o`zaro aloqadorlik va o`zaro ta`sir dialektikasi qonunlari asosida ilm-fan, madaniyat taraqqiyotiga
ta`sir o`tkazmoqdaki, bu o`z navbatida yoshlardagi ijtimoiy mas`ullik jarayoni zamonaviy ilm-fan
yutuqlari, texnika-texnologiya, xalqaro axborot almashinuvining jadal rivoji bilan o`zaro
aloqadorlikda yuzaga keladi.
Hozirgi kunda “globalistika” termini zamonaviy fan tilining ajralmas qismidir, ammo
uning ma`nosi haqida hanuz turlicha fikrlar bildirilmoqda. Ba`zilar bu yangi fan, u hali shakllanish
jarayonida, deb aytsalar, boshqalar ilmiy bilish integratsiyasi natijasi, deb bilib, o`ziga xos
fanlararo tadqiqotlar sohasi, deb tan olmoqda
[16][12]
.
Globallashuv jarayoni kuchayib borayotgan hozirgi dunyoda davlatning raqobat
shartlariga tez moslashuvi uning muvaffaqiyatli va barqaror rivojlanishining asosiy ustunligi –
ta`lim tizimining holati bilan aniqlanadigan, shaxsni ma`naviy rivojlantirish imkoniyatlari
mavjudligi bilan bog`liq. Davlatning bugungi va istiqbolidagi barqaror iqtisodiy o`sishini
ta`minlovchi omillar aynan ta`lim sohasi rivojlanishiga bevosita bog`liq. SHu sababli
mustaqillikning ilk yillaridanoq iqtisodiyotni tubdan isloh qilish jarayonida ta`lim sohasida
jahonda munosib o`rinni egallashga qaratilgan yangi uzluksiz ta`lim tizimini yaratish va
rivojlantirish ustuvor vazifa sifatida belgilandi. Bu borada alohida ahamiyat kasb etadigan siyosiy
globallashuv davlatlarning siyosiy tuzilishini, xalqlar va mintaqalar o`rtasidagi siyosiy
aloqalarning kengayishini, o`zaro bog`liqligini ifodalaydi
va oxir-oqibat, ularning
unifikatsiyalashuviga olib keladi. Bunda o`ziga xos siyosiy munosabatlar ko`lamiga ko`ra global
va barcha davlatlarning ichki tuzilishi bir tarmoqqa ulanib ketishi kuzatiladi. Bu jarayonda milliy
davlatchilik suverenitetiga xavf tug`dirishi mumkin bo`lgan bir qancha holatlar mavjud. Ular
qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin:
Birinchidan, jahon siyosiy sahnasida transmilliy korporatsiyalar, nodavlat hamda
xalqaro tashkilotlar, xalqaro kapital kabi yangi qudratli siyosiy subyektlar shakllanmoqda. Ular
siyosatning an`anaviy subyekti — milliy davlatchilik suverenitetining ikkinchi darajaga tushib
qolishiga sabab bo`lmoqda.
Ikkinchidan, globallashuv xalqaro huquq asoslariga sezilarli ravishda ta`sir etyapti. Bu
esa davlatlarning o`z hududida huquqiy suverenitetidan qisman ayrilishiga olib kelmoqda.
Natijada milliy davlatlarning nafaqat tashqi, balki ichki siyosiy masalalarini mustaqil echish
imkoniyatlari chegaralanmoqda. Ma`lum bir davlatning ichki siyosatini tashkil etadigan muammo
(ichki ixtilof, siyosiy kurash, saylov jarayonlari va boshqalar) bugungi kunga kelib, global
ahamiyat kasb etib boshqa davlatlarning manfaatlariga ham daxldor bo`lib qolmoqda.
Uchinchidan, kishilar ongida davlatchilik suvereniteti asosini tashkil etuvchi hududiy
omil globallashuv samarasi o`laroq, o`zining an`anaviy ahamiyatini yo`qotmoqda va tabiiy
ravishda davlat hokimiyati mavqeiga ham putur etmoqda. Boshqacha aytganda, milliy chegaralar
tobora shaffoflashib bormoqda.
To`rtinchidan, butun dunyo bo`ylab bir qator g`arb davlatlari rahnamoligida
"demokratiyalashuv" jarayoni jadallashmoqda va buning natijasida ayrim davlatlarning o`ziga xos
demokratik taraqqiyotiga chetdan kuchli ta`sir o`tkazilyapti. YA`ni, bu jarayondan o`z manfaatlari
yo`lida foydalanishga urinayotgan globalizm g`oyasi asoschilari boshqa mamlakatlarning siyosiy
boshqaruv tizimini o`z qo`llariga olishga urinmoqdalar. Misol uchun, MDHga a`zo bir qator
davlatlarda 2005 yilda yuz bergan "inqiloblar", siyosiy globallashuv mahsuli bo`lib, ushbu jarayon
asoratlarining qanchalar xavfli ekanligidan darak beradi. Ushbu voqealar shundan dalolat beradiki,
yuksak taraqqiy etgan mamlakatlar boshqa davlatlarning suvereniteti va ichki ishlariga
aralashmaslik printsipini pardalangan shaklda buzmoqda. Bunda siyosiy globallashuv
jarayonining yana bir mahsuli – nodavlat tashkilotlarning resurslari va nufuzidan tashkiliy niqob
sifatida foydalanish dunyo bo`ylab keng tarqalmoqda. Ayni shu ma`noda A.V.Buzgalin
“Globallashuv siyosatga ta`siri kuchli bo`lib, havfsizlik va iqtisod sohasida davlatlarning bir-biriga
tobeligini kuchaytirib, har birining jahon sahnasidagi ustuvor jihatlarining chuqur o`zgarishiga
olib keladi. Tashqi siyosiy vositalar arsenaliga boshqacha nuqtai nazardan qarashga majbur qilib,
jahon siyosatining tadrijiylashish jarayonining tezlashib ketishiga olib keladi”
[17][13]
, - deb yozadi.
Globallashuv fenomeni obyektiv va ochiq ekanligini hisobga olinsa uning turli
muqobillarda namoyon bo`lishi tabiiy tus oladi. SHunday ekan globallashuv jarayonining biror-
bir aspektini mutlaqlashtirib, unga mutlaq ijobiy yoki mutlaq salbiy jarayon sifatida qarash
nojoizdir. O`z navbatida nemis sotsiolog olimi U.Bek “SHubhasiz, globalizatsiya eng ko`p
qo`llaniluvchi va eng ko`p suiste`mol qilinuvchi va eng kam o`rganilgan, ehtimol tushunarsiz
mavhum, siyosiy jihatdan samarali so`zdir (bahs-munozarada kuchli qurol, shior)”
[18][14]
, - deb
yozadi.
Globallashuv jarayonida axborot olishning tezlashuvi, shuningdek, internet orqali
uzatiladigan turli yangiliklarni ijobiy va salbiy jihatlarini tahlil qilish masalalarini e`tibordan
chetda qoldirmaslikni taqozo etadi. Masalan, globallashuv haqida 1998 yilda Nobel mukofotini
olgan Portugaliyalik yozuvchi J.Saramagu: “Men antiglobalistik harakatlar tarafdoriman. CHunki
menga hozir sayyoramizda keskin tezlikda shakllanayotgan tartib, nizom yoqmaydi” - degan
bo`lsa, J.Soros “globallashuvning shuncha kamchiliklariga qaramay, men uning rashkchi
tarafdoriman. Men uni qo`llab-quvvatlashim sababi nafaqat u beradigan qo`shimcha boyliklar,
balki u odamlarga berishi mumkin bo`lgan erkinlik sababli hamdir”
[19][15]
, - deb yozadi.
Umuman olganda, globallashuv murakkab va serqirra jarayon bo`lib, uni turli
mamlakatlar hayotiga o`tkazayotgan ta`siri ham turlicha. Bu hol dunyo mamlakatlarining
iqtisodiy, ma`naviy salohiyatlari va siyosati qanday ekani bilan bog`liq. Dunyoda yuz berayotgan
shiddatli jarayonlarning har bir mamlakatga o`tkazayotgan salbiy ta`sirini kamaytirish va ijobiy
ta`sirini kuchaytirish, davlatlar kelajagini belgilab beruvchi asosiy omil bulib qolmoqda.
Globallashuvning asosiy ko`rinishlari, tendentsiyalari va oqibatlari tevaragidagi
munozaralar so`ngi yillarda nafaqat jonlandi, balki qizg`in tus olmoqda. Bugun nafaqat bir
davlatda, balki butun dunyoda bir-biriga qarshi kurash olib borayotgan "globalistlar" va "anti
globalistlar"ga ajraldi. Ayrim olimlar globalizatsiyani farovon turmush, tanlash huquqi va yanada
ko`prok erkinlik, ya`ni ko`chib yurish, to`liq axborot olish, ko`proq xaq to`lanadigan joyda ishlash,
eng yaxshi universitetlarda ta`lim olish erkinligi bilan bog`lasalar, boshqalar uchun esa
globallashuv insoniyatga tahdid soluvchi, global isish, atrof muhitning ifloslanishi, nazoratsiz
migratsiya omillarining vujudga kelishi, ishsizlarning ko`payishi, an`anaviy qadriyatlarga putur
etishi kabi muammolarni tug`diruvchi jarayon sifatida baholamoqdalar. Bizning nazarimizda,
globallashuv, eng avvalo, taraqqiyot sur`atlarining tezlashuvi orqali butun insoniyat yalpi Er shari
taqdirini birlashtirayotgan siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, ma`naviy-axloqiy, madaniy-ruhiy hodisa
sifatida o`zini namoyon etayotgan bir paytda, uning yaxlit mohiyatining ijtimoiy-falsafiy jihatdan
tadqiq etishni taqozo etmoqda. Ayni shu nuqtai-nazardan qaraganda, globallashuv odamlar orasida
ma`lum bir universal va umumhajmli aloqani o`rnatishni nazarda tutadi.
Globallashuv tushunchasi uning ma`no mazmuni va insoniyat taraqqiyotdagi o`rni
masalasiga qiziqish ortib bormoqda. Globallashuv jarayoni er yuzidagi mamlakat va xalqlarni shu
darajada uzviy bog`lab qo`ymoqdaki bu ni bashariyat tarixida shu paytga qadar hech qaysi vosita
amalga oshira olmagan. Bu jarayon shunchalik kuchayib bormoqdaki hozirdanoq dunyoning biron
bir hududi uning ta`siridan hali qolayotgani yo`q. O`tgan asrning oxirlarida paydo bo`lgan
globallashuv atamasi jahon mamlakatlari iqtisodiy va ma`naviy hayotining yalpi umumlashib
borayotganini ifoda etar edi. Globallashuv shunday jarayonni undan chetga turaman degan
mamlakatlar uning ta`siriga ko`proq uchrab qolishi mumkin. Bunday g`ayri ixtiyoriy ta`sir esa
ko`pincha salbiy oqibatlarga olib kelmoqda. Mustaqillik davrida mamlakatlarimiz olimlari
o`tkazgan va o`tkazayotgan tadqiqotlar tahlili bu sohadagi ishlar endigina boshlanayotganidan
darak beradi.
Globallashuvga berilgan ta`riflar juda ko`p lekin uning xususiyatlarini to`laroq qamrab
olagani, bizningcha frantsuz tadqiqotchisi B. Bandi bergan ta`rifdir. Unga globallashuv
jarayonining uch o`lchovli ekaniga urg`u beriladi.
Globallashuv - muttasil davom etadigan tarixiy jarayon.
Globallashuv - jahonning gomogollashuvi va universallashuvi jarayoni
Globallashuv - milliy chegaralarning yuvilib ketish jarayoni.
Bu ta`rifga keltirilgan globallashuv o`lchovlarining har o`lchashga nisbatan ham
muayyan e`rozlar bildirishi mumkin. Lekin jahonda yuz berayotgan jarayonlarni kuzatsak ularning
har o`lchovi ham unda mavjud ekanini ko`ramiz. Globallashuv tarafdorlari globalistlar deb ataladi.
Ular orasida davlat arboblari siyosatdonlar, sanoatchi va biznesmenlar ko`proq uchraydi.
Rossiyada bo`lib o`tgan Aksilgloballashuv sektorlari anjumanidagi ma`ruzasi A.
Parshovil fikricha globallashuvnnig asosiy mazmuni boshqa mamlakatlarga ishlab chiqarilgan.
O`tgan asrning oxirlarida paydo bo`lgan "globallashuv" atamasi jahon mamlakatlari
iqtisodiy va moliyaviy hayotining yalpi umumlashib borayotganini ifoda etar edi. Bugungi kunga
kelib esa u keng qamrovli tushunchaga aylandi. U davlatlar va xalqlar hayotining barcha sohalarida
yalpi umumlashuv jarayonini anglatmoqda. Garchand globallashuv jarayoni birdaniga paydo
bo`lib qolmagan, balki inson yaralgan paytdan boshlab sodda va tabiiy shaklda davom etib kelgan
bo`lsada, hozirgi vaktda insonning o`z manfaatlari yo`lida tabiiy rivojlanish jarayoniga
zo`ravonlarcha aralashuvi natijasida shiddatli ravishda tezlashib ketdi.
Albatta, bir tomondan qaraganda, bu jarayonning ijobiy jihatlari ham yo`q emas.
Chunonchi, ko`pgina mamlakatlarga fan-texnika, texnologiya yutuklarining jadal kirib kelishi
globallashuv tufayli. Bu esa ularning iqtisodiy hayoti rivojiga, xalqlar turmush darajasining
ortishiga ijobiy ta`sir ko`rsatmoqda. Shu tariqa bashariyatning umumiy intellektual salo-hiyati
yuksalishiga yordam bermoqda.
Ikkinchi tomondan, globallashuvning salbiy oqibatlari ham ko`zga yaqqol
tashlanmoqda. Jumladan, rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar o`rtasida iktisodiy
tafovutlarning kuchayishi, ayniqsa, zamonaviy telekommunikatsiya, komp`yuter, internet
vositalari orkali biron bir hududga xos milliy-ma`naviy qadriyatlarni o`zga xalqlarga singdirish va
shu yo`l bilan jahonda nafaqat iktisodiy, balki milliy-ma`naviy hukmronlikni o`rnatishga urinish
hollari ham kuzatilmoqda. Bu jarayon XXI asrga kelib XX asrdagiga Karaganda ham keng qamrov
kasb etdi, ta`sir imkoniyatinm oshirdi, eng yomoni, ko`pgina rivojlangan mamlakatlar jahonda
iqtisodiy integratsiyani kuchaytirish, fan-texnika, texnologiya, ta`lim sohasida rivojlanayotgan
mamlakatlarga yordam berish, demokratik qadriyatlarni keng yoyish bahonasida milliy-ma`naviy
ta`sir o`tkazishga harakat qilmokda. SHu jihatdan qaraganda, globallashuv jarayoni endigina
rivojlanish yo`liga kirgan yoki rivojlanayotgan mamlakatlardan ko`ra yuksak taraqqiy etgan
davlatlar manfaati uchun ko`proq xizmat qilmoqda. Qudratli davlatlar, ulkan imkoniyatlariga
tayangan holda, kam taraqkiy qilgan mamlakatlarning moddiy resurslarini o`zlashtirmokda,
bozorlarini egallamokda. Bu esa iktisodiy zaif mamlakatlarning taraqqiyot borasida mustaqil yo`l
tutish imkoniyatlarini cheklab ko`yayotir. CHunki ishlab chiqarishni tashkil kilish va amalga
oshirish uchun zarur texnika, texnologiya hamda ilmiy ishlanmalar rivojlanayotgan
mamlakatlarning o`zida tayyorlanmay, chetdan olib kelinmoqda. SHu tariqa rivojlanayotgan
mamlakatlar yuksak taraqqiy etgan mamlakatlarga bog`lanib qolishga,
J
yana ham aniqrog`i,
qaramlikka mahkum bo`layotir. Boshqacha aytganda, globallashuv bosqinchilikning yangi bir
shaklini boshlab bermoqda.
Siyosiy fandagi modernizatsiya, vesternizatsiya, universalizatsiya kabi globalizatsiya
ham universal definitsiyaga ega emas. Bu fenomen olimlar va fan arboblari tomonidan turlicha
talqin etiladi. SHunga qaramasdan ular mohiyatan yagona mazmunni anglatadi, ya`ni globallashuv
frantsuzcha «umumiy» degan ma`noni anglatib, butun insoniyat hamjamiyatining o`zaro iqtisodiy,
siyosiy, ijtimoy va madaniy aloqalarini qamrovchi jarayon sifatida talqin etiladi.
Ilmiy adabiyotda globalizatsiya jarayoni haqida dastlab amerikalik olimlar fikr
yuritishgan deb qabul qilingan. «Globalizatsiya» terminini birinchi bo`lib T.Livettu o`zining 1983
yilda nashr etilgan «Garvard biznes rev`yu» maqolasida qo`llagan bo`lib, unda globallashuv yirik
transmilliy korporatsiyalar tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlarning qo`shilish fenomeni
sifatida qaralgan.
Garvard biznes maktabi maslahatchisi yapon Kenichi Omae o`zining 1990 yilda nashr
etilgan «CHegarasiz dunyo» asarida ushbu terminga kengroq ta`rif beradi. Uning fikricha, kishilar,
firmalar va bozorlarning ahamiyati tobora oshib, davlatning nufuzi qisqarib boradi. Globallashuv
erasida barcha xalqlar va jarayonlar global bozorning ta`siriga tushadi, an`anaviy davlat esa
o`zining tabiiyligini yo`qotib biznesdagi hamkor sifatida yaroqsiz bo`lib qoladi. Xalqaro iqtisodiy
sahnada asosiy harakatlanuvchi subyektlar sifatida global firmalar qoladi.
M.YU.CHernavskiyning fikricha, ushbu fenomen uch xil ma`noda tushunilishi
mumkin. Birinchidan, kishilar, davlatlar va madaniyatlar o`rtasidagi o`zaro aloqalar hududining
kengayib borishi sifatidagi tarixiy jarayon sifatida. Ikkinchidan, dunyoning siyosiy-iqtisodiy va
madaniy bir xillikka tomon harakati sifatidagi umumiylik va gomogenizatsiya jarayonlarining
kuchayishi natijasida ro`y beradigan dunyoning universallashuvi sifatida. Uchinchidan, o`zaro
iqtisodiy munosabatlar sohasida milliy chegaralarning shaffoflashib borishi sifatida.
[20][148]
SHuningdek, M.YU.CHernavskiy globalizatsiya hodisasini modernizatsiya mahsuli
sifatida qaraydi. Uning fikricha, Sovet Ittifoqining «amerikanizatsiya» loyihasiga qarshi qo`llagan
modernizatsiya loyihasi keyinchalik globalizatsiya nomini oldi. Boshqacha aytganda,
globalizatsiya sotsialistik modernizatsiya loyihasi inqirozining qonuniy oqibatidir.
YAna bir rus olimi Rossiya strategik tadqiqotlar markazi rahbari o`rinbosari, tarix
fanlari doktori Mixail Muntyanning fikricha, globalizatsiya hodisasiga ilmiy jihatdan aniq va
mazmunli qarash asosan globallashuv jarayonini fan texnika inqilobining informatsion bosqichi
va uning dunyo iqtisodiy, moliyaviy, telekommunikatsion, transport tizimlari rivojiga real ta`siri
bilan bog`lovchi olimlarning ishlarida uchraydi.
Ular globallashuv tushunchasini jamiyatning informatsion bosqichdagi xalqaro
rivojlanishning asosiy yo`nalishi sifatida taqdim etadilar. Ularning fikricha, Internet va butun
dunyoni qamrab olgan turli xil transmilliy tashkilotlar, korporatsiyalar va harakatlar globallashuv
jarayonining ramziy timsollari hisoblanadi.
YAna bir o`rinda globallashuvning quyidagi ta`rifi keltiriladi: «Globallashuv-mavjud
global jarayonlarni boshqarish maqsadida davlatlarning va xalqaro tashkilotlarning keng qamrovli
aloqalari va hamkorliklari tizimidir».
SHu o`rinda ta`kidlash lozimki, globallashuv va global rivojlanish tushunchalari bir-
biridan farq qiladi, zero global rivojlanish butun dunyo miqyosida sodir bo`layotgan, inson
faoliyati natijasida ro`y berayotgan va insoniyat taraqqiyoti uchun tizimli ahamiyatga ega bo`lgan
siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy, ekologik, informatsion, psixologik o`zgarishlar majmuasidir.
YUqoridagilardan ko`rinib turibdiki, globallashuv jarayoni ko`p qirrali va xilma-xil
ta`rifli hodisadir.
Globallashuv erkin xalqaro savdo gimnining «muallifi» hisoblanadi. Globallashgan
iqtisod butun dunyoda farovonlik darajasini oshirish, shuningdek, ijtimoiy sohadagi muammolarni
likvidatsiya etishda eng samaralidir. Xattoki, atrof-muhitni muhofaza qilish borasida ham erkin
savdo tufayli ijobiy natijalarga erishish mumkin, chunki kuchli raqobat bosimi resurslarga
ehtiyotkorona munosabatni shakllantiradi va tabiat bilan munosabatda oqilonalikka majbur etadi.
Eng asosiysi bu jarayon shaxs rivojlanishiga olib keladi. Sababi texnologiya yangi turlarining kirib
kelishi, ishlab chiqarish usul va vositalarining takomillashishi intellektual jihatdan salohiyatli
kadrlarga ehtiyojni vujudga keltiradi. Natijada kishilarda yangiliklarni o`zlashtirish va intellektual
salohiyatni oshirishga etarlicha impul`s beriladi. Kuchli raqobat ularni o`z-o`zlarini
takomillashtirishga va mavjud sharoitga moslashishga majbur etadi. Nihoyat bu butun jamiyatda
intelektning yuksalishiga olib keladi.
Bundan tashqari globallashuvning demokratizatsiya, informatizatsiya kabi jarayonlari
jamiyat rivojida alohida ahamiyatga ega. Jumladan, demokratizatsiya jarayonida sotsiumning
elementlari ierarxiyasida jiddiy o`zgarishlar ro`y beradi. Ushbu ierarxiya quyidagicha strukturaga
ega bo`ladi: shaxs-jamiyat-davlat. Bunda davlat shaxs va jamiyat manfaatlarini ta`minlovchi
instrument vazifasini o`taydi. Jahon arenasida o`z nufuziga ega bo`lishni istagan har qanday davlat
ushbu ierarxiyaga amal qilishi lozim.
Informatizatsiya jarayoni ham shaxs rivojida muhim ahamiyatga ega. Bunda shaxs
o`zining axborotga bo`lgan ehtiyojini etarli darajada qondiradi. SHuningdek u ham informatsiya
resursiga ega bo`ladi, ham dunyoqarashini zamonaviy talab darajasida shakllantiradi.
Ammo yuqoridagi ijobiy xususiyatlariga qaramasdan globallashuv hodisasi uchinchi
dunyoda negativ qabul qilinadi. Jumladan, AQSH professori (asli afrikalik) Dennis Brutusning
fikricha, globalizatsiya «profits before people», ya`ni «foyda insondan muhim» printsipi asosida
harakat qilmoqda. Uning bahosiga ko`ra, globalizatsiyaning tarqalishi bilan ijtimoiy hayotda inson
qadri yo`qoldi, pul axloq ustidan hukmronlik o`rnatdi
[21][149]
Professor Mbeki globalizatsiya jarayonini antidemokratiya maqsadidagi biznes deb
ataydi. Uning fikricha globalizatsiya kelishi bilan biznesning moliyaviy shaffofligi to`liq yo`qoldi
va oylik maoshlar qisqardi. U o`zi bilan g`arb qulchiligining yangi shaklini olib keldi. Bunday
qulchilikning xarakterli xususiyati shundaki, unda «xo`jayin» shaxssizlashadi.
[22][150]
YAna bir antiglobalist, Kairdagi Amerika universiteti professori Arui Mafele
globallashuvni «Butun dunyo kapitalistlari birlashing!» shiori ostida ro`y berayotganligini
ta`kidlaydi. Uning fikricha, globallashuv tabiiy jarayon emas, balki u siyosiy boshqariladi.
Globallashuvning asosiy raqibi- bu milliy oppozitsiyadir.
[23][151]
| 