Globallashuv davrlari
Ta`riflardan birida globallashuv Er kurrasi bo`ylab yoyilayotgan kommunikatsiya va
ayirboshlash tarmoqlar orqali va ular tufayli mintaqaviy xo`jaliklar, jamiyatlar va madaniyatlar bir
biri bilan yaqinlashib, bir biriga singib ketganligini ifoda etadi, deyiladi. F.Tolipovning “global
taraqqiyot deganda biz kishilar hamjamiyatlarining hayotiy faoliyati natijasida jahon miqyosida
sodir bo`layotgan va butun insoniyat taraqqiyoti uchun tizimiy ahamiyatga ega siyosiy, iqtisodiy,
ijtimoiy, madaniy,
ekologik, psixologik o`zgarishlar majmuini tushunamiz”
[27][131]
, degan ta`rifi
globallashuvning asosiy jihatlarini qamrab oladi, deb hisoblaymiz.
Globallashuv alomatlari qadim zamonlardan beri kuzatiladi. Qadimgi va o`rta asrlar
imperiyalari tarix qatlarida qolib qetgan bo`lsa-da, o`sha davrlardagi globallashuv tamoniga
bo`lgan siljishlar saqlanib qoldi. Bunga bir misol Ipak yo`li bo`lsa, boshqa misol sifatida
CHingizxon imperiyasida barpo etgan pochta xizmatini ko`rsatish mumkin. Ammo xususiy, tor
ma`noda globallashuv, deb eng oxirgi davr yuritiladi. Bugun o‘zini yorqin namoyon qilayotgan
globallashuv bir necha asrlik ildizlariga ega. XV-XVII asrlardagi geografik kashfiyotlar ko‘plab
mamlakatlar va mintaqalarning xalqaro savdo doirasiga tortilishiga, sanoat revolyusiyasi esa
umumiy aloqalarning yanada kuchayuvi, keng qamrab kasb etishiga iqtisodiy zamin yaratgan edi.
Keyingi davlarda bunday munosabatlar yanada chuqurlashib bordi. XX asr boshlariga kelib yangi
sifatiy xarakter kasb etgan va ijtimoiy xayotning barcha sohalarini qamrab olgan mazkur jarayon
globallashuv tushunchasi orqali ifodalana boshlandi. Jumladan, globallashtirish jarayonlari antik
davrdan
buyon yoki boshqa variantlarda, dastlabki jahon bozorlari yoki yaxlit jahon xo’jaligi
yuzaga kelgan vaqtlardan e'tiboran rivojlanib kelayotgani to’g’risidagi tasdiqni ham uchratish
mumkin. Siyosiy kon'yunktura mahalliy Markazi direktori V.Fedorov
[28]
Globallashtirish butun
dunyo – tarixiy jarayon sifatida XVIII asr boshlaridan e'tiboran yuzaga kelgan deb hisoblaydi.
Umuman olganda, xalqlar va ularning davlat tuzilmalari o‘rtasida har doim ma’lum
aloqalar
yuz
berib
kelgan.
lekin
ayrim
olimlarning fikricha, globallashuv buyuk geografik kashfiyotlar natijasida va
Yevropa madaniyati ta’sirida xvi asrdan boshlangan. kishilar kemalarda dunyoning ko‘p
joylariga suzib bora boshlagan. lekin bu jarayon ko‘pchilikning hisoblashicha, xx asrda dunyoviy
ko‘lam
kasb
etib
o‘z
yakuniga
yetgan.
Agar uning birinchi davri (xvi–
xvii asrlar)da mamlakatlar o‘z-o‘zicha yetarli holatda bo‘lgani uchun ular o‘rtasidagi
jarayonlar
kuchsiz kechgan, xix asrda esa dunyoviy yaxlitlikka erishilmagan bo‘lsa-
da, davlatlar o‘zaro keng aloqalarga kirishganki, bularning
natijasi globallashuvni kuchaytirmasligi mumkin emasdi. uchinchi davr – xx asrda yuz bergan
tarixiy voqealar 1929–1933-yillardagi jahon iqtisodiy krizisi,
ii jahon urushi, davlatlar valuta
aloqalaridagi oltin standartining tanazzuli, isroilning qo‘shni arab davlatlariga navbatdagi
tajovuziga javoban neftga boy arab davlatlarining yoqilg‘i narxini oshirgani natijasida 1973–
1974-yillardagi inqiroz, sovet
davlatining
barham topishi, «sotsialistik hamdo‘stlik»
mamlakatlarida
tinch kechib, tuzum tabiatini o‘zgartirgan voqealar va boshqalar
globallashuv ko‘lamini yaqqol ko‘rsatdi.
Globalizatsiya 19-asrining 60-yilaridan boshlab yonqin namoyon bo`ldi. Boshqa
fikrlarga ko`ra globalizatsiya 19-asrning oxirida boshlanib, o`tgan asrning oxirgi choragida
jadallashdi.
[29][132]
Globallashuv transmamlakat korporatsiyalarining tez sur`atlar bilan kengayishi
ortidan xo`jaliklarning “o`sish-yo-o`lish” dinamikasini ifoda etuvchi sistemik tendentsiyaning
natijasidir, degan fikr bildirilgan.
[30][133]
O`z navbatida
bu tendentsiya trasmamlakat
korporatsiyalarning jadal o`sib borishi bilan bog`liqdir. Iqtisodiy kontekstda globallashuv tovarlar,
sarmoya, xizmatlar va ishchi kuchi oqimini osonlashritish maqsadida davlatlar chegaralaridagi
to`siqlarni bartaraf qilish yoki sezilarli darajada pasaytirishni anglatadi. Tor ma`nodagi
globallashuv savdo-sodiq, bevosita chet el investitsiyalari, kapital oqimi,
migratsiya orqali
mamlakatlar xo`jaligining bir internatsional xo`jalikka intregrallashuvni anglatadi. Keng
ma`nodagi globallashuvga g`oyalar, tillar va ommabop madaniyatning mamlakatlararo
almashinuvi hamroh bo`ladi.
O`zbekiston globallashuv jarayonidan chetda qolmadi. Ipak yo`lining bir necha
marshruti hozirgi O`zbekiston eridan o`tgan, Samarqand va Buxoro Ipak yo`lidagi yirik savdo
markazlari sifatida jahonga tanildi. Hozirgi O`zbekiston eri xalqaro tijorat yo`llarining chorrahasi
sifatida o`z ahamiyatini kech o`rta aslargacha saqlab keldi. Ushbu globallashuv natijasi o`laroq
Markaziy Osiyo erlarida ma`naviy sohada diniy tolerantlik, ilm-fanga charqoqlik vujudga kelgan,
islom diniy tafakkuri va grek falsafasi kirib kelgan bo`lsa, xo`jalikda ipakchilik va paxtachilik
rivojlandi, muayyan mahsulot ekport qilindi. Salbiy oqibatlar ham yo`q emas edi – “miyalar
sizib
ketishining” ilk ko`rinishlari, yalpi ichki mahsulotning bir qismi markazga to`lov sifatida olib
ketilishi, masalan.
Rossiya istilosi bilan globallashuv jadallalashdi va boshqa yo`nalish oldi. Turkiston
oykumenasi deformatsiyaga uchradi. Iqtisodda paxtachilik va ipakchilik ko`lami oshgan, temir
yo`llar va shular asosida paxtaga dastlabki ishlov berish, mexanik ishlab chiqarish paydo bo`lgan
bo`lsa, turmush tarziga Yevropacha unsurlar kira boshladi va ko`payib bordi. Ma`naviy sohada
ta`lim tizimini isloh qilish g`oyalari, yangi usul maktablari, dramaturgiya janri, teatr yuzaga keldi.
Siyosiy sohada konstitutsiyaviy monarxiya,
imperiya tabaalarining millati, dinidan qat`i nazar
tenghuquqligi g`oyalari muhokama qilina boshladi.
[31][134]
Mustaqillik O`zbekiston uchun
oykumenani kengaytirib xalqaro munosabatlarning to`laqonli qatnashchisiga aylanishga imkon
yaratdi, respublika BMTga, ko`pchilik
xalqaro shartnoma, konventsiya, ularga qo`shimcha
protokollar va hokazolarga a`zo bo`ldi.
Xulosa o`rnida aytish joizki, globallashuv jarayoni zamonaviy fenomen sifatida o`z
vazifasini qanday yo`l bilan bo`lsa ham ado etmoqda. Albatta, bunda ba`zi ma`lum va noma`lum
(globallashuv bayroqdorlari ham deyish mumkin) kuchlar bu jarayonni sun`iy tezlashtirsalar ham
yoki manfaat ko`rsalar ham yuqorida keltirilgandek millatlar ma`naviyati, mentaliteti, o`zgarishi
yoki mustahkamlanishi, o`ziga xosligini saqlab qolishi qaysidir ma`noda mamlakatning o`ziga
bog`liq bo`lib qoladi.
