|
1-mavzu: pedagogning kasbiy nutqi kasbiy madaniyatning tarkibiy qismi sifatida. O‘qituvchi nutqining kommunikativ xususiyatlari. O‘zbekiston ta’lim tizimi. O‘zbek tili va uning tillar tizimidagi o‘rni o‘zbek adabiy tili me’yorlari
|
| bet | 1/23 | | Sana | 05.03.2024 | | Hajmi | 2.01 Mb. | | #167081 |
Bog'liq 1-Mavzu 15-18 Pul, kredit va banklar, 8. Milliy boylik statistikasi, BSAT SIRTQI, 2-mavzu, 85. Mustaqillikka erishish arafasida o‘zbekistondagi ijtimoiy-siyosiy jarayonlar, Документ Microsoft Word (копия)
1-mavzu: PEDAGOGNING KASBIY NUTQI KASBIY MADANIYATNING TARKIBIY QISMI SIFATIDA. O‘QITUVCHI NUTQINING KOMMUNIKATIV XUSUSIYATLARI. O‘ZBEKISTON TA’LIM TIZIMI. O‘ZBEK TILI VA UNING TILLAR TIZIMIDAGI O‘RNI O‘ZBEK ADABIY TILI ME’YORLARI. USLUBIY ME’YORLAR.
REJA:
O‘zbek adabiy tilining o ‘ziga xosligi
“Kasbiy faoliyat”, “Kasbiy madaniyat”, “Kasbiy muloqot”, “Kasbiy nutq” tushunchalari.
Kasbiy nutqning qo‘llanilish sohalari.
Tayanch so‘z va iboralar
Davlat tili, bilim, ko‘nikma, malaka, nutq, muloqot, kompetensiya
Rеspublikamizda ta'lim tizimini takomillashtirish borasida olib borilayotgan ishlar asosida mazmun jihatidan yangi o‘quv dasturlar va darsliklar yaratishga qaratilmoqda. Davlat tili maqomiga ega bo‘lgan o‘zbеk tilini o‘qitishni ham bugungi davr talablariga javob bеradigan darajaga o‘tkazish ana shunday muhim vazifadir.
Mustaqil davlatimizda o‘zbеk tilining ijtimoiy mavqеyi tobora ortib borayotganligi, lotin yozuviga asoslangan yangi o‘zbеk alifbosi va imlo qoidalarining joriy etilganligi, ish yuritishda to‘liq davlat tiliga o‘tilayotganligi barcha mutaxassislarning millatidan qat’iy nazar, o‘zbеk tilini puxta egallashlarini taqozo etmoqda. Til birliklari va materialidan fikrni ifodalash maqsadida foydalanish jarayoni nutq sanaladi. Hayotning turli sohalari, turlicha nutq vaziyatlarida tildagi leksik, frazeologik, fonetik va grammatik vositalarni tanlash va ulardan foydalanish usullari ham har xil bo‘ladi. Masalan, fan sohalari muayyan shartli belgilar, formulalar, bayon qilish materiali bilan ajralib turadi.
Adabiy til – har qaysi xalq va millat ma’naviyatida ulkan ahamiyat kasb etadigan, uning ruhiy olamini moddiy shaklda yuzaga chiqarish va umumbashariy taraqqiyot uchun xizmat qildirish, el-yurtni birlashtirish, o‘zlikni anglashda muhim vosita bo‘ladigan buyuk ijtimoiy hodisa. Adabiy til umumxalq tilining sayqallangan, lekin, fonetik va grammatik juhatdan shu xalq shevalaridagi eng yaxshi xususiyatlarni o‘zida mujassam etib, sayqallangan, hamma uchun tushunarli va ma’qul me’yorga solingan umummilliy muloqot vositasidir. Tarix va taraqqiyot jarayonida adabiy til o‘zgarib, takomillashib boradi. Masalan, Alisher Navoiy davridagi o‘zbek adabiy tili hozirgi zamon o‘zbek adabiy tilidan farq qiladi. Istiqlol davrida adabiy tilning ma’naviy hayotimizdagi o‘rni va ahamiyati tobora ortib bormoqda. Ayniqsa, 1989-yil 21-oktabrda o‘zbek tiliga davlat maqomining berilishi adabiy tilimiz rivojida mutlaqo yangi sahifa bo‘ldi.
Sheva — mahalliy dialektning fonetik, leksik, grammatik umumiylikka ega bo‘lgan, bir yoki bir necha qishloqni o‘z ichiga oluvchi kichik bir qismi, guruhi. Dialekt va shevalar adabiy tilning shakllanishida ishtirok etadi, ammo adabiy tildan quyidagi belgilari bilan farqlanadi: a) adabiy til millatning barcha vakillari uchun umumiydir, dialekt va shevalar esa millat tarkibidagi etnik guruhlarning har biri uchun alohida-alohida bo‘ladi, bir-biridan fonetik, leksik, grammatik jihatdan farqlanadi; b) adabiy tilning yozma shakli mavjud: u ma’lum me’yorlarga bo‘ysundirilgan yozuv sistemasiga asoslanadi. Dialekt va shevalar uchun alohida adabiy-orfografik yozuv yo‘q; d) adabiy tilning qo‘llanishi hududiy (territorial) jihatdan chegaralanmaydi, dialekt va shevalarning qo‘llanishi esa bu jihatdan chegaralangandir; e) adabiy tilda davlat ishlari — xalq ta’limi, matbuot, radio-televideniya, ilm-fan, m a’muriy-idoraviy hujjatlashtirish ishlari olib boriladi; qonun, farmon va qarorlar shu tilda e’lon qilinadi. Dialekt va shevalar bu funksiyada qo‘llanmaydi. Ushbu fanning asosiy maqsadi talabalarning o‘zbеk tilidan egallagan bilim, ko‘nikma, malaka hamda kompetensiyalarini o‘z sohalari doirasida mustahkamlash, takomillashtirish va yanada kеngaytirish, tanlagan ixtisosliklari bo‘yicha davlat tilini puxta bilishlariga yordamlashish, nutqlarini kasbiy atamalar bilan boyitish, kitobxonlik madaniyatini rivojlantirish, o‘zbеk tilidan yuqori darajada nutqiy savodxonlikni ta’minlash, tilning boy imkoniyatlaridan har qanday kasbiy faoliyatlarida o‘z kompetensiyalarini qo‘llay olishga erishishdir. Ushbu nuqtayi nazardan fan o‘qituvchi va talaba oldiga qator vazifalarni qo‘yadiki, bular mutaxassisning kundalik mеhnat faoliyati hamda turmushida zarur bo‘lgan nutqiy mavzularda o‘zbеk tilida mustaqil so‘zlay olishlari va yozishlari, ixtisoslikka oid turli nutq uslublarida matn tuza olish, uni o‘zgartira bilish malakalarini shakllantirishni ko‘zda tutadi. Fan doirasida ana shunga e’tibor bеrgan holda muayyan nutqiy mavzular yuzasidan zaruriy grammatik bilimlarni bеrish, ixtisoslik qamrovida og‘zaki va yozma nutqni o‘stirish, turlicha tipdagi matnlarni erkin tuza olish malakalarini o‘stirish vazifasi qo‘yilgan.
Ilm-fan, san’at va madaniyat, ma’naviyat hamda ma’rifat haqida gap ketganda dunyo ma’rifatparvarlik maktabining taraqqiyotida tilning, ya’ni milliy tilning oʻrni va roli alohida oʻrin tutishini ta’kidlash zarur. Chunki har qanday ixtiro yoki kashfiyot til bois ajdodlardan avlodlarga meros boʻlib yashab kelmoqda. Shu bois har bir til oʻz egasi uchun nihoyatda qadrli va aziz hisoblanadi.
Til ijtimoiy hodisadir, chunki ijtimoiy munosabatlardan tashqarida uni o‘zlashtirish mumkin emas. Inson tug‘ilgandan boshlab nutqsiz bo‘ladi. Axir, kichkina bola atrofdagilarning fonetik tovushlarini takrorlashni o‘rganishni boshlaganida, gapira boshlaydi va o‘ylash qobiliyati tufayli ularga to‘g‘ri ma'noni beradi.
Tilning rivojlanishi jamiyat rivojlanishi bilan uzviy bog‘liqdir. Til bu – ijtimoiy hayotdagi tarixiy, siyosiy va ijtimoiy o‘zgarishlarning ta'siri ostida bo‘lgan tirik organizm. Har qanday millatning tili bu – so‘zda aks ettirilgan uning tarixiy xotirasi. Ming yillik ma'naviy madaniyat, xalq hayoti tilida, uning og‘zaki va yozma ijodida, turli janrdagi yodgorliklarida o‘ziga xos va o‘ziga xos tarzda aks ettirilgan. Shuning uchun til madaniyati, so‘z madaniyati ko‘p avlodlarning ajralmas bo‘g‘ini sifatida namoyon bo‘ladi. Tilni aloqa tizimi sifatida aniqlash mumkin, ularning ma'nolari shartli, ammo ma'lum tuzilishga ega bo‘lgan tovushlar va belgilar yordamida amalga oshiriladi. Til - aloqa vositasi.
Kasbiy faoliyat - bu o‘z kasbida va ma'lum sohada mutaxassislik sohasidagi inson faoliyati. Kasbiy faoliyatiga tayyor odam qanday qilib uning ishdagi muvaffaqiyatiga bog‘liq. Kasbiy faoliyatni mehnatning tarkibiy qismi sifatida ko‘rib chiqish mumkin - insonning asosiy faoliyatidir.
Kasbiy faoliyat ma'lum funksiyalarni bajaradi (sxemaga qarang).
Kasbiy faoliyat har doim ma'lum maqsadga erishadi va muayyan vazifalarni hal qilishni ta'minlaydi.
Masalan, pedagogik faoliyatning maqsadi - yoshlarning ma'lum darajasini (umumiy, birlamchi, yuqori). Pedagogik faoliyatning vazifalari - bu shaxsni tarbiyalash va ko‘p qirrali rivojlantirish.
Kasbiy faoliyat unga xos xususiyatlar bilan ajralib turadi: muayyan vaziyat, ish sharoitlari va dam olish va mehnat mavzusi.
Muvaffaqiyatli professional faoliyatning muvaffaqiyatli mahorati avvalambor ushbu kasbning zarur bilimlari va amaliy tajribaning mavjudligiga bog‘liq. Nazariy va amaliy mashg‘ulotlarsiz professional faoliyat uchun xato bo‘lishi mumkin.
Kasbiy madaniyatni shakllantirish muammosi hozirgi vaqtda juda dolzarbdir, chunki pedagogik nazariya va amaliyotda ro‘y berayotgan innovatsion jarayonlar bo‘lajak o‘qituvchini tayyorlashga jiddiy talablar qo‘yadi. Ta’lim ko‘pchilik tomonidan hayotning eng ustuvor vazifalaridan biri sifatida qabul qilinayotgan bugungi kunda pedagogik faoliyatning ahamiyati keskin ortib, pedagogik sohani ongli ravishda tanlaydigan kishilarga bo‘lgan ehtiyoj ortib bormoqda. Lekin chindan ham o‘z ishingning haqiqiy ustasi bo‘lish uchun kasb tanlash va bilim olishning o‘zi yetarli emas. Kasbiy pedagogik faoliyat qasddan amalga oshiriladi va oila hayoti bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan oilaviy ta'lim va tarbiyadan farqli o‘laroq, u bolaning kundalik hayotidan ajralib turadi. Pedagogik kasblardagi barcha farqlar bilan ular pedagogik faoliyatga xos bo‘lgan umumiy maqsadga ega - insonni madaniyat qadriyatlari bilan tanishtirish. Ushbu faoliyatning o‘ziga xosligi maqsadda namoyon bo‘ladi. Bu maqsad maxsus missiya sifatida belgilanadi, uning maqsadi madaniyatda shaxsni yaratish va o‘zini o‘zi belgilash, insonda insonni tasdiqlashdir. Ijodiy individuallik va pedagogik ish madaniyati o‘qituvchi shaxsining ikkita "muvozanatli" jihati bo‘lib, muvaffaqiyatli faoliyat uchun bir xil darajada muhimdir. Shuning uchun ham yoshlarda kasbiy madaniyatni shakllantirish jamiyat, millatning ichki hayoti, ruhiy kechinmalari, aqliy qobiliyati, idrokini mujassamlashtiruvchi qudratli kuch, inson va jamiyat rivojlanishining negizi sifatida Yangi O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan islohatlarning bosh omili hisoblanadi.
Kasbiy madaniyatli mutaxassislarni tayyorlash iqtisodiy-ijtimoiy hayot tizimining shakllanishi, o‘zgarishi yoki inqirozga yuz tutishiga kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Uning rivojlanib borishi natijasida jamiyat ravnaq topadi. Usiz buyuk davlat qurib bo‘lmaydi. Chunki, kasbiy madaniyatga ega bo‘lgan mutaxassislar jamiyat va millat ravnaqining boy poydevori sanaladi. Demak, kasbiy madaniyat nihoyatda keng tushuncha bo‘lib, Yangi O‘zbekistonda islohotlarni amalga oshirishni o‘zida mujassam etadi. O‘zbekistonda kasbiy madaniyatli kadrlarni tayyorlashga kuchli e’tibor berilishining boisi ham ana shunda.
Yangi O‘zbekistonni barpo etish ta’limni modernizatsiya etish bilan chambarchas bog‘liq. Davlatimiz rahbari ta’kidlaganidek, «Yangi O‘zbekiston – maktab ostonasidan, ta’lim-tarbiya tizimidan boshlanadi», degan g‘oya asosida keng ko‘lamli islohotlarni amalga oshirish boshlangan. Bunda oliy o‘quv yurti talabalarida kasbiy madaniyat haqidagi bilim, ko‘nikma va malakalarini shakllantirish muhim ahamiyatga ega. Chunki, kasbiy madaniyat mustaqil fikrlash, mustaqil ishlashning asosiy manbai bo‘libgina qolmay, balki har bir shaxsning ijodiy qobiliyatini namoyon etish, intellektual jihatdan rivojlanish, kasbi bo‘yicha mehnat xususiyatlarini namoyon etish imkoniyatlarini oshiradi.
Yoshlarda kasbiy madaniyatni shakllantirishning asosiy maqsadi, oliy texnika ta’limini rivojlantirish asosida davlat, jamiyat va shaxs manfaatlarini qondirib, texnik yo‘nalishdagi kasb-hunar kollejlari uchun yuqori malakali, raqobatbardosh pedagoglarni tayyorlashdan iboratdir. Bugungi kunda oliy ta’lim davlat ta’lim standartlariga muvofiq ilg‘or, zamonaviy, oliy ta’lim va kasb-hunar dasturlari asosida yuqori, samarali o‘qitishni tashkil qilish va malakali pedagog kadrlarni etishtirishni ta’minlash zarur.
Buni amalga oshirish mamlakatning iqtisodiy, ijtimoiy rivojlanishi istiqbollari, jamiyat talablariga binoan fan, texnika, ilg‘or pedagogik va axborot texnologiyalari, iqtisodiyot va madaniyatning zamonaviy yutuqlari asosida talabalarni o‘qitishni tashkil qilish va uning uslublarini muntazam takomillashtirish imkoniyatini beradi. Shuningdek, yoshlarni vatanparvarlik g‘oyasi, milliy va umuminsoniy qadriyatlar asosida mustaqillik g‘oyalari, Vatan, oila, tabiatga mehr va insonparvarlik ruhida tarbiyalash muhim ahamiyatga ega.
Yoshlarning mehnatga hurmat munosabatini shakllantirishga, yoshlarning kasbiy madaniyatini yuksaltirish darajasini oshirishga to‘sqinlik qiluvchi bir qator muammo va kamchiliklar saqlanib qolmoqda. Jamiyatda kasbiy madaniyatni yuksaltirish ishlari tizimli va uzviy tashkil etilmayapti. Jamiyatda, oilada, mahallada, ta’lim muassasalarida va tashkilotlarda kasbiy madaniyatga oid bilimlarni etkazishning ta’sirchan mexanizmi mavjud emas. Shaxsiy manfaatlar va jamiyat manfaatlari o‘rtasidagi muvozanatni ta’minlash g‘oyalari aholi, ayniqsa, davlat xizmatchilari ongiga etarli darajada singdirilmayapti.
Uzluksiz ta’lim tizimida ta’lim jarayonlari kasbiy madaniyat bilan uyg‘un olib borilmayapti, yoshlarning kasbiy madaniyatini shakllantirishda o‘zbek xalqining tarixi, dini, urf-odatlari, milliy qadriyatlariga tayanilmayapti. Kasbiy madaniyatni yuksaltirishga doir tadbirlarni tashkil etishda nodavlat notijorat tashkilotlari va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlari bilan samarali hamkorlik tizimi yaratilmagan, ijtimoiy sheriklik prinsipi asosida ishlar tashkil etilmagan.
Yoshlarning kasbiy madaniyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi omillarga nisbatan mehnatsevarlik immunitetini shakllantirishning aniq, maqsadli chora-tadbirlari belgilanmagan. Jamiyatda manzilli kasbiy madaniyat bo‘yicha targ‘ibot tadbirlarini tashkil etishda va amalga oshirishda davlat organlari va boshqa sohaviy xizmatlarning faol ishtiroki ta’minlanmayapti, bu borada yuqori natijadorlik va samaradorlik ko‘zga tashlanmayapti. Kasbiy madaniyat bo‘yicha tadbirlar hamon an’anaviy usullarda, oddiy uchrashuvlarni o‘tkazish yo‘li bilan amalga oshirilmoqda, bu borada targ‘ibotning innovatsion usullaridan, shu jumladan, veb-texnologiyalardan foydalanilmayapti, kasbiy madaniyat yo‘nalishdagi veb-saytlar etarli emas.
Shuningdek, kasbiy savodxonlikni oshirishga qaratilgan loyihalarni rag‘batlantirishning huquqiy mexanizmlari mavjud emas, bu borada tadbirlar nomigagina tashkil etilmoqda, kasbiy madaniyat bilimlarini yuksaltirish bo‘yicha adabiyotlarni chop etish va tarqatish, ilmiy izlanishlarni olib borish ishlari samarasiz bo‘lmoqda.
Buning uchun esa, oilada bolalarga kasbiy madaniyat va odob-axloqning boshlang‘ich qoidalarini o‘rgatish bo‘yicha ota-onalar uchun uslubiy tavsiyalar ishlab chiqish kerak. Oila davrasida kasbiy madaniyat savodxonligini oshirishga mo‘ljallangan, har bir elementar bilimlarni o‘rgatishga qaratilgan va kundalik hayotdagi muhim masalalar yuzasidan qo‘llanmalar tayyorlash va bepul tarqatilsa maqsadga muvofiq bo‘lar edi.
Talabalarga kasbiy madaniyat negizida odob-axloqning oddiy va kundalik qoidalarini bilishni, vatanparvarlik, qonunlarni hurmat qilish, o‘zbek xalqining tarixi va milliy qadriyatlarini o‘rgatishi kerak. Ular uchun kasbiy madaniyat bo‘yicha bilimlarni etkazishga hamda kundalik turmushda qo‘llaniladigan normalar va odob-axloq qoidalarini o‘rgatishga qaratilgan audioertaklar, kinofilmlar va kinojurnallar foydalanilsa samara beradi.
Xulosa qilib aytganda, oliy ta’limda o‘qituvchi-pedagoglar tayyorlashni rivojlantirish va tajribalar almashish muhim ahamiyatga ega. Bo‘lajak pedagoglarda kasbiy madaniyatni shakllantirishda kasbiy ta’lim yunalishlari bo‘yicha o‘qitiladigan fanlarning o‘rni muhim. Yoshlarning o‘quv jarayonlariga yangi pedagogik va axborot texnologiyalarini kiritgan holda o‘tkazilishni tashkil etish va ta’minlash, oliy o‘quv yurti, fan va ishlab chiqarishning uyg‘unlashuvining amaliy tizimlarini yaratish va amaliyotga kiritish, ilmiy-pedagogik kadrlar va talabalarning ilmiy-tadqiqotlari va ijodiy faoliyatlari orqali fan, texnika va texnologiyalarni rivojlantirish yoshlarda kasbiy madaniyatni shakllantirishning asosiy negizi hisoblanadi.O‘qituvchi kasbiy faoliyatida muloqot madaniyatini shakllantirish muammosi kishilik jamiyatining ehtiyojlari va talablaridan kelib chiqqan holda hal qilinadi. Shu boisdan hozirgi davrda O‘zbekiston Respublikasining yangi tahrirdagi “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonunida, kasb tanlash motivlari, kasbiy tayyorgarlik, kasbiy layoqat va kasbiy mahorat bilan cheklanib qolmaslikni, balki bo‘lg‘usi pedagog kadrlar shaxsiy faoliyatida kasbiy madaniyatni tarkib toptirish mutlaqo zarur ekanligi ta’kidlanadi. Respublikamizda o‘qituvchilik kasbining o‘ziga xos etnopsixologik fazilatlari, hislatlari, qobiliyatlari ish uslublari, pedagogik mahorat sirlarini egallash yo‘llari, shaxslararo muloqot madaniyati yuzasidan turli davrlarda har xil ilmiy izlanishlar olib borilgan. Muloqot madaniyatining tarbiyalovchi imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarish ko‘p jihatdan o‘qituvchining shaxsiy sifatlari bilan belgilanishini ta’kidlab o‘tish lozim. Pedagogik muloqot madaniyatining har jihatdan to‘g‘ri tanlangan, o‘qituvchining ma’naviy saviyasi, betakror xususiyatlariga muvofiq keluvchi uslubi quyidagi vazifalar majmuini hal qilishga yordam beradi:
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
1-mavzu: pedagogning kasbiy nutqi kasbiy madaniyatning tarkibiy qismi sifatida. O‘qituvchi nutqining kommunikativ xususiyatlari. O‘zbekiston ta’lim tizimi. O‘zbek tili va uning tillar tizimidagi o‘rni o‘zbek adabiy tili me’yorlari
|
