2. Psixologiyaning vazifalari
Psixologiya fanining boshqa fan sohalaridan farqli tomoni shundan
iboratki, uning amaliy, tatbiqiy jihatlari mavjud bo’lib, ijtimoiy turmushning
barcha jabhalarida bevosita qatnashadi, ularga muayyan darajada tasir
o’tkazadi. Psixologiya boshqa fanlardan farqli o’laroq o’z tatbiqiy
maъlumotlari, natijalarining ko’pqirra, ko’pyoqlama ekanligi bilan tubdan
ajralib turadi va mutlaqo boshqa sifat ko’rsatkichiga ega. Ayniqsa, bu borada
o’zini o’zi boshqarish alohida ahamiyat kasb etadi, shuning uchun u tabiatni
o’rganish ilmidan tafovutlanib, o’zining psixik jarayonlari, funktsiyalari,
holatlari, hissiyoti, irodasi, xarakteri, temperamenti kabilarni boshqarishda
o’z aksini topadi. Inson o’zini anglay borib, o’z insoniy xislati, xususiyati, sifati,
xuquqini o’zgartirish imkoniyatiga ega bo’ladi.
Hozirgi kunda jahon psixologiyasi fani o’zini o’zi boshqarish va
takomillashtirsh, o’zini o’zi qo’lga olish, o’ziga o’zi buyruq berish, o’zini o’zi
tarbiyalash bo’yicha boy materiallar to’plagan, bu esa o’z navbatida in son
munosabati, maqsadi, holati, kechinmalari o’zgarishi va yangidan yaralishi
haqida ilmiy-tatbiqiy maъlumotlar beradi, kundalik turmush psixologiyasi
rang-barangligini taъminlab turadi. Psixologiya inson psixikasini aniqlash,
shakllantirish, yangi sharoitga ko’chirish, takomillashtirsh, rivojlanish
dinamikasini taminlash, yangi sifat bosqichiga o’tishini qayd qilish imkoniyati
borligi bilan o’ta amaliy, tatbiqiy fanga aylangandir. Psixologiya fanining
sohalari uning amaliyot uchun muhim ahamiyat kasb etishidan dalolat beradi
(huquqshunoslik psixologiyasi, klinik psixologiya, mehnat psixologiyasi, savdo
psixologiyasi, sotsial psixologiya, pedagogik psixologiya, maxsus psixologiya,
sport psixologiyasi va hokazo). Psixologiya amaliy, tatbiqiy jihatdan o’z
predmetiga ega bo’lib, amaliy sotsial psixolog, injener (muhandis) psixolog,
oilaviy psixoterapevt, tibbiyot psixologi, maktab psixologi kabi sohalarni o’z
ichiga qamrab olgan.
Alohida takidlab o’tish kerakki, psixologiya fani ko’hna tarixga ega bo’lishga
qaramay, u juda navqiron fandir, chunki ilmiy psixologiya nemis psixologi
V.Vundt tomonidan 1879 yilda Leyptsig (Germaniya) universitetida asos
solingan birinchi eksperimental laboratoriya ochilishidan boshlanadi.
Shuning uchun refleksiyani (lotincha reflexus o’zining ruhiy holatini tahlil
qilish degani) ilmiy jihatdan o’rganishni psixologiya fani predmeti tarkibiga
kiritish davri (mavridi) keldi.
Psixologiya fani tabiatshunoslik fanlari va falsafa negizida paydo bo’lgan
bo’lib, to hanuzgacha uning na gumanitar, na tabiiy fanlar qatoriga kiritilishi
aniqlangani yo’q, lekin shunga qaramasdan, uni har ikkala yo’nalishdagi
sohalar bo’yicha to’plangan maъlumotlar, qonuniyatlar birlashuvining
mahsuli deb atash mumkin. Ammo psixologiyaning tarkibida ham gumanitar,
ham ijtimoiy bilimlar mavjud bo’lishidan qatъi nazar, u alohida xususiyatga
ega bo’lgan mustaqil fandir. Chunki psixologiya fani yaqqol inson fazilati,
muayyan taraqqiyot xususiyatlari, mexanizmlari, qonuniyatlari, o’ziga xoslik,
alohidalik, yakkahollik tabiati yuzasidan bahs yuritiladi. Psixologiya fanini
tahlil qilishda uning qay fan sohasi bilan aloqasini aniqlashdan ko’ra ilmiy va
kundalik turmush psixologiyasi o’rtasidagi munosabat to’g’risida mulohaza
yuritish maqsadga muvofiqdir. Ma'lumki, har qanday fan negizida
odamlarning turmush va amaliy tajribasi muayyan darajada o’z aksini topgan
bo’ladi. Masalan, kimyo predmeti moddalarning xususiyatlari, ularning
zichligi, og’irligi, o’zaro birikuvi to’g’risidagi kundalik turmush bilimlariga
suyanadi, matematika fani sonlar, miqdoriy munosabatlar, geometrik
shakllarning xossalari, trigonometrik funktsiyalar haqidagi inson tasavvurlari
asosiga quriladi. Lekin psixologiya yuzasidan ana shunday mulohazalar
yuritish yoki bildirish mumkin emas, chunki uning zamirida tubdan boshqacha
o’ziga xoslik yotadi. Har qaysi shaxs kundalik turmushning o’ziga xos
psixologik bilimlarini egallagan bo’lib, o’z saviyasi, salohiyati bilan turlicha
kamolot ko’rsatkichiga egadir, hatto turmush tajribasida to’plangan bilimlar
ilmiy psixologik bilimlardan ustunroq turishi ham mumkin (qari bilganni pari
bilmas). Chunki, yirik yozuvchilar (shaxslararo munosabat va muomala,
muloqot xususiyatlari yuzasidan kuzatuvchanlikka egadirlar), shifokorlar,
o’qituvchilar, ruhoniylar, savdogarlar uzluksiz ravishda kishilar bilan
muomalaga kirishishlari natijasida ularning ichki dunyosi va xulq-atvoriga oid
bilimlar bilan yuksak darajada qurollangandirlar. Har bir insonda ozmi yoki
ko’pmi psixologik bilimlar mavjuddir, buning dalili sifatida odamlarning bir -
birlarini tushunishlari, tasir o’tkazishlari, xulq-atvor oqibatini oldindan
bashorat qilish, kishining yakka xususiyatlarini hisobga olgan ho lda unga
yordam ko’rsatishni takidlab o’tishning o’zi kifoya.
«Psixologiya» so’zi ikkita grek so’zlaridan - «psyche» - jon, ruh va « logos»-
ta’limot, ilm so’zlaridan iborat bo’lib, an’anaviy ma’noda inson ruhiy dunyosiga
aloqador barcha hodisalar va jarayonlar uning predmetini tashkil etadi. Boshqacha
qilib aytganda, psixologiyaning predmeti har birimizning tashqi olamni va o’z-
o’zimizni bilishimizning asosida yotgan jarayonlar, hodisalar, holatlar va
shakllangan xislatlar tashkil etadi. Psixologiya bo’yicha adabiyotlarda uning
predmetini qisqacha qilib, psixikadir, deb ta’rif berishadi. Psixika - bu inson
ruhiyatining shunday holatiki, u tashqi olamni (ichki ruhiy olamni ham) ongli tarzda
aks ettirishimizni, ya’ni bilishimiz, anglashimizni ta’minlaydi. Lekin bu qisqa
ta’riflardan psixikaga aloqador jarayonlar ongning aks ettirish shakllari ekan, degan
yuzaki xulosaga kelish noto’g’ri bo’ladi. Chunki inson psixikasi va uning ruhiy
olamiga aloqador hodisalar va jarayonlar shu qadar murakkab va xilma - xilki, biz
ba’zan o’z-o’zimizni ham tushunmay qolamiz. Shuning uchun ham odamlarning
bilimdonligi nafaqat tashqi olamda ro’y berayotgan ob’ektiv hodisalar mohiyatiga
aloqador bilimlar majmuiga ega bo’lish bilan, balki hayotda munosib o’rin egallash,
o’z ichki imkoniyatlari va salohiyatidan samarali foydalangan xolda faoliyatini
oqilona tashkil etishning barcha sirlaridan boxabar bo’lish, o’ziga va o’zgalarga ta’sir
ko’rsatishning usullarini bilish va ulardan o’z o’rnida unumli foydalanishni nazarda
tutadi. Psixologik bilimdonlikning murakkabligi aynan shundaki, atrofimizdagi
narsalar va hodisalarning mohiyatini bevosita his qilib bilishimiz mumkin, lekin
psixikaga aloqador bo’lgan jarayonlarni, o’zimizda, miyamiz, ongimizda ro’y
berayotgan narsalarning mohiyatini bilvosita bilamiz. Masalan, o’rtoqlarimizdan
biri bizga yokadi, doimo bizda yaxshi, ijobiy taassurot qoldira oladi, lekin uning u
yoki bu hatti - harakatlarini bevosita ko’rib, baholab, tahlil qilolsak-da, unga nisbatan
his qilayotgan mehrimizni, uzoq ko’rishmay qolganimizda uni sog’inayotganligimiz
bilan bog’liq hisni bevosita ko’rib, idrok qilish imkoniyatiga ega emasmiz. Aynan
shunga o’xshash holatlar psixologiya o’rganadigan hodisalar va holatlarning o’ziga
xos tabiati va murakkabligidan darak beradi va ular boshqa turli hodisalardan farq
qiladi.
Shunday qilib, psixologiya fani o’rganadigan jarayonlar va hodisalar
murakkab va xilma-xil. Ularni o’rganishning ikki jihati bor: bir tomondan, ularni
o’rganish qiyin, ikkinchi tomondan oson ham. Oxirgi jihati xususida shuni aytish
mumkinki, bu hodisalar bevosita bizning o’zimizda berilgan, ularni uzoqdan qidirish,
mavhum analogiyalar qilish shart emas, boshqa tomondan, ular o’zaro bir - birlari
bilan bog’liq bo’lgan umumiy qonuniyatlar va tamoyillarga bo’ysunadi.
Demak, psixologiyaning predmeti konkret shaxs, uning jamiyatdagi xulq -
atvori va turli faoliyatlarining o’ziga xos tomonlaridir, deb ta’riflash mumkin.
Psixikaning turli shakllarda ko’rinishlari: psixik jarayonlar, psixologik
xolatlar, xususiyatlar mavjud bo’lib, psixik aks ettirish bir qator xususiyatlari bilan
ajralib turadi, ya’ni shaxs individualligi orqali namoyon bo’ladi; shaxsning faoliyati
jarayonida yuzaga keladi; atrofdagi voqelikni to’g’ri aks ettirish imkoniyatini beradi.
| 