Psixologiya fanining rivojlanish tarixi va bosqichlari
Psixologiya fanining vujudga kelishi, shakllanishi, rivojlanishi to’g’risida
batafsil ma'lumot berish ushbu kurs uchun shart emas, chunki uning
psixologiya tarixi sohasi mavjuddir. Shunga qaramasdan, psixologiya fanining
paydo bo’lishi haqidagi ayrim ilmiy materiallar, ma'lumotlar yuzasidan
qisqacha mulohaza yuritish maqsadga muvofiq.
Insoniyatning ijtimoiy tarixiy taraqqiyoti davomida qadimgi odamlar
tabiiy hamda ijtimoiy ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda ibtidoiy jamoa
aъzolarining psixologik xususiyatlarini aniqlash, ulardan shaxslararo
munosabatlarda oqilona foydalanish, o’zining xatti-harakati, shaxsiy faoliyati
va muomalaga kirishishida ularni hisobga olishga intilib yashab kelganlar.
Ko’p ming yillik ijtimoiy hayot tajribalariga asoslangan ravishda odamlar
shaxsning individual (lotincha individuum alohida, yakkahol odam)
xususiyalarini jon bilan bog’lashga va uning taъsiri bilan izohlashga harakat
qilishgan. Qadimgi odamlarning tasavvurlariga qaraganda, inson tanasida jon
joylashgan bo’lib, u shaxsga oid xususiyatlar, xislatlarni vujudga keltirish
imkoniyatiga ega emish. Qadimgi ajdodlarimizning “jon” to’g’risidagi
tasavvurlari shunga bog’liq, mutanosib tushunchasini keltirib chiqardi va
buning natijasida animizm (lotincha anima “jon” degan) taъlimoti insoniyat
tomonidan kashf qilinadi. Ibtidoiy xalqlarning tasavvurlarida ruh insonning
tanasi bilan uzviy bog’liq holda hukm suradi, go’yoki yashaydi. SHuning uchun
ijtimoiy hodisalar, hatto ong, shuningdek, real voqeliklar (o’lim, uyqu, bexush
bo’lish, betoblik) kabilarni sodda tarzdagi moddiylik (mavjudlik) nuqtai
nazaridan talqin qilishga uringanlar. Sodda tafakkur shakllari bilan
qurollangan qadimgi odamlar atrof-muhit to’g’risidagi rang-barang holatlar,
hodisalar mohiyatini ilmiy jihatdan dalillash imkoniyatiga ega bo’lganligi
sababli idrok qilingan narsani uning haqiqiy mohiyati tarzida aks ettirishgan.
Ularning tasavvurlarida quyidagicha talqinlar keng o’rin egallagan:
1)
o’lim - uyquning bir turi, lekin ruh bazi bir sabablarga ko’ra tanaga qaytib
kelmaydi;
2)
tush ko’rish - uyqudagi tanani tark etib yurgan harakatdagi ruhning
taassurotidir;
3)
ruh - insonning aynan o’zidir;
4)
ruhning ehtiyojlari, turmush sharoitlari tirik odamnikidan tafovutlanmaydi;
5)
marhumlarning ruhlari muayyan mashg’ulotlar tizimiga, ijtimoiy qonun-
qoidalarga rioya qiluvchi hamjamiyatni yaratar emish; tirik insonlar bilan
marhumlarning ruhi bir-biriga bog’liq bo’lib, moddiy jihatdan o’zaro
aloqadordirlar.
Qadimgi insonlar tabiatining qudrati (kuch-quvvati) oldidagi zaifligi
tufayli yakka shaxs ham, jamoa ham ruhga itoatkor tarzida tasavvur etilishi
natijasida din, ibodat tushunchalari paydo bo’ladi.
Insoniyatning
ijtimoiy
tarixiy
taraqqiyoti
davomida
mehnatni
rejalashtirish, ishlab chiqarish munosabatlari, ishlab chiqarish kuchlari va
ularning tabaqalashuvi, odamlar tafakkurining rivojlanishi tufayli jonning
(ruhning) moddiylikdan tashqari xususiyati, ko’rinishi yuzasidan g’oyalar
vujudga keladi. Buning natijasida animistik tasavvurlar o’rnini ruhni
borliqning naturalistik (lotincha natura - tabiat maъnosini anglatuvchi)
falsafiy manzarasi tarzida izohlash namoyon bo’la boshladi:
1.
Ruh olamining ibtidosini tashkil qiluvchi narsalar (suv, havo,
olov)ning insonlar va hayvonlarga jon bag’ishlovchi shakli (Fales eramizdan
oldingi VII - VI asrlar, Aneksimon V asr, Geraklit VI-V asrlar);
2.
Eramizdan oldin ijod qilgan yunon faylasuflarining ilmiy izlanishlari
natijasida materiyaning jonliligi, yaъni gilozoizm (yunoncha hule - “modda”,
zol “hayot” maъnosi) to’g’risidagi g’oya yuzaga keladi;
3.
Materiyaning jonliligi haqidagi g’oyani rivojlantirgan atomizm
(yunoncha atomos - “bo’linmas” degani) nomoyandalari (Demokrit
eramizdan avvalgi V-IV asrlar, Epikur IV-III asrlar, Lukritsiy I asr) bir qancha
fikrlarni ilgari surdilar, jumladan:
A)
ruh tanaga jon bag’ishlovchi moddiy jismlar;
B) moddiy asos sifatidagi aql;
B)
hayotni boshqaruvchi idrok vazifasini bajaruvchi azo;
G) ruh bilan aql tana azolari, binobarin ularning o’zi ham tanadir;
D) ular sharsimon, kichik harakatchan atomlardan iboratdir.
Atomistlarning fikrlari tahlili shuni ko’rsatdiki, unda tananing (jonli
narsaning) aks ettirishidan tortib to psixikaga (yuksak aql idrokgacha) jonliligi
hususiyatining materiyaga xos xususiyat ekanligining eъtirof etilishi o’sha
davr uchun buyuk ilmiy voqelik edi.
Yuqoridagi psixolog olimlarning mulohazalari organizmning anatomik
fiziologik tuzilishi, miyaning tarkibi singari moddiy asoslarga suyangan holda
real voqelikni tushuntirish imkoniyatiga ega emas edi. Xuddi shu omildan
kelib chiqqan holda insonning tafakkuri, shaxsiy fazilatlari, uning maqsad
ko’zlashi, gavdani idora etishga qobilligini dalillash to’g’risida fikr yuritish
murakkab ruhiy jarayon hisoblanadi.
Jumladan, Aflotun (eramizdan avvalgi 428-347 yillar) jonning tarkibiy
qismlari to’g’risidagi tushunchani psixologiyaga olib kiradi:
6)
a) aql-idrok, b) jasorat, v) orzu istak kabilardan iborat bo’lib, ular bosh,
ko’krak, qorin bo’shlig’iga joylashgandir. Aflotun psixologiyada dualizm
(lotincha dualis ikki mustaqil maъno bildiradi) ta’limotini ruhiy olamni, tana
bilan psixikani ikkita mustaqil narsa deb izohlaydi.
Aflotunning shogirdi Arastu (eramizdan oldingi 384-322 yillar) o’zining
taъlimotida psixologiyani tabiiy-ilmiy asosga qurib, uni biologiya va tibbiyot
bilan bog’lab tushuntirishga erishgan. Arastuning “Jon” to’g’risidagi kitobi
ma’lum bir davr uchun taraqqiyparvar manba vazifasini bajaradi. Unda
odamlarning va hayvonlarning kundalik hayotiy lahzalarini kuzatish orqali
yaqqol voqelikni tasvirlash, tahlil qilish jarayonlari mujassamlashgandir.
Arastuning takidlashicha, jon qismlarga bo’linmaydi, lekin u faoliyatning
oziqlanish, his etish, harakatga keltirish, aql-idrok kabi turlarga oid
qobiliyatlarda ro’yobga chiqadi. Uning mulohazasicha, sezgi bilishning
dastlabki qobiliyati, u tasavvur shaklida iz qoldirishi mumkin.
Qadimgi dunyoning keyingi rivojlanishi pallalarida psixologik g’oyalar
mukamallashib, unga oid tayanch tushunchalar vujudga kela boshladi, hatto
ruh hozirgi zamon psixikasi kabi qo’llanish ko’lami kengaydi.
Psixika kategoriyasining negizida idrok va tafakkurdan tashqari ong
tushunchasi yuzaga keldi, buning natijasida ixtiyoriy harakatlar va ularni
nazorat qilish imkoniyati tug’ildi. Masalan, rimlik shifokor Galen (eramizdan
oldingi II asr) fiziologiya va tibbiyot yutuqlarini umumiylashtirib, psixikaning
fiziologik asoslari to’g’risidagi tasavvurlarni yanada boyitdi. Uning ilgari
surgan g’oyalari “ong” tushunchasi talqiniga muayyan darajada yaqinlashadi.
Psixologiya fanining ilmiy asosda qurilishida ingliz olimi Gobbs (1588-
1679) ruhni mutlaqo rad etib, mexanik harakatni yagona voqelik deb tan olib,
uning qonuniyatlari psixologiyaning ham qonuniyatlari ekanligini takidladi.
Uning negizida epifenomenalizm (yunoncha epi o’ta, phainomenon
g’ayritabiiy hodisa) vujudga keldi, yani psixologiya tanadagi jarayonlarning
soyasi singari ro’y beraligan ruhiy hodisalar to’g’risidagi taъlimotga aylandi.
Niderlandiyalik olim Spinoza (1632-1677) ongni katta ko’lamga ega
materiyadan sira qolishmaydigan voqelik, yaъni yaqqol narsa deb tushuntirdi.
U determinizm (lotincha demerminara belgilayman) printsipining, yani tabiat,
jamiyat hodisalarining, shu jumladan, psixik hodisalarning ob’ektiv sabablari
bilan belgilanishi haqidagi ta'limot targ’ibotchisi edi.
Nemis mutafakkiri Leybnits (1646-1716), ingliz faylasufi Jon Lokk (1632-
1704), ingliz tadqiqotchisi Gartli (1705-1757), frantsuz Didro (17131784)
kabilar g’oyalar assotsiatsiyasi (bog’lanishi) qonuni, idrok va tafakkurning
paydo bo’lishi, qobiliyatlar psixologiyasi haqida muhim ta’limotlarni yaratish
bilan fanning rivojlanishiga muhim hissa qo’shdilar.
XVIII asrga kelib nerv sistemasini tadqiq qilishda ulkan yutuqlarga erishildi
(Galler, Proxazka), buning natijasida psixika miyaning funktsiyasi ekanligi
haqidagi taъlimot vujudga keldi. Ingliz tadqiqotchisi Charlz Bell va frantsuz
Fransua Majandi tomonidan yozuvchi va harakat nervlari o’rtasidagi tafovut
ochib berildi, uning negizida refletor yoyi degan yangi tushuncha psixologiya
fanida paydo bo’ldi. Bularning natijasida ixtiyoriy (ongli) va ixtiyorsiz (ongsiz)
reflektor turlari kashf qilindi. Yuqoridagi ilmiy kashfiyotlar taъsirida rus olimi
I.M. Sechenovning (1829-1905) reflektor nazariyasi ro’yobga chiqdi va ushbu
nazariya psixologiya fanining fiziologik asoslari, mexanizmlari, bosh miya
reflekslarining o’ziga xos xususiyatlari tabiatini ochib berish imkoniyatiga ega
bo’ldi.
Psixologiya fanining eksperimental, psixoanalitik, bixevioristik, empirik,
epifenomenalistik,
geshtalt,
assotsiativ,
vyurtsburg,
psixogenetik,
reduktsionizm, soliptsizm, gumanistik, biogenetik, sotsiogenetik kabi
yo’nalishlari tomonidan to’plangan maъlumotlar hozirgi zamon psixologiyani
vujudga keltirdi. Xuddi shu yo’nalishlarning rang- barang metodikalari,
metodlari umumiy psixologiya fanining predmetini va uning tadqiqoti
printsiplarini aniqlab berdi.
|