11-mavzu. Turizmda investitsiya loyihalarining samaradorligini baholash
1. Turizm investitsiyasi loyihalarining xususiyatlari
2. Turizm industriyasida xorijiy investitsiyalarning usullari va shakllari
3. Turizm loyihalarining rivojlantirilishi
4. Turizm rivojlanishida xorijiy investitsiyalar roli
Tayanch so’z va iboralar: investitsiya, barqaror sharoit, barqaror xarajat, loyiha, moliyalashtirish, xorijiy kompaniyalarning mutlaq sohiblari bo’lib olish.
1. Turizm investitsiyasi loyihalarining xususiyatlari
Investitsiya loyihasi asosining tushunchasidan kelib chiqqan holda turizm investitsiyasi loyihasi quyidagi shaklda izohlanadi. Mavjud va kelgusidagi turizm talabining bir qismini qarshilash uchun, kirishuvchan va jamiyat foydasiga, iqtisodiy tamoyilga mos qilib tayyorlangan va formula qilingan iqtisodga turizm bilan bog’liq maxsulot va xizmat taklif qilish maqsadini tashigan loyihalarga «Turizm investitsiyasi loyihasi» deyiladi. Turizm investitsiyasi loyihasi asosiga, turizm sohasining xususiyati ichida quyidagi izohlashni keltiramiz. Turizm investitsiyasi loyihasi mavjud turizm potentsialini baholantirish, mahalliy va xorijiy turist talabini qarshilash, yangi tayyorgarlik imkoniyatlarni yaratish, mamlakatga valyuta kirishini ro’yobga chiqarib milliy rivojlanishga yordamchi bo’lish, tijoriy joyda foyda olish kabi maqsadlardan bir nechtasini ro’yobga chiqarish yuzasidan, tovar va xizmatlarni ishlab chiqarib sotish uchun turizm bo’limlarining qurilish va ishlatilishiga qaratilgan loyiha ishlarining yig’indisidir37.
Turizm sektorida investitsiya loyihalari, bevosita turizm muassasasi va korxonalari, boshqa iqtisodiy korxonalardan farqli bo’lgan ma’lum xususiyatlar tashiydilar. Investitsiya beruvchi shaxs yoki korxonalar bilan loyiha tuzuvchi va baholantiruvchi mutaxassislar sektorning bosh xususiyatlarini yaqindan tanishlari, investitsiya qarorlarining olinishidan ratsional harakat qilib qolmasdan, eng mos qarorlarga erishishda asosiy unsurni hosil qiladi. Turizm sektorining tuzilishida mavjud bo’lgan dalillarning ko’pchiligi yuqori saviyalarda foyda olishlikning ro’yobga chiqishiga monelik qilmoqdadir. Turizm investitsiyalari ichida tunash korxonalari barqoror sarmoya miqdorining boshqa industriyalarga qaraganda juda ko’p ajratiladigan investitsiyalardir. Turizm investitsiyalaridagi bu barqaror sarmoya qalinligi, barqaror baholar ko’pligi, xususan sarmoyaning rentabelligi jihatidan va sarmoya aylanish tezligi jihatidan ahamiyatli bir omildir.
Investitsiya - bir muddat ichida ishlab chiqarilgan maxsulot va xizmatlarning xususiy sektor va davlat sektori tomonidan tugatilmagan va eksport qilinmagan shaklidir. Turizm investitsiyalarining xususiyatlari sababli barqaror sarmoya investitsiyasining tushunchasini mikroiqtisodiy darajada ham ko’rib chiqish kerak bo’ladi.
Bu paytda barqaror sarmoya tovarlari, inshoot investitsiyalari, asbob-uskuna, yer va bino olinishi 3 bo’limdan iborat. Faqat, turizm sektori investitsiyalari ham inshoot, usukuna va yer vositalarini o’z ichiga olmoqda. Bu dalil qarshisida, turizm investitsiyasi quyidagi shaklda ifodalanadi. “Turistlarning tunash, ovqatlanish, xordiq chiqarish va tamosha qilish ehtiyojlarini qarshilashga to’g’ri kelgan muassasa, bino va uskunalarning hammasiga ajratilgan mablag’larga turizm investitsiyasi” deyiladi. Bu tushuncha bilan, asosan yuqori tuzilish investitsiyalari qilib nomlantirilgan tunash korxonalari (mexmonxona, motel, ob’ekt, kemping, dam olish joyi, pansionat, aport-mexmonxona) nazarda tutiladi. Investitsiya loyihasi asosining tushunchasidan harakat bilan turizm investitsiya loyihasi quyidagi shaklda izohlanadi. Mavjud va kelgusidagi turizm talabining bir qismini qarshilash uchun, kirishuvchan va jamiyat foydasiga, iqtisodiy tamoyilga mos qilib tayyorlangan va formula qilingan iqtisodga turizm bilan bog’liq maxsulot va xizmat taklif qilish maqsadini tashigan loyihalarga “Turizm investitsiya loyihasi” deyiladi. Turizm investitsiyasi loyihasi asosiga, turizm sohasining xususiyati ichida quyidagi izohlashni keltiramiz. Turizmda investitsiya loyihasi mavjud turizm potentsialini baholantirish, mahalliy va xorijiy turist talabini qarshilash, yangi tayyorgarlik imkoniyatlarni yaratish, mamlakatga valyuta kirishini ro’yobga chiqarib milliy rivojlanishga yordamchi bo’lish, tijoriy joyda foyda olish kabi maqsadlardan bir nechtasini ro’yobga chiqarish yuzasidan, tovar va xizmatlarni ishlab chiqarib sotish uchun turizm bo’limlarining qurilish va ishlatilishiga qaratilgan loyiha ishlarining yig’indisidir.
Turizm sektorida investitsiya loyihalari, bevosita turizm muassasasi va korxonalari boshqa iqtisodiy korxonalardan farqli bo’lgan ma’lum xususiyatlar mavjud. Investitsiya qiluvchi shaxs yoki korxonalar bilan loyiha tuzuvchi va baholantiruvchi mutaxassislar sektorning bosh xususiyatlarini yaqindan tanishlari, investitsiya qarorlarining olinishidan ratsional harakat qilib qolmasdan, eng mos qarorlarga erishishda asosiy unsurni hosil qiladi. Turizm sektorining tuzilishida mavjud bo’lgan dalillarning ko’pchiligi yuqori saviyalarda foyda olishlikning ro’yobga chiqishiga monelik qilmoqdadir. Turizmda investitsiyalari ichida tunash korxonalari barqaror sarmoya miqdorining boshqa industriyalarga qaraganda juda ko’p ajratiladigan investitsiyalardir. Turizmga ajratilgan investitsiyalardagi bu barqaror sarmoya, barqaror baholar kupligi, xususan sarmoyaning rentabelligi jihatidan va sarmoya aylanish tezligi jihatidan ahamiyatli bir omildir. Barqaror xarajatlarning yuqori bo’lishi turistik korxonalarda, xususan investitsiya qilingandan keyin boshqarish jarayonida barqaror xarajatlar asosiy xarajatlarning 70-80% nisbatigacha ko’tariladi. Buning asosiy sababi, energetika, ta’mirlash, personal, amortizatsiya, foiz va shunga o’xshash xarajatlarning to’liqligidan mustaqil bo’lib davomiylik ko’rsatishi kerak. Barqaror xarajatlarning yuqori bo’lishi, rentabellik jihatdan ahamiyatli bir rahamdir va foydaga o’tish nuqtasining ijro va hajmi, foydalanish miqdori munosabatini og’irlashtirmoqda. Turizm investitsiyasi jihatidan eng ahamiyatli xususiyat va kritik omil bu aloqadir. Quyi tuzilish muassasalari (yo’l, suv, elektr - energiya, kanalizatsiya, telefon va h.k) butunlay bo’lmagan joylarga qilingan turizm investitsiyasining foydali bo’lishi imkonsizdir.
2. Turizm industriyasida xorijiy investitsiyalarning usullari va shakllari
Katta miqdorda xorijiy yordam olayotgan mamlakatlar industrial-sanoat taraqqiyotida istalgan sur’atlarga tezda erishmoqdalar (urushdan keyingi yevropa va YAponiya). Ammo investorlar (asosan - AQSH, yevropa ittifoqi, YAponiya) bu mamlakatlar ichidan ular egallab turgan harbiy-siyosiy yoki energetik-xom-ashyo jihatdan muhim va hal qiluvchi pozitsiyalarga qarab alohida strategik mavqega ega bo’lgan davlatlarni tanlab oladilar. Bunday davlatlarga moliyalashtirish o’ta saxiylik bilan, uzoq muddatga va foizlar nuqtai nazaridan imtiyozli shartlarda amalga oshiriladi. Ammo buning salbiy tomoni ham borki, bu investorlarning o’z shartlarini qo’yishlari va ularning bajarilishini talab qilishlaridan, ularga qaramlik yuzaga kelishidan va hokazolardan iborat. Investitsiyalashning usul va shakllari turlicha bo’lishi mumkin. Masalan:
1. Turkiya va maxsus konsortsium (AQSH q 12 Farbiy yevropa mamlakatlari q 3 ta xalqaro moliyaviy tashkilot), hamkorlar (investorlar) soni ko’payganda birinchidan, mamlakatning har bir investorga shaxsan qaramligi kamayadi, ikkinchidan, kerakli miqdorda xorijiy yordam tushumi (inqirozlar davrida iqtisodiy yordamning dinamik va barqaror bo’lishi) kafolatlanadi.
2. YAponiya, o’zaro yordam va hamkorlik maqsadlarida faoliyat ko’rsatgan holda, investitsiyalashni aktsiyalarni sotib olish va uzoq muddatli qarzlar berish orqali amalga oshiradi. Bu yul bilan u o’zini mamlakatning bozori va iqtisodini egallab oluvchi emas, balki integratsiya tarafdori qilib ko’rsatadi. Ammo ayni paytda u kuplab kompaniyalar aktsiyalarining nazorat paketiga egadir va ularning faoliyatini nazorat qilib boradi.
3. Farbiy yevropa investorlarining ana’anaviy usullari xorijiy kompaniyalarning mutlaq sohiblari bo’lib olishga qaratilgan.
Iqtisodiy taraqqiyotni eng samarali tashqi moliyalashtirish davlatlararo asosda xalqaro moliyaviy tashkilotlarni jalb qilgan holda amalga oshiriladi.
Investitsiyalar:
- beg’araz yordam;
- kreditlar;
- subsidiyalar;
- qo’shma korxonalar;
- aktsiyalarni sotib olish va hokazo.
Investorlar uchun asosiy shartlar:
1) erkin konvertlanadigan valyutadagi foyda;
2) Ichki va tashqi siyosiy vaziyatning barqarorligi.
Investitsiyalashni sekinlashtiruvchi omillar quyidagilardir: xom-ashyo zaxiralarining cheklanganligi; ishchi kuchi sifatining pastligi; mexnat unumdorligining pastligi; valyutaning konvertirlanmasligi; ichki bozorning torligi va aholi to’lov qobiliyatining pastligi.
Xozirgi paytda xorijiy investorlar tog’-kon sanoati va tijorat maqsadidagi transport vositalarini ishlab chiqarishga katta qiziqish bilan qaramoqdalar. Jahon bankining bergan bahosiga ko’ra, 1994-96 yillarda moliyalashtirish ehtiyojlarining 600-700 mln. AQSH dollari miqdorida bo’lishi mo’ljallanmoqda. Bunday investitsiyalar uchun asos kuchaytirilib, islohotlar jadallashtirilsa, bevosita xorijiy investitsiyalarning kirib kelishi 1997 yilga kelib yiliga 200-250 mln AQSH dollari darajasida bo’lishi mumkin.
Demak, shundan ko’rinib turibdiki, O’zbekiston xorijiy investorlarni o’zining tabiiy resurslari va iqtisodiy salohiyati bilan o’ziga jalb qilmoqda.
Ammo investitsiyalashning huquqiy bazasini ta’minlash va qulay muhit yaratish uchun mumkin bo’lgan barcha shart-sharoitlarni yaratish lozim. Barcha to’siqlarni, shu jumladan katta ahamiyatga ega bo’lgan byurokratik to’siqlarni oxirigacha bartaraf qilish zarur. SHuningdek, axborot bazasi bilan bog’liq katta muammo mavjud. O’zbekiston uzoq vaqtgacha axborot vakuumida qolib keldi. Bugun ham ahvol deyarli o’zgarmagan. Uzoq vaqtgacha statik kuzatishlar o’tkazilmagan va tabiiy va mexnat resurslarining, iqtisodiyotning turli sohalarining holati tahlil qilinmagan va hokazo.
Bugungi kunda jahon axborot asri bo’sag’asida turgan bir paytda, O’zbekistonga ma’lumotlar banklar, turli kompyuter va telekommunikatsiya tarmoqlari suv bilan havodek zarurdir, chunki biz rivojlangan kommunikatsiya tarmog’ining xorijiy investorlarni qiziqtiruvchi asosiy omil ekanligiga ishonch xosil qilib ulgurdik.
3. Turizmda investitsiya loyihalarining rivojlantirilishi
Turizm loyihalarini rivojlantirish bosqichlarning barchasi tez sur’atlarda o’sib bormoqda. Bu yerda eng ma’lum va ahamiyatli muammo quyi tuzilmaning qaysi nisbatida turizm investitsiyasi bilan to’g’ridan bog’lanishda bo’lganidir. Biror turistik joy uchun qilingan havo maydonining (aeroportning) kengaytirilishi, yangi bir quruqlik yo’lining qurilishi ayni vaqtda hamma mintaqa transportiga va boshqa sektorlarga foydali bulmoqda. Masalan: turistik muassasalar kompleksi uchun ro’yobga chiqarilgan suv va kanalizatsiya kanallaridan, kompleksning joylashish nuqtasidan shahar, tuman yoki qishloq aholisi ham foydalanadi. Turistik muassasalar qurish uchun qilingan quyi tuzilma investitsiyasi boshqa sektorlarda va qo’shni tumanlarda ham foydalanilganidan turistik muassasalar qurilishi sababi bilan ro’yobga chiqqan quyi tuzilma investitsiyasi tannarxini faqat u muassasalar bilan bog’liq qurish va u muassasalarning tannarxiga qo’shish va tannarx xisoblarini bunga ko’ra yuritish noto’g’ridir. Buning aksincha, turistik muassasalar asosan shahar mexmonxonalari, shaharning mavjud hamma quyi tuzilish imkonlaridan foydalanmoqda. Faqat bu foydalanish mavjud bir davlat xizmati investitsiyasidan foydalanish chegarasidan o’tmaydi.
Turizm talabining investitsiyaga ta’siri, har qancha investitsiya loyihalarining tayyorlanish bosqichida bozor vazifalarining ichkarisida o’rganilgan bo’lsa ham ko’pincha ratsional bo’lmagan omillarga bog’liq bo’lgani uchun o’lchanish va baholantirilishi ham qiyindir. Ichki va tashqi turizm talabi faqat daromad kabi iqtisodiy omillarning rol o’ynagani bir soha bo’lmasdan moda, ko’rgazma, iste’mol havosi, snobizm, ijtimoiy-psixologik omillar kabi bir nechta omil ham turizm talabining ta’sirchisidir. Turizm bozorini yaxshi o’rganish, havas anketalarini qo’llash, davomli bozor nazorati qilish shartdir. Faqat, turizm sektoridagi loyihalarning hech bir vaqt har qaysi bir sektor loyihasi kabi oddiy bir shaklda buyurilib qo’lga olinmasligini bilish kerakdir. SHu sababli ham sektorlar orasi alternativ investitsiya loyihasi muhokamasini qilish juda qiyindir. Turizm investitsiyasi loyihalarining milliy iqtisodga bo’lgan ta’sirlari yuqori, hosil qilganlari korxona foydaliligi boshqa sektorlarga qaraganda juda kam qanoatlantiruvchi bo’lgani uchun bu loyihalarning baholanishida alternativ loyihalar asosiy o’rinni egallaydi va munosib qurilgan va loyihalarning rag’batlantirish tadbirlaridan keraklicha foydalanishlari asos qilib olinadi. Rivojlanayotgan mamlakatlar uchun jismoniy rejalashtirish ishlarining bir butunlik ichida yuritilishida xisoblanmaydigan foydalar bo’lmoqtadir.
Turizmda investitsiya loyihalarini moliyalashtirish manbalari turizm investitsiya loyihalarida bajarila olishning tekshirilishi uchun, oldin investitsiya loyihasining ro’yobga chiqarilishi tahlil qilinadi. Undan keyin, rivojlantirish ishlarining yuzaga chiqargani natijalar, ma’lum kriteriyalar jihatidan mezonlashtirish tahlili tobe tutiladi. SHunday qilib, investitsiya loyihalarining moliyalashtirilishi tugatilgan loyihalarning tadbiq qilish sohasiga qo’yilish yoki qo’yilmasligi qaror qilinadi, investitsiya alternativlaridan qaysisining yoki qaysilarining tanlanishida makro va mikro iqtisodiy yo’nalishidan manfaatli bo’lishi aniqlangan bo’ladi.
Loyihani moliyalashtirish operatsiyasining ob’ektiv bir ko’z bilan va ma’lum kriteriyalarga asoslanib yuritilishi, beriladigan qarorning to’g’riligi va manba ta’minlanishida eng samarali sohalarning belgilanishi majburiydir. SHunday ekan loyihani tayyorlagan kishi yoki guruh mavzuga odatlanganligi sababida qilingan xatolarni aynan qabul qilish va yangilash orzusida bo’ladi. SHu sababli, investitsiya loyihalarini moliyalashtiradigan kishi yoki guruh bilan tayyorlangan kishi yoki guruhning farqli bo’lishi mavzusi ustida talabchanlik bilan yoritilishi kerak, har qancha turizmda baza yaratish, valyuta kirimini yaratish kabi funktsiyalarga sohib bo’lsa ham bu xususiyatlar turizm sohasida qilinadigan har qanday investitsiyaning munosib bo’lish yoki bo’lmasligini qaror bera olish uchun yetarli soliqlar emasdir. SHu sababli turizm investitsiya loyihalarining hosil qiladigani foydalar bilan keltiradigani tannarxlarning qiyoslanish yo’liga ketilishi kerak. Xususan, industriya loyihalarining moliyalashtirilishida qo’llanilgan uslublar, turizm investitsiyasi loyihalarini moliyalashtirish uchun ham joriy qilinadi. Turizmda investitsiya loyihalarining moliyalashtirilishi uchun oldin bozor izlanishlari aniqlangan bo’lishi, to’liqlik nisbatlari bilan loyihada qo’llaniladigan narxlarning sog’lom va ishonchli soliqlarga tayanib tayanmasligi nazorat qilinishi kerak.
Turizmda investitsiya loyihalari, ma’lum bir tovar yoki xizmat ishlab chiqarilishga ajratilishi, ko’zlangan manbalarning iqtisodiy va moliyaviy tomondan avantajli bir ta’minlanish bo’lish bo’lmasligini ko’rsatishi yuzasidan ro’yobga chiqarilmoqda.
4. Turizm rivojlanishida xorijiy investitsiyalar roli
Turizmga sarflanadigan investitsiyalar haqida va umuman investitsiyalar haqida gapirish uchun avvalo xorijiy investitsiyalarning nima ekanligi to’g’risida aniq tasavvurga ega bo’lish kerak. O’zbekiston Respublikasining 1994 yil 5 mayda qabul qilingan “Xorijiy investitsiyalar va xorijiy investorlar faoliyatining kafolatlari to’g’risida”gi Qonuniga ko’ra O’zbekiston Respublikasida quyidagilar xorijiy investor bo’lishi mumkin:
• chet el davlatlari;
• xorijiy huquqiy shaxslar;
• xalqaro tashkilotlar;
• chet el fuqarolari, birlashmalari;
• O’zbekiston Respublikasining chet elda doimiy yashovchi fuqarolari
Mazkur qonunning 2-moddasiga ko’ra mulkiy qiymatlarning barcha turlari va ularga bo’lgan egalik huquqlari hamda chet el mulkiga bo’lgan huquqlar, xorijiy investorlar tomonidan ob’ektlarga va xorijiy investitsiya bo’lishi mumkin.
Xorijiy investitsiyalarning asosiy qismi yevropa ittifoqiga to’g’ri keladigan boshqa SHarqiy va Markaziy yevropa mamlakatlarida farqli ravishda Rossiyada birinchi o’rinni SHveytsariya va AQSH egallaydi - bu mamlakatlarga jami kapital qo’yilmalarning 51% to’g’ri keladi.
1995 yildagi muvaffaqiyatlarga qaramay, RF xozircha bozor munosabatlariga o’tishda ayniqsa kuchli ilgarilab ketgan bir qator SHarqiy va Markaziy yevropa davlatlaridan orqada qolmoqda. Vengriya 1995 yilda 3500 mln, Polsha - 1510 mln, CHexiya - 2500 mln AQSH dollari miqdorida investitsiyalarni jalb qila oldi.
Xorijiy kapitallar mintaqaga “xususiylashtirish to’lqinlari” va “iqtisodiy sog’lomlashtirish” tufayli oqib kelab boshladi.
MDH mamlakatlarining deyarli barchasi sezilarli siljishlarga erishdilar. Armaniston 1995 yilda $10 mln bevosita xorijiy investitsiyalarni jalb qildi; Ozarbayjon - $110 mln; Belorussiya - $20 mln; Qozog’iston - $284 mln; Qirg’iziston - $515 mln; Moldova - $32 mln; Tojikiston - $15 mln; Ukraina - $200 mln; O’zbekiston - $115 mln.
Jami yil davomida jahondagi bevosita xorijiy investitsiyalar 40%ga o’sib, $35 mlrd ga yetdi. Bu sohada Xitoy oldinda bormoqda, xorijiy investorlar bu mamlakatga 1995 yilda $38 mlrd mablag’ sarfladilar.
YAqin o’n yillar davomida Xitoy infratuzilmasini rivojlantirishga $700 mlrd sarflanadi, bu SHarqiy Osiyo va Tinch okeani mintaqasi mamlakatlari iqtisodiyotiga sarflash rejalashtirilgan maqsadli investitsiyalarning yarmidan ko’prog’ini tashkil qiladi. XXRga sarflanadigan mablag’lar barcha SHarqiy Osiyo mamlakatlari infratuzilmalarini rivojlantirishga sarflanadigan jami $1,3 - 1,5 trln investitsiyalarning taxminan 51% ni tashkil qiladi.
O’zbekiston, endi rivojlana boshlayotgan bozorga ega bo’lgan holda, yirik investitsiya loyihalari uchun zarur bo’lgan kapital xajmini ta’minlay olmaydi, qattiq valyutaga ega bo’lish qiyindir. Ammo bu muammolarning barchasini xorijiy investorlar yordamida hal qilish mumkin. SHuningdek, ilg’or texnika va texnologiyalarga, boshqaruvning ilg’or usullariga (qo’shma korxonalar tuzish orqali va hokazo) ega bo’lish va jahon bozoriga chiqish ham osonlashadi.
Prezidentimiz Oliy Majlis sessiyasida so’zlagan o’z nutqida respublikaga birinchi navbatda quyidagilar zarurligini qayd etib o’tdi:
1) Ishlab chiqarish tarmoqlarini eng yangi texnologiyalar va asbob-uskunalar bilan jihozlash, ishchilarning malakasini oshirish, jahon bozorida ishlash usullarini takomillashtirish, bizning maxsulotlarimizni sotish bozorlarini qidirib topish;
2) Mamlakatni xom ashyo yetkazib beruvchilikdan yuqori darajada taraqqiy etgan davlat darajasiga olib chiqish.
Respublikada qulay investitsion muhitni ta’minlash uchun barqaror huquqiy baza mavjuddir. Xususan, “Xorijiy investitsiyalar to’g’risida”gi, “Investitsiyalar va xorijiy investorlar faoliyatining kafolatlari to’g’risida”gi qonunlar, “Tashqi iqtisodiy faoliyatni rag’batlantirish choralari to’g’risida”gi, “Iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish, xususiy mulkni himoyalashni ta’minlash va tadbirkorlikni rivojlantirish choralari to’g’risida”gi Farmonlar qabul qilingan.
Iqtisodiy islohotlashtirish va investitsiyalar buyicha mahkamalararo qo’mita tashkil qilingan. 1995 yil 21 avgustda qabul qilingan “Xorijiy investitsiyalar buyicha Agentlik tashkil etish to’g’risida”gi Farmonga muvofiq Agentlik tashkil etildi, uning maqsadi iqtisodiyotga xorijiy investitsiyalarni jalb qilish jarayonini qo’llab-quvvatlash, O’zbekistonda investitsion takliflarni tayyorlash va amalga oshirishda potentsial investorlarga va mahalliy hamkorlarga amaliy yordam ko’rsatishdan iboratdir.
Ammo xorijiy hamkorlarni tanlashda masalaning hamma tomonini xisobga olish lozim.
|
