|
Şəbəkə əməliyyat sistemləri. UNİX əməliyyat sistemi
|
| bet | 27/54 | | Sana | 04.12.2023 | | Hajmi | 1,95 Mb. | | #110636 | | Turi | Mühazirə |
Bog'liq Əməliyyat sistemləri muhazire konspekti (1)Şəbəkə əməliyyat sistemləri. UNİX əməliyyat sistemi
Şəbəkə əməliyyat sistemi – lokal və qlobal şəbəkələrin meydana gəlməsi ilə əlaqədardır və şəbəkənin bütün resurslarına istifadəçinin müraciətini təmin edir.
UNİX əməliyyat sistemi 1969-cu ildə Ken Tompson və Denis Riçi tərəfindən , AT&T şirkətinin Bell Laboratoriyalarında yaradılmış olan çox istifadəçili və çox vəzifəli quruluşu dəstəkləyən bir əməliyyat sistemidir. Lakin, AT&T şirkətinin planında bu əməliyyat sisteminin yayılması yox idi və şirkət onu ABŞ elmi müəssisələrinə simvolik qiymətə verdi. Bütün universitetlərin hesablama mərkəzlərinin nümayəndələri bu əməliyyat sistemindən istifadə edirdilər və bir-birləri ilə bu əməliyyat sistemi vasitəsilə əməkdaşlıq edirdilər. Onlar özləri səhvlər yaradır, faydalı proqram və utilitlər yaradır və onları istifadə edirdilər. Onların işinin nəticəsi - Unix ƏS-nin tam versiyası oldu (1990- cı ildə). Bu versiyanın adı Unix System V Release 4 – SVR4 idi. Unix istifadəçi qruplarından biri Berklidə Kaliforniya universitetində idi. 1977-ci ildə bu elmi müəssisənin mütəxəssisləri Unix tarixində növbəti addımı atdılar. Belə ki, onlar 2BSD (Berkeley Software Distribution) ƏS ilə maqnit lentlərin yayılmasına başladılar. Onun 75 nüsxəsi satıldı. Unix və Unix-əsaslı sistemlərin çoxlu növləri var.
Unix əməliyyat sistemlərinə GNU/Linux, FreeBsd, Solaris, AİX, HPUX və s. misal göstərmək olar. Bu sistemlər hansısa məsələlərdə bir-birindən müəyyən fərqə malik olsalar da, ümumi Unix standartlarına hamısı cavab verir.
Unix sisteminin digər sistemlərdən fərqləndirən bir çox üstün və çatışmayan cəhətləri vardır. Belə bir anlayış mövcuddur ki, Unix proqramçılar üçün yaratdığı sistemdir, yəni Unix adi istifadəçilər üçün yox, proqramçılar üçün nəzərdə tutulmuş bir sistemdir. Unix sistemlərindən istifadənin çətinliyi və proqramçılara bu sistemlərin bir çoxunda nüvədən tutmuş (kernel), istifadəçi proqramları, kompiyatorlar, kitabxanalar və s. proqram kodlarında istənilən dəyişikliyi edə bilmə imkanının verilməsi bunu deməyə əsas verir.
Unix sistemlərinin bir çoxu, o cümlədən, GNU/Linux, FreeBsd, OpenSolaris və s. tam açıq kodlu sistemlərdir. Yəni proqramçı istənilən qurğunun drayverində, nüvə kodunda, kompilyatorda və s. istənilən dəyişikliyi edib, yenidən kompilyasiya edib, sistemdəki öz yeni dəyişikliklərindən istiadə edə bilər. Bu səbəbdən Unix sistemlərini əsasən sistem proqramçıları işlədir.
Unix sistemləri mövcud sistemlər arasında ən təhlükəsiz, etibarlı və sürətli olduqlarına görə, bir qayda olaraq, ancaq imkanlı şirkətlər Unixdən istifadə edir və bu sistemlər daha çox inkişaf etmiş ölkələrdə yayılıb. Səbəb Unix sistemlərinin texniki xidmətinin həddən artıq baha olmasıdır. Bizim ölkədə də tədricən bir çox banklar, internet provayderlər, mobil operatorlar təhlükəsizlik və s. məsələlərə görə Unix-ə keçirlər.
Bildiyimiz kimi, Əməliyyat sistemi (ƏS) kompüterin resurslarını, xüsusən də bu resursların digər proqramlar arasında bölüşdürülməsini idarə edən proqramdır. Tipik resurslara mərkəzi prosessor (CPU), kompüter yaddaşı, fayl yaddaşı, giriş/çıxış (giriş/çıxış) cihazları və şəbəkə əlaqələri daxildir. İdarəetmə tapşırıqlarına proqramlar arasında müdaxilə və münaqişələrin qarşısını almaq üçün resurs istifadəsinin planlaşdırılması daxildir. Tapşırığı tamamlayan və dayandıran əksər proqramlardan fərqli olaraq, əməliyyat sistemi qeyri-müəyyən müddətə işləyir və yalnız kompüter söndürüldükdə sona çatır.
UNIX, çox istifadəçili kompüter əməliyyat sistemi. 20-ci əsrin sonlarında UNIX internet serverlərində, iş stansiyalarında və meynfreymlərdə geniş istifadə olunurdu. UNIX-in əsas xüsusiyyətləri onun sadəliyi, daşınması (bir çox müxtəlif sistemlərdə işləmək imkanı), çoxtasdiq və çoxistifadəçi imkanları, geniş proqram kitabxanası və iyerarxik fayl sistemi idi.
UNIX 1960-cı illərin sonunda AT&T Korporasiyasının Bell Laboratories tərəfindən vaxt bölgüsü kompüter sisteminin yaradılması səyləri nəticəsində hazırlanmışdır. 1969-cu ildə kompüter alimləri Ken Thompson və Dennis Ritchie-nin rəhbərlik etdiyi komanda PDP-7 mini-kompüterində UNIX-in ilk versiyasını yaratdı. (UNIX adı, Bell Labs-da daha əvvəl vaxt mübadiləsi əməliyyat sistemi layihəsi olan Multics-də söz oyunu idi.) UNIX tez bir zamanda başqa kompüter üçün uyğunlaşdırıldı və komanda onu 1970-ci ilin sonunda PDP-11-ə daşıdı (əvəz etdi).
Tompson bir müddət Bell Laboratoriyasını tərk etdi və 1970-ci illərin ortalarında Berkli Kaliforniya Universitetində UNIX üzrə kurs öyrətdi. Oradakı tələbələr və professorlar UNIX-i daha da inkişaf etdirdilər və nəticədə UNIX-in Berkeley Software Distribution (BSD) adlı versiyasını yaratdılar. AT&T-də iş də davam etdi və 1983-cü ildə UNIX-in System V adlı yeni versiyasının buraxılmasına səbəb oldu. Bu versiyalar daha sonra digər şirkətlər arasında Sun Microsystems, Inc. tərəfindən buraxıldı. və Silicon Graphics, Inc. Birləşdirilmiş və davamlı inkişaf yolu ilə yaradılmış UNIX versiyaları UNIX-i kompüter texnologiyasındakı inkişaflardan xəbərdar etdi. UNIX, FreeBSD və Linux (əsasən UNIX-i əvəz etdi) kimi bir çox pulsuz açıq mənbə əməliyyat sistemlərini ilhamlandırdı və Apple Inc-in Mac OS X-in əsasını təşkil etdi.
UNIX-in bir çox fərqli versiyaları var, lakin onların ümumi oxşarlıqları var. UNIX-in ən məşhur növləri Sun Solaris, GNU/Linux və MacOS X-dir. Digər tərəfdən Linux, Linux paylanması kimi tanınan bir formada qablaşdırılır.
UNIX əməliyyat sisteminin növləri
Oracle Solaris. Solaris Sun Microsystems tərəfindən yaradılmış və BSD və AT&T System V əməliyyat sistemlərinə əsaslanan UNIX əməliyyat sisteminin bir növüdür.
Pulsuz BSD. ...
Microsoft/SCO Xenix. ...
SGI IRIX. ...
TRU64 UNIX. ...
Mac os əməliyyat sistemi
UNIX-ə giriş
Əməliyyat sistemi dedikdə biz kompüteri işlədən proqramlar toplusunu nəzərdə tuturuq. UNIX bütün cari nəsil Macintosh kompüterlərinin əsasını təşkil edən əməliyyat sistemidir.
OS X adlanan Macintosh əməliyyat sistemi istifadəçi ilə UNIX arasında çox zərif qrafik istifadəçi interfeysinə (GUI) malikdir. Bununla belə, qrafik proqramın əhatə etmədiyi əməliyyatlar üçün UNIX biliyi tələb olunur.
UNIX əməliyyat sistemi üç hissədən ibarətdir; nüvə, qabıq və proqramlar.
UNIX-in nüvəsi əməliyyat sisteminin mərkəzidir: o, proqramlara vaxt və yaddaş ayırır və sistem çağırışlarına cavab olaraq faylların saxlanmasını və kommunikasiyaları idarə edir.
Qabığın və nüvənin birlikdə necə işləməsinə misal olaraq, deyək ki, istifadəçi rm myfile yazır (bu, myfile-i silmək effektinə malikdir). Qabıq fayl anbarında rm proqramını ehtiva edən faylı axtarır və sonra sistem zəngləri vasitəsilə kerneldən mənim faylımda rm proqramını icra etməsini xahiş edir. rm myfile prosesi başa çatdıqdan sonra qabıq UNIX sorğusunu $user-ə qaytarır və onun növbəti əmrləri gözlədiyini göstərir.
Qabıq istifadəçi və nüvə arasında bir interfeys rolunu oynayır. İstifadəçi daxil olduqda, giriş proqramı istifadəçi adı və şifrəni yoxlayır və sonra shell adlı başqa bir proqramı işə salır. Shell əmr xətti tərcüməçisidir (CLI). İstifadəçinin yazdığı əmrləri şərh edir və onların icrasını təşkil edir. Əmrlərin özləri proqramlardır: xitam verildikdə, qabıq istifadəçiyə başqa bir əmr (sistemlərimizdə $) təklif edir.
Usta istifadəçi öz qabığını fərdiləşdirə bilər və istifadəçilər eyni maşında müxtəlif qabıqlardan istifadə edə bilərlər. Mac Unix sistemlərində standart olaraq standart olaraq bash qabığıdır.
Bash shell istifadəçiyə əmrlər daxil etməyə kömək etmək üçün müəyyən xüsusiyyətlərə malikdir.
Fayl adının tamamlanması - Komandanın bir hissəsini, fayl adını və ya kataloq adını yazaraq və [Tab] düyməsini sıxmaqla, bash qabığı adın qalan hissəsini avtomatik tamamlayacaq. Qabıq yazdığınız hərflərlə başlayan birdən çox ad taparsa, o, siqnal verir və nişanı yenidən basmazdan əvvəl bir neçə hərf yazmağı təklif edir.
Tarixçə - Qabıq yazdığınız əmrlərin siyahısını saxlayır. Əgər əmri təkrarlamaq lazımdırsa, siyahıda yuxarı və aşağı sürüşmək üçün yuxarı və aşağı ox düymələrindən istifadə edin və ya əvvəlki əmrlərin siyahısı üçün tarixçə yazın.
UNIX-də hər şey ya fayldır, ya da prosesdir.
Proses unikal PID (proses identifikatoru) ilə müəyyən edilmiş icraçı proqramdır.
Fayl məlumat toplusudur. Mətn redaktorları, işləyən kompilyatorlar və s. istifadəçilər tərəfindən yaradılır.
Fayl nümunələri:
sənəd (hesabat, məqalə və s.)
bəzi yüksək səviyyəli proqramlaşdırma dilində yazılmış proqramın mətni maşın tərəfindən birbaşa başa düşülə bilən və adi istifadəçi tərəfindən başa düşülməyən təlimatlar, məsələn, ikili rəqəmlər toplusu (icra olunan və ya ikili);
Digər kataloqlar (alt kataloqlar) və adi faylların qarışığı ola bilən məzmunu haqqında məlumatı ehtiva edən kataloq.
Qabıq istifadəçi və nüvə arasında bir interfeys rolunu oynayır. İstifadəçi daxil olduqda, giriş proqramı istifadəçi adı və şifrəni yoxlayır və sonra shell adlı başqa bir proqramı işə salır. Shell əmr xətti tərcüməçisidir (CLI). İstifadəçinin yazdığı əmrləri şərh edir və onların icrasını təşkil edir. Əmrlərin özləri proqramlardır: xitam verildikdə, qabıq istifadəçiyə başqa bir əmr (sistemlərimizdə $) təklif edir.
Bütün fayllar kataloq strukturunda birlikdə qruplaşdırılıb. Fayl sistemi ters çevrilmiş ağac kimi iyerarxik strukturda təşkil edilmişdir. İyerarxiyanın yuxarı hissəsi ənənəvi olaraq kök adlanır.
Terminal sessiyasına başlamaq
Terminal sessiyasına başlamaq üçün Terminal proqramını işə salın. O, Proqramlar qovluğunda Utility qovluğunda yerləşir. (Terminal proqramını gələcəkdə tapmağı asanlaşdırmaq üçün onu Doc-a dartıb saxlaya bilərsiniz.) Terminal proqramını işə saldığınız zaman Unix əmri ilə pəncərə açılacaq və əmrləri daxil etməyə başlamağınızı gözləyir.
Mac OS X GUI üçün Quartz adlı pəncərə sistemindən istifadə edir. Kvars Apple tərəfindən xüsusi olaraq OS X üçün hazırlanmışdır. Əksər UNIX sistemləri X Window System və ya X11 istifadə edir. Mac-lər də X11-dən istifadə edə bilər. X11 altında işləmək üçün bir çox elmi proqram hazırlanmışdır, ona görə də onu Mac-da necə işlətməyi öyrənmək faydalıdır.
X11 altında işləyən proqramlara X müştəriləri deyilir. X11 ekranda pəncərələri çəkmək, siçan kliklərini idarə etmək və s. bu proqramlara xidmət edir. X11 serverini işə salmaq üçün sadəcə olaraq XQuartz proqramının Proqramlar qovluğunu tapın və üzərinə iki dəfə klikləyin. Bu, serveri xterm adlı X müştərisi ilə işə salır, bu sadəcə Unix əmrlərini daxil edə biləcəyiniz bir pəncərədir. Terminal pəncərəsinə çox bənzəyir. Bununla belə, bunun sizi aldatmasına imkan verməyin. XQuartz-ı işə saldığınız zaman X11 serverini işə salırsınız, beləliklə, X11-ə ehtiyacı olan istənilən proqram indi kompüterinizin ekranında nəsə çəkə bilər.
Solaris Sun Microsystems tərəfindən hazırlanmış və BDS və AT&T System V əməliyyat sistemlərində köklənmiş UNIX əməliyyat sisteminin bir variantıdır. Sun Microsystems-in əvvəlki əməliyyat sistemi SunOS adlanırdı. SunOS-un BSD-ni kökləmək üçün ilk versiyası 1982-ci ildə buraxıldı. Sun güclü, etibarlı, möhkəm, etibarlı və daha ucuz kompüterlər yaratmağa imkan verən genişlənən prosessor arxitekturasını (SPARC) buraxdı. Bu əməliyyat sistemi 3.x və sonra 4.0-dan keçmişə qədər SunOS adlanırdı; Solaris ilə birlikdə SunOS-u əvəz etdi. Sun həm SPARC, həm də x86 sistemlərini vahid mənbə kodu bazasından dəstəkləyən Solaris 2.4-ü buraxdı. Open Solaris layihəsi Sun Microsystems tərəfindən təqdim edilmiş və Oracle tərəfindən alındıqdan sonra dayandırılmışdır.
Darvin eyni zamanda NeXTSTEP, BSD, Mach və digər açıq mənbə layihələri ilə əlaqəli UNIX əməliyyat sisteminin başqa bir növüdür. 2000-ci ildə Apple tərəfindən hazırlanmışdır. Darvin nüvəsi XNU kimi tanınır, OSFMK 7.8-də (Mach) əldə edilən hibrid nüvədir. Apple və İnternet Sistemləri Konsorsiumu 2002-ci ildə OpenDarwin adlı əməliyyat sistemini idarə edən bir cəmiyyət yaratdılar, lakin 2006-cı ildə çökənə qədər sağ qalmadı, çünki OpenDarwin yalnız Mac layihələrinə kömək etdi.
Pulsuz BSD
FreeBSD ilk olaraq Berkeley Software Distribution (BSD) tərəfindən müəyyən edilmiş pulsuz açıq mənbə əməliyyat sistemidir. FreeBSD tam hüquqlu nüvə, cihaz drayverləri, kommunal proqramlar və sənədlərlə tam əməliyyat sistemini təqdim edir. Bu əməliyyat sistemi mühəndislər Lynne Jolitz və William Jolitz tərəfindən 80386 prosessorunda hazırlanmışdır; 386BSD kimi tanınır. 386BSD istifadəçilərindən ibarət bir qrup yeni filial yaratdı və onu FreeBSD ilə adlandırdı. FreeBSD-nin ilk rəsmi versiyası 1993-cü ilin noyabrında çıxdı. FreeBSD-nin Apple ƏS-nin inkişafına ən böyük töhfə verdiyi deyilir. FreeBSD həm masaüstü, həm də server mühitlərində istifadə olunan ümumi təyinatlı əməliyyat sistemidir.
Xenix əməliyyat sistemi 1970-ci illərin sonlarında Microsoft lisenziyası ilə idarə olunurdu. O dövrdə UNIX daha çox populyarlıq qazanırdı, bundan sonra Microsoft At&T-dən lisenziya almaq üçün işə götürüldü. Microsoftun bir vaxtlar UNIX hüquqlarına sahib olduğunu başa düşəndə çox az adam şoka düşə bilər. Microsoft Xenix-i IBM, SCO və Intel-ə gətirdi.
TRU64 UNIX, Digital Equipment Corporation tərəfindən təqdim edilmiş və Alpha Instruction Set arxitekturası (ISA) ilə əlaqəli dayandırılmış UNIX-dir. TRU76, UNIX Sistemi V-ni tamamlamaq üçün Açıq Proqram Təminatı Fondu (OSF) tərəfindən hazırlanmış OSF/1 ƏS-də yaradılmışdır. Bununla belə, indi HP (Hewlett-Packard) öz TRU64-ə malikdir və HP-nin flaqman UNZIX məhsulunda AdvFS, TruCluster və LSM kimi müxtəlif imkanlara malik HP-UX var. HP 2012-ci ilin dekabrında TRU64 dəstəyini dayandırdı.
macOS əməliyyat sistemi
Apple şirkəti Unix əsaslı əməliyyat sisteminin macOS adlı getdikcə populyarlaşan kommersiya versiyasını işləyib hazırlayıb və saxlamağa davam edir. Bu, Mac OS X əməliyyat sisteminin rebrendinq edilmiş versiyasıdır. macOS dərin NeXT və Darwin əməliyyat sisteminə əsaslanır. Birincisi, macOS PowerPC əsaslı maşınları dəstəkləyə bildi. Ancaq 2006-cı ildə də Intel ilə əməkdaşlığa başladılar. Apple bir çox dəstəklənən tərtibçilərə interfeyslər təklif edən Xcode kimi tanınan inteqrasiya olunmuş inkişaf mühitini təmin edir. Sonra Apple 2017-ci ildə macOS-un High Sierra adlı ən son versiyasını təqdim etdi
UNIX Əməliyyat Sisteminin funksiyaları
UNIX əməliyyat sistemi bir neçə funksiyaya malikdir;
Yaddaşın İdarə Edilməsi: Yaddaşdakı səhifələri sürüşdürməyə imkan verir.
Proseslərin İdarə Edilməsi: O, həmçinin LIFO və FIFO planlaşdırma alqoritmi kimi bir çox proses planlaşdırmasını həyata keçirir.
Optimallaşdırma: Resurslardan səmərəli istifadə üçün bütün fəaliyyətlərin optimallaşdırılmasını təmin edir.
Kesintilərin idarə edilməsi: O, aparat vasitəsi ilə bütün siqnalları idarə edə bilər, məsələn, bir neçə proses bir giriş cihazı tələb etdikdə kəsmə təmin edir.
Fayl Sistemini saxla: Bütün lazımsız faylları silməklə faylları qoruyur.
Mühazirə13
|
| |
