214
O‘
z fikringizni bildiring.
1. Baliq skeletida suv muhitida yashashi uchun qanday moslanishlar mavjud?
2. Baqa skeletida suvda hamda quruqlikda yashashiga imkon bergan qanday
o‘zgarishlar yuzaga kelgan?
3. Kaltakesakning quruqlikda yashashga o‘tishi munosabati bilan sodir bo‘lgan
skeletidagi o‘zgarishlarni aniqlang.
4. Qushlarning skeletida uchishga imkon beradigan qanday moslanishlar mavjud?
41-§. HAYVONLARNING NAFAS OLISH ORGANLARI EVOLUTSIYASI
Tayanch bilimlaringizni qo‘llang.
Quyi sinflarda o‘zlashtirgan
bilim laringizga asoslanib, nafas olishning ahamiyati haqida gapirib
bering.
Nafas olish barcha tirik organizmlarning hayoti uchun muhim jarayon
sanaladi. Tirik organizmlarning yashash muhiti anaerob (kislorodsiz)
va aerob (kislorodli) bo‘lishi ma’lum. Evolutsiya
davomida dastlabki
tirik organizmlar anaerob sharoitda yashagan, moddalar almashinuvining
kislorodsiz parchalanish bosqichidagi kabi glikoliz va bijg‘ish natijasida
hosil bo‘ladigan kam miqdordagi energiya hisobiga yashagan.
Atmosferada kislorod miqdorining ortishi kislorod bilan nafas oluvchi
organizmlarning paydo bo‘lishiga sabab bo‘ldi. Kislorod bilan nafas olish
hisobiga moddalarning oxirigacha parchalanishi va hosil bo‘ladigan energiya
miqdorining ortishi evolutsiya jarayonini tezlashtiradi.
Bir hujayrali organizmlar va tuban tuzilgan ko‘p hujayralilarda maxsus
nafas olish a’zosi bo‘lmaydi. Ular butun tana
yuzasi orqali suvda erigan
kislorodni diffuziya yo‘li bilan qabul qiladi. Keyinchalik nafas olish
vazifasini suvda yashaydigan hayvonlarda jabralar, quruqlikda yashovchi
hayvonlarda traxeya naylari va o‘pkalar bajaradi. Suvda hamda quruqlikda
yashovchilarda teri, qushlarda esa havo xaltalari ham nafas olishda ishtirok
etadi. Organizmda kislorodni tashish vazifasini maxsus oqsillar bajaradi.
Tuban umurtqasizlarda bunday oqsillar plazmada,
yuksak umurtqasizlarda
esa alohida hujayralarda joylashadi. Xordalilarda bunday vazifani qonning
shaklli elementlaridan biri – eritrotsitlar tarkibidagi gemoglobin bajaradi.
Evolutsiyada dastlabki nafas olish a’zosi ko‘p tukli halqali chuval-
changlarda paydo bo‘lgan. Ularning bosh qismidagi maxsus o‘simta
oziq moddalarni tutish va nafas olish vazifasini bajargan. Kam tuklilar
215
va zuluklar tana yuzasi orqali nafas olgan. Dengizlarda yashaydigan
molluskalar jabralari yordamida, qorinoyoqli molluskalarning ayrim vakil-
lari esa o‘pkasi yordamida kislorodni qabul qiladi. Bo‘g‘imoyoqlilardan
qisqichbaqasimonlarda
nafas olish organi jabra, hasharotlarda traxeyalar va
o‘rgimchaksimonlarda o‘pka va traxeyalardan (o‘rgimchaklarda o‘pka va
traxeyalar, chayonlarda o‘pka, falanga va ayrim kanalarda traxeyalar) iborat.
Mayda qisqichbaqasimonlarda maxsus nafas olish a’zosi yo‘q. Ularda xitin
qoplami yupqa bo‘lib, nafas olish tana yuzasi orqali amalga oshadi.
Boshskeletsizlarda halqum devorining ikki yonida jabra yoriqlari
joylashgan. Jabra yoriqlari jabra oldi bo‘shlig‘iga ochilib, unga kirgan suv
maxsus teshik orqali tashqariga chiqarib yuboriladi.
Baliqlarda jabra yoriqlari devorlarida kapillar qon tomirlarga ega bo‘lgan
jabra yaproqlari paydo bo‘ladi. Baliqlarda jabra yoriqlari soni kamaygan
bo‘lsa-da, lekin nafas olish sathi kapillarlar to‘ri hisobiga kengayadi.
Panjaqanotli baliqlarda oxirgi jabra yoylari orqa tomonidan suzgich pufagi
shakllanadi. Embriogenez davrida yuzaga kelgan
suzgich pufagi va halqum
orasidagi bog‘lanish keyin ham saqlanib qoladi. Shuning uchun halqumga
tushgan havo hech qanday to‘siqsiz suzgich pufagiga o‘tadi. Bunday
xususiyat suzgich pufagini o‘pkaga aylanishi uchun zamin bo‘ladi.
Evolutsiya jarayonida nafas olish organi o‘pka birinchi marta suvda
hamda quruqlikda yashovchilarda paydo bo‘lgan. Kelib chiqishi bo‘yicha
panjaqanotli baliqlar bilan bog‘liq bo‘lgan suvda hamda quruqlikda
yashovchilarda faqat lichinkalik davrida nafas olish jabralari orqali sodir
bo‘lsa, voyaga yetgandan so‘ng nafas olishi o‘pka va teri orqali sodir
bo‘ladi. Ularning o‘pkasi xaltasimon tuzilgan bo‘lib, to‘siqlar va bronxlar
bo‘lmaydi. Ko‘krak qafasi va diafragmasi bo‘lmaganligi tufayli,
ularda
havo og‘iz bo‘shlig‘idan yutish harakatlari tufayli o‘pkaga o‘tadi. Birinchi
bo‘lib suvda hamda quruqlikda yashovchilarda hiqildoqning tog‘aylari
shakllangan. O‘pkalar aynan hiqildoqdan boshlanadi. Ularning o‘pkasi juda
sodda tuzilgan va gaz almashinish sathi juda kichik, shuning uchun gaz
almashinish ko‘proq teri qoplami orqali amalga oshadi.
Sudralib yuruvchilarda nafas yo‘llari – hiqildoq, traxeya va bronxlar
to‘liq shakllangan. Ularning o‘pkalari mayda g‘ovaksimon, ko‘p sonli ichki
katakchalarga va katta nafas olish yuzasiga ega.
Lekin ularda bronxlar
shoxlanmaydi. Nafas olishi, asosan, qovurg‘alararo va qorin muskullarining
qisqarishi hisobiga sodir bo‘ladi. Nafas olishda teri ishtirok etmaydi.
216
Qushlar o‘pkasi yaxshi rivojlangan. Ularning o‘pkasida bronxlar
tarmoqlanib, bronxiolalar bilan tugaydi. Qushlar uchishga moslashganligi
sababli, o‘pkasining ikkilamchi bronxlari oxirlari havo xaltachalarini hosil
qiladi. Havo xaltachalari mushaklar orasiga, teri ostiga va suyak bo‘shliqlariga
yetib boradi. Uchish vaqtida bu xaltachalar havo bilan to‘lib, tana vaznini
yengillashtiradi.
Bundan tashqari, havo xaltachalaridagi atmosfera havosi
nafas chiqarayotganda o‘pkadan o‘tib, qonni ikkinchi marta kislorod bilan
ta’minlaydi. Bunday holat moddalar almashinuvini jadallashtiradi, chunki
qon ham nafas olganda, ham nafas chiqarganda kislorodga to‘yinadi.
