30
6 Muayyan muhitda organizmlarning yashab
qolishi va nasl qoldirishi
7
Suv qa’rida yashovchi, mustaqil harakatlana olmaydigan organizmlar
8
Suv tubida yoki suv tubidagi qumlarda yashovchi organizmlar
6-§. QURUQLIK-HAVO, TUPROQ, TIRIK ORGANIZMLAR
YASHASH MUHITLARI SIFATIDA
Tayanch bilimlaringizni qo‘llang
. Zoologiya o‘quv fanidan sizga
ma’lum bo‘lgan quruqlik-havo va tuproq muhitlarida yashovchi
hayvonlarga misollar keltiring.
Quruqlik-havo muhiti.
Quruqlik-havo
muhitining o‘ziga xos jihatlaridan
biri, bu muhitda yashovchi tirik organizmlar quruqlikda harakatlangani
bilan, ularning hayoti bevosita havo muhiti bilan ham bog‘liq. Havo gazlar
aralashmasidan iborat. Havo tarkibida gazlar miqdori nisbatan doimiy
bo‘lib, 78,08% i azot, 20,9% i kislorod, 1% i inert gazlar, 0,03% i karbonat
angidrid gazlaridan tashkil topgan. Atmosfera tarkibidagi
kislorod taxminan
bundan 2,5 mlrd yil oldin hosil bo‘lgan. Bu jarayonda quruqlik va suv
muhitidagi o‘simliklarda sodir bo‘ladigan fotosintez jarayoni muhim rol
o‘ynagan. Karbonat angidrid va suv ishtirokida o‘simliklar hujayrasida
organik moddalar hosil bo‘ladi va atmosferaga kislorod ajralib chiqadi.
O‘simliklar, hayvonlar va aerob mikroorganizmlar uchun havo zarur
omillardan biri hisoblanadi. Tuproq hayvonlar harakatlanishi uchun substrat
vazifasini o‘taydi, o‘simliklar esa ildizlari
yordamida tuproqqa birikadi, suv
va unda erigan mineral tuzlarni shimadi.
Havoning zichligi suvnikidan ancha past bo‘lgani sababli tirik organizmlar-
ning
Y
er yuzi bo‘ylab harakatlanishiga qarshiligi deyarli sezilmaydi va suv
muhitidan farq qilib, organizmlar uchun tayanch vazifasini bajara olmaydi
(havoda uchadigan hayvonlar bundan mustasno). Havo zichligining past
bo‘lishi quruqlikda atmosfera bosimining nisbatan past bo‘lishini belgilaydi
(760 mm simob ustuniga teng).
Undan tashqari, havoning shaffofligi suv
muhitiga nisbatan ancha yuqori (6-rasm).
Quruqlik-havo muhitida tirik organizmlarga ta’sir ko‘rsatadigan ekologik
omillar ham bir qancha o‘ziga xos xususiyatlari bilan xarakterlanadi.
Quruqlik-havo muhitida yorug‘lik kuchliroq ta’sir qiladi, harorat va namlik
31
geografik hudud, yil mavsumi va kunning turli vaqtlariga bog‘liq holda
juda o‘zgaruvchan. Havo massalari gorizontal va vertikal yo‘nalishlarda
harakatlanishi tufayli yana bir ekologik omil – shamolni keltirib chiqaradi.
Havo boshqa ekologik omillar kabi tirik organizmlarga bevosita va
bilvosita ta’sir ko‘rsatadi. Uning bevosita ta’siri ekologik jihatdan ahamiyatga
ega emas.
Havoning bilvosita ta’siri
shamol orqali amalga oshadi, chunki shamol
harorat va namlik kabi muhim ekologik omillarning ta’sir xarakterini
o‘zgartiradi va organizmlarga mexanik ta’sir ko‘rsatadi. Bir yo‘nalishda
esadigan kuchli shamollar o‘simliklarning novdasi, poyalarini egishi
natijasida ularni shamol yo‘nalishi tomon burilib o‘sishiga, ayniqsa daraxtlar
shox-shabbalarining shakli o‘zgarishiga olib keladi. Shamol o‘simliklardagi
transpiratsiya jarayonini tezlashtiradi, shuningdek, o‘simliklarning changlani-
shida katta ahamiyatga ega. Shamol yordamida changlanadigan o‘simliklar –
6-rasm.
Quruqlik-havo muhiti tirik organizmlari.
32
anemofill (yunoncha «anemos» – shamol, «filiya» – yaxshi ko‘raman)
o‘simliklarda evolutsiya jarayonida bir qancha moslanish belgilari paydo
bo‘lgan. Havo oqimlari hayvon va o‘simliklarning Yer yuzi bo‘ylab
tarqalishiga imkon beradi. Shamol o‘simlik urug‘lari va mevalarining uzoq
masofalarga tarqalishini ta’minlaydi. Siz botanika o‘quv fani orqali meva va
urug‘lari shamol yordamida tarqaladigan o‘simliklar – anemoxor (yunoncha
«anemos» – shamol, «chorea» – tarqalish) o‘simliklarda
ham bir qancha
moslanishlar yuzaga kelganligini bilasiz.
Quruqlik-havo muhiti uchun geografik kengliklar va mintaqalar xos bo‘lib,
Yer sharining turli mintaqalarida iqlim sharoitlarining turlicha bo‘lishi, har
bir iqlim mintaqasidagi o‘ziga xos o‘simliklar va hayvonot dunyosida aks
etadi. Quruqlik-havo muhiti cho‘l, dasht, o‘rmon, g‘or, botqoqlik, tekislik
va tog‘lar kabi xilma-xil yashash muhitlari bilan xarakterlanadi.
