105
biomassasidan ko‘p. O‘z navbatida birinchi tartib konsumentlarining umumiy
biomassasi ikkinchi tartib konsumentlarining umumiy biomassasidan ko‘p
bo‘ladi. Agar organizmlar tanasining o‘lchamlari bir-biridan juda katta farq
qilmasa, odatdagi tipik piramida hosil bo‘ladi. Agar quyi trofik darajalardagi
organizmlar tana o‘lchamlari yuqori trofik darajadagi organizmlardan kichik
bo‘lsa, teskari piramida hosil bo‘ladi. Masalan, suv havzalari ekosistemalarida
produtsentlar (fitoplankton) tana o‘lchami
ancha kichik, hayot sikli qisqa,
mahsuldorligi yuqori, lekin ularning umumiy biomassasi birinchi tartib
konsumentlari biomassasidan har doim kam bo‘ladi.
Sonlar va biomassa piramidalari ekosistemaning turg‘un (statik) holatini,
ya’ni organizmlar soni va biomassasining ma’lum vaqt oralig‘idagi
holatini
aks ettiradi. Bunday piramidalar ba’zi amaliy vazifalarni, ayniqsa ekosiste-
maning turg‘unligini saqlashga qaratilgan vazifalarni hal etish imkonini bersa-
da, ekosistemalarning trofik strukturasi haqida to‘liq ma’lumot bera olmaydi.
Masalan, sonlar piramidasi ov mavsumida baliq yoki boshqa hayvon larni salbiy
oqibatlarsiz qancha miqdorda ovlash mumkinligini hisoblashga imkon beradi.
Energiya piramidasi
har bir trofik darajada oziq tarkibidagi energiya miqdorini
aks ettiradi. Ekologik piramidalar orasida energiya
piramidalari ekosistemaning
funksional holati haqida to‘liq ma’lumot beradi. Chunki organizmlar soni va
biomassasi ularda to‘plangan energiya miqdori bilan emas, balki ekosistema
mahsuldorligi, biomassaning o‘sish tezligi bilan bog‘liq.
Ekosistemaning aynan
shu vaqtdagi organizmlar soni va ularning massasini, ya’ni statik holatini ifoda
etadigan son va biomassa piramidalaridan farq qilib,
energiya piramidalari oziq
zanjiri orqali energiyaning o‘tish dinamikasini aks ettiradi.
Energiya piramidasiga organizmlarning tana o‘lchamlari, ulardagi
metabolizm jarayonlarining intensivligi ta’sir etmaydi, shuning uchun
energiyaning barcha manbalari to‘g‘ri hisobga olinsa,
piramida tipik shaklga
ega bo‘ladi. Ekologik piramida qoidasiga binoan, quyi trofik darajadan
yuqori darajaga energiyaning 10% i o‘tishini hisobga olsak,
oziq zanjiridagi
trofik darajalarning umumiy soni oltitadan oshmaydi.
Biologik mahsuldorlik qonuniyatlarini bilish, energiya oqimini miqdoriy
jihatdan hisob-kitob qilish imkoniaytining mavjudligi inson tomonidan
sayyoramizdagi asosiy oziq manbalari hisoblanadigan tabiiy va sun’iy
ekosistemalardan unumli foydalanishda katta amaliy ahamiyat kasb etadi.
Shu asosda ko‘p miqdorda birlamchi va
ikkilamchi mahsuldorlikni
oshirishda insonning xo‘jalik hamda tabiatdagi biologik xilma-xillikni
saqlash borasidagi faoliyatini to‘g‘ri tashkil etish mumkin. Ekosistemalarning
dinamik holatini buzmasdan, mahsuldorligiga ziyon yetkazmasdan ulardagi
