4.5-rasm. Surma-seziy (chapda) va kislorod-seziy (o‘ngda)
katodlar sirtining
tuzilishi (pastda) va ularmng spektral sezgirligi (yuqorida).
Spektral sezgirlik diapazonining kengligi bo‘yicha kislorod-seziy fotokatodlar
alohida o‘rin egallaydi. Bunday katodli FE lar 300 nm dan 1200 nm gacha
nurlanishni seza oladi. Ular kumush asosga surilgan seziy oksidi, seziy va kumush
birikmasidan tuzilgan qatlamga ega. Bunday FE laming sezgirligi, umuman olganda,
past. Hozirgi zamonda ko‘p ishqorli
fotokatodlar ishlab chiqilgan, ularda surma
qatlamning
sezgirligi seziy, natriy, va rubidiy aralashmasini qo‘shish natijasida
kuchaytirilgan. Bunday FE laming kvant chiqish soni 10% gacha yetadi va spektral
sezgirligi 300 nm dan 800 nm gacha oraliqni o‘z ichiga oladi.
FE laming spektral sezgirligi fotoemulsiyaniki singari aniqlanadi. Masalan, u 1
µa fototok hosil qilish uchun zarur bolgan nurlanish oqimi (F.)
quwatiga teskari
miqdor bilan belgilanadi. Agar FE ga tushayotgan Fx monoxromatik oqim ta’sirida
i fototok hosil bo‘layotgan bo‘lsa, u holda FE ning spektral sezgirligi S
= i/F
.
Odatda, fototok mikroamperlarda
oqim quwati esa, mikrovattlarda ifodalangani
uchun spektral sezgirlik µа/µvt larda beriladi.
4. Fotoelektron ko‘paytgich (FEK). Fotoelektron ko‘paytgich ikkilamchi elektron
emissiyasi hodisasiga asoslangan. Agar fotokatoddan
ajralgan elektronlar elektr
maydon yordamida tezlashtirilib boshqa katodga (dinodga yoki emmiterga)
tushirilsa, ulaming har biri dinoddan bir necha (o‘ntagacha) elektron urib chiqarishi
mumkin. Dinoddan ajralgan bu elektronlar to'dasi anodga tomon uchadilar, chunki
anod bilan dinod orasida yo'naltiruvchi va tezlashtiruvchi elektr maydon mavjud.
Bunday bir bosqichli FEK da fototok o‘n martagacha kuchayadi.
Agar dinoddan
ajralgan elektronlar to‘dasini tezlatib ikkinchi emitterga tushirsak va undan ajralgan
elektronlar oqimini tezlatib uchinchi emitterga yo'naltirsak va hokazo,
hammasi
boMib 7 ta yoki 9 ta emitterdan o‘tgan kuchli elektronlar oqimi anodga tushirilsa
FEK da fototok 10
7
yoki 10
9
marta oshadi. Bunday asbob ko‘p bosqichli FEK deb
ataladi. Bosqichlar (kaskadlar) orasida elektronlar oqimini o‘n martaga kuchaytirish
uchun ular orasida potensiallar ayirmasi 600 volt bo’lishi kerak.
Bunda qorong‘ilik toki ham kuchayadi va uning kuchayish darajasi potensiallar
ayirmasiga bog’liq. Potensiallar ayirmasi qancha yuqori bo‘Isa, qorong'ilik toki
shuncha ko‘p kuchayadi va aksincha. Kaskadlar sonini ko‘paytirib, (n= 14) ular
orasidagi potensiallar ayirmasini 100-120 volt qilib ham fototokni 10
6
-10
9
marta
kuchaytirish mumkin.
4.6-rasm. To‘qqiz bosqichli fotoelektron ko‘paytgich.
Sezgirlik 100-1000 a/lm bo‘lganda, qorong‘ilik toki i= 10
-9
a atrofida bo'lsa,
yetarli boladi. Yaxshi FEK larda (masalan, Angliyada ishlab chiqarilgan EMI 6685)
katodida qorong‘ilik toki i= 10
-18
a va u 10
9
marta kuchaytirilganda, unga 10
-9
a tok
kuchi to‘g‘ri keladi. Yuqorida ko’rilgan D= 33 sm teleskopga o‘rnatilgan 10
6
marta
kuchaytiruvchi FEK ning chiqishida m= 10
m
kattalikdagi yulduzdan i= 10
-8
a tok
hosil boladi va uni qayd qilish mumkin.
FEK da hosil bolgan tok kuchi (i) bilan yoritilganlik (E) orasida chiziqiy
boglanish mavjud. Bu boglanish keng yoritilganliklar diapazonini o‘z ichiga oladi.
Biroq, juda katta yoruglik oqimlarida chiziqiy
boglanish buziladi va FEK
«charchaydi», hatto ishdan chiqishi ham mumkin. Shuning uchun FEK da fototokni
lµа (ayrim nozik hollarda 0,01 µа) dan oshirmaslikka harakat qilinadi, ya’ni
fotokatodga tushayotgan nurlanish oqimi kamaytiriladi. Qorong‘ulik
tokini
kamaytirish maqsadida FEK past (-50 --- -100 C) temperaturagacha sovitiladi.
Bunda suyuq azot qo‘llash mumkin.
