Mahsulot haqidagi ma’lumotlarni tasniflash va kodlash

Shtrix-kod ketma-ket almashinib keluvchi qora (shtrix) va oq (probel) rangli, 
turli qalinlikdagi chiziqlardan iborat bo‘lib, bu chiziqlarning o‘lchamlari 
standartlashtirilgan. Shtrix-kodlar maxsus optik qurilmalar - skanerlar yordamida 
o‘qishga mo‘ljallangan. Uning vositasida, mikroprosessorlar orqali shtrixlar 
raqamlarga dekoderlanib, mahsulot haqidagi ma’lumotlar kompyuterga uzatiladi. 
Vazirlar Mahkamasining qaroriga binoan davlatimizda O‘zbekiston 
Respublikasida ishlab chiqarilayotgan tovarlarni shtrixli kodlash kiritilmoqda. “GS1 
International” (YeAN Uzbekistan) (Belgiya, Bryussel) xalqaro assosiatsiyasi 
tomonidan bizning mamlakatimizga 478 raqamli identifikatlashtirish kodi berildi. 
U bo‘yicha bu tovar qayerda ishlab chiqarilganligini aniqlash mumkin. 
Mamlakat kodidan keyingi raqamlar tovarni ishlab chiqarayotgan yoki realizatsiya 
qilayotgan korxonani belgilaydi. Keyingi beshta raqamlar bilan mahsulotning 
iste’molchilik xossalari o‘lchami, massasi, tarkibi, shakli, o‘ramining ko‘rinishi va 
boshqa ma’lumotlar shifrlab qo‘yilgan. 
Bu raqamlar qatoriga muvofiq komp’yuter yordamida shtrixli kod 
shakllantiriladi. Oxirgi 13-raqam tekshirish uchun va barcha kiritilgan axborotning 
shtrixli kodini skaner bilan o‘qilishi to‘g‘riligini tekshirish uchun ishlatiladi. Shtrixli 
kodga o‘zgarib turuvchi, masalan, sifati va bahosi haqidagi ko‘rsatkichlar 
kiritilmaydi. 
Har bir tovar ishlab chiqaruvchi bizda tashkil etilgan “GS1 International” 
(YeAN Uzbekistan) tovarlar va xizmatlarni avtomatik identifikatlashtirish 
Markazida ro‘yxatga olinadi. 
Dunyoning ko‘pchilik mamlakati foydalanadigan bu tizimning qulayligi 
shundan iborat-ki, u sotib olinayotgan va sotilayotgan tovarlarni avtomatlashtirilgan 
hisobini yuritishga imkon beradi. Zamonaviy texnika bilan jihozlangan 
magazinlardagi kassa apparati bu barcha tovarlarni va ularning narxlari xotirasiga 
kiritilgan kompyuterdir. Ularni savdo korxonasi o‘zi belgilaydi, buyumlarda bir xil 
shtrixli kod bo‘lsa ham turli savdo joylarida ular farq qilishi mumkin. Magazin 
raxbarlari ixtiyoriy paytda qancha so‘mga va qanday buyumlar sotilganligi, 
qaysilariga talab borligi yoki ularni turib qolishini bilib olishlari mumkin. Tizim 
ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori haqida doimo tezkor to‘planadigan ma’lumotlar 
ishlab chiqaruvchi korxonalar uchun ham, ulgurji va chakana savdo uchun ham 
qulaydir. Barcha jarayonlar ustidan nazorat kuchayadi, buxgalteriya hisobi, tovar-
transport va boshqa hujjatlarni rasmiylashtirish avtomatlashtiriladi. 
Shtrixli kodlash texnologiyasini joriy etishning iqtisodiy samarasi aylanma 
mablag‘lar harakatini tezlashtirish, tovar zahiralarini boshqarish tezkorligini 
ta’minlash, omborxonalarda saqlash xarajatlarini kamaytirishdan tashkil topadi. 
Shtrixli kodni borligi psixologik ahamiyatga ham ega xaridor albatta "zebra" 
belgili tovarni tanlaydi. Lekin shtrixli kod shaxsan iste’molchi uchun axborotga ega 
emasligini ta’kidlash kerak. Ammo o‘z hurmatini bilgan ishlab chiqaruvchi o‘zining 
obro‘si uchun yagona ma’lumotlar bazasiga ma’lumotlar berib, albatta tovarlar va 
o‘zi haqida umumiy ma’lumotlarini bildiradi. Bu ma’lumotlarni soxtalashtirish 
mumkin emas. Garchi ayrimlar intilsa ham, natijada ular bozorda aks reklamaga ega 
bo‘ladilar, bu esa chiqimlarga olib keladi. 

Grafik tasvirni va raqamli qatorni loyiqligini taqqoslashini buyum xaqidagi 
axborotni to‘g‘riligi uchun javobgar bo‘lgan ixtiyoriy YeAN milliy yoki xalqaro 
ma’lumotlar bankida o‘tkazish mumkin. Bu tizimdan ishlab chiqaruvchilar, yetkazib 
beruvchilar va savdoda muvaffaqiyatli foydalaniladi. Savdo sheriklari barcha zanjir 
bo‘ylab identifikatlashtirish raqamiga havola qilishadi bu qulaydir, chalkashlik va 
har xil tushunishni bartaraf qiladi. 
Tizimni O‘zbekistonda joriy etish respublikani dunyo bozoriga faol chiqishi 
bilan bog‘liqdir. Dunyo bozorida raqobat keskindir va unda muvaffaqiyatli 
qatnashish uchun to‘g‘ri boshqaruv qarorlarini qabul qilishda menejerga yordam 
beradigan axborotga ega bo‘lish kerak. Endi bizning tijorat tashkilotlarimizga 
bevosita O‘zbekistonda u yoki bu tovarni ishlab chiqaruvchi xorijiy korxonalar 
to‘g‘risida ishonchli axborotni olish imkoniyati paydo bo‘lmoqda. Xorijiy 
tijoratchilarning so‘rovi bo‘yicha ham O‘zbekiston korxonalari to‘g‘risidagi 
o‘xshash axborotlarni berish mumkin. Ya’ni shtrixli kod ishchan sherikchilikni 
yengillashtiradigan tashrif kartochkasidir. 
Tovarlarning raqamlash bilan mashg‘ul bo‘lgan qator xorijiy tashkilotlar bilan 
kelishilgan holda ma’lumotlar banklarini ayirboshlash rejalashtirilmoqda, bu esa 
O‘zbekiston tovarlarini import qilishni mo‘ljallagan mamlakatlarda bizning 
korxonalar uchun mahsulotlarini manzilli reklamasini ta’minlaydi. Bunday 
xizmatlar dunyo bozorida keng qo‘llaniladi. 
Bu muhim ishga “O‘zstandart” bo‘linmalaridan tashqari Tashqi Iqtisodiy 
Aloqalar Vazirligi (TIAV), respublika tovarlar ishlab chiqaruvchilari va 
tadbirkorlari palatasi jalb qilingan. Natijada tovarni bojxonadan olib o‘tish uchun 
TIAV da kontraktni ro‘yxatdan o‘tkazishda shtrixli kodni borligi talab qilinadigan 
tartib joriy qilinadi. Ichki bozorda ham ko‘p ishlarni bajarish lozim bo‘ladi. Xususan 
shtrixli kodlarni o‘qib oladigan kassa apparatlarini joriy qilish bo‘yicha, hozir bizda 
faqat ikkita shunday supermarketlar mavjud. Vaqt o‘tishi bilan savdo korxonalarini 
texnik tomondan jihozlanishi bilan faqat eksport qilish uchun mo‘ljallangan 
tovarlarni emas, balki ichki bozor uchun mo‘ljallangan tovarlarni ham shtrixli kodlar 
bilan markalash zarurati kelib chiqadi. “O‘zstandart” da O‘zbekiston 
Respublikasining qonun hujjatlariga muvofiq, shtrixli kodlash tizimini qo‘llash 
tartibini aniq belgilaydigan me’yoriy hujjatlar va usuliyatli materiallar ishlab 
chiqildi. Shtrixli kodlash bo‘yicha uchta asosiy davlat standartlari tasdiqlandi, 
shtrixli kodning to‘g‘ri ishlatilishi ustidan nazorat yo‘lga qo‘yilmoqda. Begona 
belgilashlarni o‘zlashtirish uchun jinoiy jazo beriladi. Shunday qilib shtrixli kodni 
foydalanuvchilarini va uni bosmaxonada nashr qilish uchun asl nusxa maketini 
tayyorlovchisining javobgarligi oshadi. Hozir ushbu to‘lqinda har xil 
“bosmaxonachilar” paydo bo‘lishi mumkinligini eslatib qo‘yish o‘rinli bo‘ladi. 
Shtrixli kodni asl nusxa maketi faqat “O‘zstandart” ning SMSITI da amal qilayotgan 
shtrixli kodlash Markazida shakllanadi, tayyorlanadi va Davlat reyestrining 
komp’yuterida ro‘yxatga olinadi. Shunday qilib shtrixli kodlash lozim bo‘lgan 
tovarlarni barcha tavsiflarini hisobga olib boradi. Bizning va xorijiy tadbirkorlar 
o‘zlarining maxsulotlarini realizatsiya qilinishini haqida to‘la axborot olishi va uni 
sotib olishda tanlash imkoniyatiga ega bo‘lishadi. 

Hozirgi paytda respublikaning o‘ndan ortiq korxonalari yuzdan ortiq 
buyumlarga asl nusxa maketlarini olishdi. Shtrix kodni avval olish ancha qiyin 
bo‘ldi, chunki maslahatlashadigan hech kim yo‘q edi. Endi hammasi texnik 
tomondan to‘g‘rilandi, ikki kun ichida buyumning tavsiflari bo‘yicha tuzilgan 
shtrixli kodini olish mumkin. Ko‘pchilik ishlab chiqaruvchilar hozircha bu “pasport” 
ma’lumotlarini aniqlashmoqda. Tovarni bir turiga ham, bir nechta o‘nliklariga ham 
buyurtmachilar bor. Shtrixli kodni tushirishga joyi kam bo‘lgan buyumlar ham 
uchraydi. Bu holda qisqartirilgan sakkiz raqamli asl nusxa maketi tayyorlanadi, lekin 
davlat kodi qoldiriladi. 
Shtrixli kod buyicha me’yoriy hujjatlarni xalqaro talablar bilan 
uyg‘unlashtirish bo‘yicha tadqiqotlar olib borilmoqda, ushbu muhim sohada 
mutaxassislar tayyorlash bo‘yicha kurslar amal qilmoqda. 
Xullas, O‘zbekiston tovarlarining raqobat qila olish imkonini oshirish, 
ularning tovarlarni raqamlash xalqaro tizimiga kirishi, iste’molchilar huquqlarini 
himoya qilish, “O‘zbekistonda tayyorlangan” nomli markali mahsulot ishlab 
chiqarishning avtomatlashtirilgan hisobini ta’minlash uchun maqsadga qaratilgan 
ish olib borilmoqda. 
Ko‘pgina iqtisodiy rivojlangan davlatlarda mahsulotning o‘ramida 
(upakovkasida) shtrix-kodning bo‘lishi majburiy sanaladi. Aks holda savdo 
tashkilotlari mahsulotdan voz kechishlari mumkin. Bu xalqaro savdoga ham 
tegishlidir. Ushbu tizimning iqtisodiy jihatdan samaraliligi mahsulotning 85 
foizidan ko‘pi kodlashtirilganda yaqqol namoyon bo‘ladi. Bundan tashqari, 
mahsulotga nisbatan bo‘lgan talab va ehtiyojlarni shakllantirish, jamlash, hisobga 
olish, mahsulotni kelish-ketishini hisob qilib borish, muxosiblik hisoblarida va 
hujjatlarni rasmiylashtirishda hamda mahsulotlarni saqlash va sotuvidagi 
nazoratlarni amalga oshirishda alohida o‘rin tutadi. 
EAN assosiatsiyasi turli davlatlar uchun kodlar ishlab chiqqan bo‘lib, ushbu 
kodlardan foydalanish uchun markazlashgan tarzda lisenziyalar tavsiya etadi. 
Masalan, Fransiya uchun davlat kodi sifatida 30-37, Italiya uchun 80-87 oraliqlari 
tavsiya etilgan. Ba’zi davlatlarning kodlari uch xonali sondan iborat. Masalan, 
Gresiya -520, Rossiya - 460, Braziliya - 789. Quyiroqda keltirilgan 21.1-jadvalda 
ba’zi bir davlatlarning lisenziya asosida olingan kodlari keltirilgan. 
Asosan EAN ning ikki kodidan ko‘proq foydalaniladi: 13 razryadli va 8 
razryadli raqamli kodlar. Bunda eng ingichka shtrix birlik sifatida olinadi. Har bir 
raqam (yoki razryad) ikki shtrix va ikki probeldan iborat bo‘ladi (21.1 va 21.2- 
rasmlar). 13 razryadli kodning tarkibida quyidagi kodlar ko‘rsatiladi: 

davlat kodi ("davlat bayrog‘i"); 

korxona (firma) - tayyorlovchi kodi; 

mahsulotning kodi; 

nazorat soni. 
Tayyorlovchi korxonaning kodi har bir davlatda tegishli organlar tomonidan 
tuziladi. Odatda, bu kod beshta raqamdan iborat bo‘lib, davlat kodidan keyin keladi. 
Mahsulot kodi tayyorlovchi tomonidan tuziladi va u ham beshta raqamdan 
iborat bo‘ladi. Bu kodning rasshifrovkasi standart emas, u mahsulotga taalluqli 
bo‘lgan muayyan hususiyatlarni (belgilarni) yoki faqat tayyorlovchining o‘zigagina 

ma’lum bo‘lgan va shu mahsulotning qayd etish tartib raqamini ifodalashi ham 
mumkin. 
EAN-8 kodi uzun kodlarni belgilab bo‘lmaydigan kichik o‘ramlar 
(upakovkalar) uchun mo‘ljallangan. EAN-8 kodi quyidagi kodlar tartibidan iborat: 

davlat kodi (“davlat bayrog‘i”); 

korxona (firma) - tayyorlovchi kodi; 

nazorat soni. 
Ba’zan, tayyorlovchi korhona kodining o‘rniga mahsulotning qayd etish tartib 
raqami keltirilishi ham mumkin. 
Raqamlar qatori skaner uchun emas, balki xaridorlar uchun mo‘ljallangan. 
Talabgor (xaridor) uchun ma’lumot faqat mahsulot tayyorlangan davlatni bildirish 
bilan chegaralanadi, chunki davlat kodi maxsus nashrlarda va ma’lumotnomalarda 
keltirilib turadi yoki ma’lumot bazalarida va banklarida saqlanishi mumkin. To‘liq 
shtrixli kod tashqi savdo tashkilotlariga yoki savdo ob’yektlariga mahsulotning aniq 
kelib chiqish rekvizitlarini bilish va kerak bo‘lsa mahsulotning kontrakt (shartnoma) 
talablariga mos kelmaydigan parametrlari va ko‘rsatkichlari borasida aniq manzilga 
raddiya yoki norozilik bildirish imkoniyatini yaratadi. 
Nazorat soni EAN algoritmi bo‘yicha kodni skaner vositasida to‘g‘ri 
o‘qilganligini tekshirish uchun xizmat qiladi. 
Давлат 
коди 
Тайёрловчи 
коди 
Маҳсулот 
коди 
Назорат сони 
21.1-расм. 
13 разрядли EAN 
коди
Марказий штрихлар
Четки штрихлар
5 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 0 0

Давлат 
Тайёрловчи 
Назорат 
сони 
21.2-расм 
8 разрядли EAN коди 
5 0 1 2 3 4 5 2

17.1-jadval 

Download 0,53 Mb.