11-Ma’ruza Mavzu: Plastmassalardan buyumlar ishlab chiqarish texnologiyasi va sifatni

Plastmassalarning mexanik xossalari ularni zo‘riqish ostida sinash orqali topiladi. 
Plastmassa namunalarning mexanik xossalarini ikki yo'nalishda aniqlash mumkin: 
a) qisqa muddatli yuklama ostida mustahkamlikka sinash; b) qisqa muddatli 
yuklama ostida deformatsiyalanishga sinash. Plastmassalarning fizik-mexanik 
xossalariga quyidagilar kiradi: Cho‘zilishga sinash — plastmassalarning 
cho‘zilishga biogen mustahkamlik chegarasidir. U eng yuqori cho‘zuvchi kuchning 
namuna ko'ndalang kesimi yuziga nisbati bilan aniqlanadi (MPa). Siqilishga sinash 
— namunalarning sinib tushgunga qadar siquvchi kuchlar ta’siriga qarshilik ko‘rsata 
olish xususiyati plastmassalaming siqilishga bo’lgan mustahkamlik chegarasi deb 
ataladi. Sinash paytida quyidagi kuchlar aniqlanadi: siqilishdagi buzuvchi 
kuchlanish (MPa) — namunani buzadigan yoki uni darz ketkazadigan yuklamaning 
namunaning dastlabki ko‘ndalang kesim yuziga nisbati; 21 • siqilishdagi oqish 
chegarasi (MPa) — ta’sir etuvchi kuch miqdori oshmasa ham deformatsiya ortishida 
ro‘y beradigan yuklama miqdorining namunaning dastlabki ko'ndalang kesimi 
yuzasiga nisbati.Statik egilishga sinash. Mo'rt materiallarni cho‘zilishga va 
siqilishga sinash juda qiyin. Shuning uchun bunday materiallarning deformatsiya 
mustahkamlik xarakteristikasini topish uchun ular faqat egilishga sinaladi. 
Materiallarning eguvchi yuklama ta’siriga qarshilik ko‘rsata olish xususiyati statik 
egilishga mustahkamlik deb ataladi. Bu chegaradan o'tgandan so‘ng namuna sinib 
ketadi.Plastmassalarni 
ikki 
tayanch 
orasida 
zarbiy 
egilishga 
sinash. 
Plastmassalarning zarbiy kuchlarga bo‘lgan mustahkamligi uning eng m uhim 
xossalaridan biridir. Zarbiy mustahkamlik ko‘pincha plastmassalarni sinflarga 
bo‘lishda asosiy omil bo‘lib xizmat qiladi. Zarbga bo‘lgan mustahkamlikni aniqlash 
uchun mayatnikli koper ishlatiladi. Mustahkamlik namunani sindirish vaqtida sarf 
bo‘lgan ish miqdori bilan o‘lchanadi. Plastmassaning zarbiy mustahkamlik 
ko‘rsatkichidan har xil materiallar puxtaligini solishtirishda foydalaniladi. Zarbiy 
qovushqoqlikni ikki tayanchli zarbiy egilishga sinash zarbiy qovushqoqlikni 
aniqlashning keng tarqalgan usullaridan biridir. Plastmassalarni k o ‘p marta 
takrorlanadigan egilishga sinash. Ko‘pincha elastik polimer materiallar ko‘p 
takrorlanadigan o‘zgaruvchan yuklar ta’siri ostida bo‘ladi. O‘zgaruvchan yuklar 
ta’siri ostida hosil bo‘ladigan darzning kattalashuvi natijasida plastmassa 
materialning buzilib borishi toliqish deb ataladi. Bu xossa maxsus uskunada 
aniqlanadi. Zarbiy qovushqoqlikni dinstat asbobida aniqlash. Bunda o'lchamlari 
kichik bo‘lgan namunalar ishlatiladi. Undan tashqari bu asbob yordamida 
plastmassa namunalarini statik egilishga ham sinash mumkin. Qisqa muddatli 
yuklama 
ostida 
deformatsiyalanishga 
sinash. 
Plastmassa 
buyumlarning 
deformatsiyalanishi, ya’ni ular shakl va o‘lchamlarining tashqi kuch ta’sirida yoki 
kuchlanish sababli o‘zgarishi ularning ekspluatatsion xossalarini aniqlovchi asosiy 
omillardan biridir. Deformatsiya xossalarini e ’tiborga olmay, u yoki bu buyumni 
tayyorlash uchun shakl beriladigan materialni to ‘g‘ri tanlash mumkin emas. Odatda, 
deformatsiya jarayonida material strukturasi o‘zgaradi va buyumning deformatsiya 
xossasi materialning strukturasi va uning o'zgarishiga bog’liq bo‘ladi. Injenerlik 
nuqtayi nazaridan, deformatsiyalanish vaqtida materialda ro‘y beradigan hamma 
strukturaviy o‘zgarishlami ikkiga bo‘lish mumkin:1)materialning sinishi bilan 
bog‘liq 
bo'lgan 
qaytmas 
strukturaviy 
o‘zgarishlar 
(sinish 
deformatsiyasi);2)deformatsiya jarayonini to‘xtatadigan yoki sekinlatadigan qaytar 
strukturaviy 
o'zgarishlar 
(qaytarish 
deformatsiyasi). 
Qisqa 
vaqtli 

deformatsiyalanishga sinashdan maqsad — yuklama ta’siri ostida bo‘lgan 
materialning o'zini tutishi va uning elastiklik moduli, qattiqligi, qayishqoqligi va 
plastikligi kabi xossalarini aniqlashdan iborat. Deformatsiyalanishga sinash 
yuqorida qayd etib o‘tilgan usul bilan amalga oshirilishi mum kin. Buning uchun 
«kuchlanish deformatsiyasi» (a—E) diagrammasini qurish kerak. Elastiklik 
modulini aniqlash. Elastiklik moduli (E) materialning deformatsiyaga qanday 
qarshilik ko‘rsata olishini ifodalaydi. Elastiklik modulining miqdori tajriba yo‘li 
bilan aniqlanadi. Bosim ostida quyilgan va ekstruziya usuli bilan olingan 
namunalarda elastiklik moduli cho‘zilish deformatsiyasi, presslab olingan 
namunalarda esa egilish deformatsiyasi orqali aniqlanadi. Qattiqlikni aniqlash. 
Plastmassaning qattiqligi unga boshqa bir materialning juda qattiq botish chuqurligi 
bilan o ‘lchanadi. Qattiqlik materialning mexanik xossalaridan biridir. Plastmassalar 
uchun bu ko‘rsatkich metallarga qaraganda bir necha marta kam. Termoreaktiv 
smolalar asosida tayyorlangan materiallar eng yuqori qattiqlikka ega materiallardir. 
Polietilen eng kichik qattiqlik ko‘rsatkichiga ega. Demak, polimerlarning qattiqligi 
va elastiklik moduli orasida ma’lum munosabat mavjud. Qattiqlik Brinell tavsiya 
etgan 
usul 
bilan 
aniqlanadi.Plastmassalarning 
fizik-mexanik 
xossalari 
plastmassalarning hajmiy og‘irligi bo‘lishiga qaramay ular ma’lum mustahkamlikka 
ega. Plastmassalarni ishlatish paytida ularga turli xil kuchlar (yuklama) ta ’sir qilishi 
mumkin. Bu vaqtda buyumda har xil deformatsiyalar (cho‘zilish, egilish, siqilish) 
paydo bo'ladi. Shuning uchun plastmassadan tayyorlangan buyumlar bunday 
deformatsiyalanishi vujudga keltiruvchi kuchlarga bardosh berish yoki bera 
olmasligini bilish muhimdir. Plastmassalarning mexanik xossalari ularni zo‘riqish 
ostida sinash orqali topiladi. Plastmassa namunalarning mexanik xossalarini ikki 
yo'nalishda aniqlash mumkin: a) qisqa muddatli yuklama ostida mustahkamlikka 
sinash; b) qisqa muddatli yuklama ostida deformatsiyalanishga sinash. 
Plastmassalarning fizik-mexanik xossalariga quyidagilar kiradi: Cho‘zilishga sinash 
— plastmassalarning cho‘zilishga boigan mustahkamlik chegarasidir.Siqilishga 
sinash — namunalarning sinib tushgunga qadar siquvchi kuchlar ta’siriga qarshilik 
ko‘rsata olish xususiyati plastmassalaming siqilishga bo’lgan mustahkamlik 
chegarasi deb ataladi. Sinash paytida quyidagi kuchlar aniqlanadi: siqilishdagi 
buzuvchi kuchlanish (MPa) — namunani buzadigan yoki uni darz ketkazadigan 
yuklamaning namunaning dastlabki ko‘ndalang kesim yuziga nisbati; • siqilishdagi 
oqish chegarasi (MPa) — ta’sir etuvchi kuch miqdori oshmasa ham deformatsiya 
ortishida ro‘y beradigan yuklama miqdorining namunaning dastlabki ko'ndalang 
kesimi yuzasiga nisbati.Mo'rt materiallarni cho‘zilishga va siqilishga sinash juda 
qiyin. Shuning uchun bunday materiallarning deformatsiya mustahkamlik 
xarakteristikasini topish uchun ular faqat egilishga sinaladi. Materiallarning eguvchi 
yuklama ta’siriga qarshilik ko‘rsata olish xususiyati statik egilishga mustahkamlik 
deb ataladi. Bu chegaradan o'tgandan so‘ng namuna sinib ketadi. Plastmassalarning 
zarbiy kuchlarga bo‘lgan mustahkamligi uning eng m uhim xossalaridan biridir. 
Zarbiy mustahkamlik ko‘pincha plastmassalarni sinflarga bo‘lishda asosiy omil 
bo‘lib xizmat qiladi. Zarbga bo‘lgan mustahkamlikni aniqlash uchun mayatnikli 
koper ishlatiladi. Mustahkamlik namunani sindirish vaqtida sarf bo‘lgan ish miqdori 
bilan o‘lchanadi. Plastmassaning zarbiy m ustahkamlik ko‘rsatkichidan har xil 
materiallar puxtaligini solishtirishda foydalaniladi. Zarbiy qovushqoqlikni ikki 
tayanchli zarbiy egilishga sinash zarbiy qovushqoqlikni aniqlashning keng tarqalgan 

usullaridan biridir.Plastmassalarni ko‘p marta takrorlanadigan egilishga sinash. 
Ko‘pincha elastik polimer materiallar ko‘p takrorlanadigan o‘zgaruvchan yuklar 
ta’siri ostida bo‘ladi. O‘zgaruvchan yuklar ta’siri ostida hosil bo‘ladigan darzning 
kattalashuvi natijasida plastmassa materialning buzilib borishi toliqish deb ataladi. 
Bu xossa maxsus uskunada aniqlanadi. Zarbiy qovushqoqlikni dinstat asbobida 
aniqlash. Bunda o'lchamlari kichik bo‘lgan namunalar ishlatiladi. Undan tashqari bu 
asbob yordamida plastmassa namunalarini statik egilishga ham sinash 
mumkin.Qisqa muddatli yuklama ostida deformatsiyalanishga sinash. Plastmassa 
buyumlarning deformatsiyalanishi, ya’ni ular shakl va o‘lchamlarining tashqi kuch 
ta’sirida yoki kuchlanish sababli o‘zgarishi ularning ekspluatatsion xossalarini 
aniqlovchi asosiy omillardan biridir. Deformatsiya xossalarini e’tiborga olmay, u 
yoki bu buyumni tayyorlash uchun shakl beriladigan materialni to‘g‘ri tanlash 
mumkin emas. Odatda, deformatsiya jarayonida material strukturasi o‘zgaradi va 
buyumning deformatsiya xossasi materialning strukturasi va uning o'zgarishiga 
bog’lq bo‘ladi. Injenerlik nuqtayi nazaridan, deformatsiyalanish vaqtida materialda 
ro‘y beradigan hamma strukturaviy o‘zgarishlarni ikkiga bo‘lish mumkin: • 
materialning sinishi bilan bog‘liq bo'lgan qaytmas strukturaviy o‘zgarishlar (sinish 
deformatsiyasi); • deformatsiya jarayonini to ‘xtatadigan yoki sekinlatadigan qaytar 
strukturaviy 
o'zgarishlar 
(qaytarish 
deformatsiyasi). 
Qisqa 
vaqtli 
deformatsiyalanishga sinashdan maqsad — yuklama ta’siri ostida bo‘lgan 
materialning o'zini tutishi va uning elastiklik moduli, qattiqligi, qayishqoqligi va 
plastikligi kabi xossalarini aniqlashdan iborat. Deformatsiyalanishga sinash 
yuqorida qayd etib o‘tilgan usul bilan amalga oshirilishi mumkin. Buning uchun 
«kuchlanish deformatsiyasi» (a—E) diagrammasini qurish kerak. Elastiklik 
modulini aniqlash. Elastiklik moduli (E) materialning deformatsiyaga qanday 
qarshilik ko‘rsata olishini ifodalaydi. Elastiklik modulining miqdori tajriba yo‘li 
bilan aniqlanadi. Bosim ostida quyilgan va ekstruziya usuli bilan olingan 
namunalarda elastiklik moduli cho‘zilish deformatsiyasi, presslab olingan 
namunalarda esa egilish deformatsiyasi orqali aniqlanadi. Qattiqlikni aniqlash. 
Plastmassaning qattiqligi unga boshqa bir materialning juda qattiq botish chuqurligi 
bilan o ‘lchanadi. Qattiqlik materialning mexanik xossalaridan biridir. Plastmassalar 
uchun bu ko‘rsatkich metallarga qaraganda bir necha marta kam. Termoreaktiv 
smolalar asosida tayyorlangan materiallar eng yuqori qattiqlikka ega materiallardir. 
Polietilen eng kichik qattiqlik ko‘rsatkichiga ega. Demak, polimerlarning qattiqligi 
va elastiklik moduli orasida ma’lum munosabat mavjud. Qattiqlik Brinell tavsiya 
etgan usul bilan aniqlanadi va u quyidagi formula orqali topiladi (H /m 2): bu yerda: 
P — bosuvchi kuch miqdori, H; D — sharcha diametri, sm2, h — sharcha segmenti 
chuqurligi, sm. 

Download 148,35 Kb.