kauchuk,
vulkanizatsiyalangan
tabiiy
kauchuk,
poliuretanlar, silikon, epoksi qatroni, boshqalar qatori.
Mikroplastikalar
Ular bugungi kunda atrof-muhitni ifloslantiruvchi moddalardan biri sifatida
tanilgan va har kimning sog'lig'iga katta xavf tug'diradigan narsalardir. Ular ba'zi bir
neft hosilalaridan kelib chiqqan kichik sintetik zarralardir. Uning kattaligi odatda
5 mm dan kam, shuning uchun uning mavjudligini qadrlash mumkin emas. U
dengizdan keladigan oziq-ovqat zanjiri orqali kiritilishi mumkin.
Plastmassalarning fizik-mexanik xossalar Plastmassalarning hajmiy og‘irligi
bo‘lishiga qaramay ular m a’lum mustahkamlikka ega. Plastmassalarni ishlatish
paytida ularga turli xil kuchlar (yuklama) ta ’sir qilishi mumkin. Bu vaqtda buyumda
har xil deformatsiyalar (cho‘zilish, egilish, siqilish) paydo bo'ladi. Shuning uchun
plastmassadan tayyorlangan buyumlar bunday deformatsiyalami vujudga
keltiruvchi kuchlarga bardosh berish yoki bera olmasligini bilish muhimdir. 20
Plastmassalarning mexanik xossalari ularni zo‘riqish ostida sinash orqali topiladi.
Plastmassa namunalarning mexanik xossalarini ikki yo'nalishda aniqlash mumkin:
a) qisqa muddatli yuklama ostida mustahkamlikka sinash; b) qisqa muddatli
yuklama ostida deformatsiyalanishga sinash. Plastmassalarning fizik-mexanik
xossalariga quyidagilar kiradi: Cho‘zilishga sinash — plastmassalarning
cho‘zilishga biogen mustahkamlik chegarasidir. U eng yuqori cho‘zuvchi kuchning
namuna ko'ndalang kesimi yuziga nisbati bilan aniqlanadi (MPa). Siqilishga sinash
— namunalarning sinib tushgunga qadar siquvchi kuchlar ta’siriga qarshilik ko‘rsata
olish xususiyati plastmassalaming siqilishga bo’lgan mustahkamlik chegarasi deb
ataladi. Sinash paytida quyidagi kuchlar aniqlanadi: siqilishdagi buzuvchi
kuchlanish (MPa) — namunani buzadigan yoki uni darz ketkazadigan yuklamaning
namunaning dastlabki ko‘ndalang kesim yuziga nisbati; 21 • siqilishdagi oqish
chegarasi (MPa) — ta’sir etuvchi kuch miqdori oshmasa ham deformatsiya ortishida
ro‘y beradigan yuklama miqdorining namunaning dastlabki ko'ndalang kesimi
yuzasiga nisbati.Statik egilishga sinash. Mo'rt materiallarni cho‘zilishga va
siqilishga sinash juda qiyin. Shuning uchun bunday materiallarning deformatsiya
mustahkamlik xarakteristikasini topish uchun ular faqat egilishga sinaladi.
Materiallarning eguvchi yuklama ta’siriga qarshilik ko‘rsata olish xususiyati statik
egilishga mustahkamlik deb ataladi. Bu chegaradan o'tgandan so‘ng namuna sinib
ketadi.Plastmassalarni
ikki
tayanch
orasida
zarbiy
egilishga
sinash.
Plastmassalarning zarbiy kuchlarga bo‘lgan mustahkamligi uning eng m uhim
xossalaridan biridir. Zarbiy mustahkamlik ko‘pincha plastmassalarni sinflarga
bo‘lishda asosiy omil bo‘lib xizmat qiladi. Zarbga bo‘lgan mustahkamlikni aniqlash
uchun mayatnikli koper ishlatiladi. Mustahkamlik namunani sindirish vaqtida sarf
bo‘lgan ish miqdori bilan o‘lchanadi. Plastmassaning zarbiy mustahkamlik
ko‘rsatkichidan har xil materiallar puxtaligini solishtirishda foydalaniladi. Zarbiy
qovushqoqlikni ikki tayanchli zarbiy egilishga sinash zarbiy qovushqoqlikni
aniqlashning keng tarqalgan usullaridan biridir. Plastmassalarni k o ‘p marta
takrorlanadigan egilishga sinash. Ko‘pincha elastik polimer materiallar ko‘p
takrorlanadigan o‘zgaruvchan yuklar ta’siri ostida bo‘ladi. O‘zgaruvchan yuklar
ta’siri ostida hosil bo‘ladigan darzning kattalashuvi natijasida plastmassa
materialning buzilib borishi toliqish deb ataladi. Bu xossa maxsus uskunada
aniqlanadi. Zarbiy qovushqoqlikni dinstat asbobida aniqlash. Bunda o'lchamlari
kichik bo‘lgan namunalar ishlatiladi. Undan tashqari bu asbob yordamida
plastmassa namunalarini statik egilishga ham sinash mumkin. Qisqa muddatli
yuklama
ostida
deformatsiyalanishga
sinash.
Plastmassa
buyumlarning
deformatsiyalanishi, ya’ni ular shakl va o‘lchamlarining tashqi kuch ta’sirida yoki
kuchlanish sababli o‘zgarishi ularning ekspluatatsion xossalarini aniqlovchi asosiy
omillardan biridir. Deformatsiya xossalarini e ’tiborga olmay, u yoki bu buyumni
tayyorlash uchun shakl beriladigan materialni to ‘g‘ri tanlash mumkin emas. Odatda,
deformatsiya jarayonida material strukturasi o‘zgaradi va buyumning deformatsiya
xossasi materialning strukturasi va uning o'zgarishiga bog’liq bo‘ladi. Injenerlik
nuqtayi nazaridan, deformatsiyalanish vaqtida materialda ro‘y beradigan hamma
strukturaviy o‘zgarishlami ikkiga bo‘lish mumkin:1)materialning sinishi bilan
bog‘liq
bo'lgan
qaytmas
strukturaviy
o‘zgarishlar
(sinish
deformatsiyasi);2)deformatsiya jarayonini to‘xtatadigan yoki sekinlatadigan qaytar
strukturaviy
o'zgarishlar
(qaytarish
deformatsiyasi).
Qisqa
vaqtli
deformatsiyalanishga sinashdan maqsad — yuklama ta’siri ostida bo‘lgan
materialning o'zini tutishi va uning elastiklik moduli, qattiqligi, qayishqoqligi va
plastikligi kabi xossalarini aniqlashdan iborat. Deformatsiyalanishga sinash
yuqorida qayd etib o‘tilgan usul bilan amalga oshirilishi mum kin. Buning uchun
«kuchlanish deformatsiyasi» (a—E) diagrammasini qurish kerak. Elastiklik
modulini aniqlash. Elastiklik moduli (E) materialning deformatsiyaga qanday
qarshilik ko‘rsata olishini ifodalaydi. Elastiklik modulining miqdori tajriba yo‘li
bilan aniqlanadi. Bosim ostida quyilgan va ekstruziya usuli bilan olingan
namunalarda elastiklik moduli cho‘zilish deformatsiyasi, presslab olingan
namunalarda esa egilish deformatsiyasi orqali aniqlanadi. Qattiqlikni aniqlash.
Plastmassaning qattiqligi unga boshqa bir materialning juda qattiq botish chuqurligi
bilan o ‘lchanadi. Qattiqlik materialning mexanik xossalaridan biridir. Plastmassalar
uchun bu ko‘rsatkich metallarga qaraganda bir necha marta kam. Termoreaktiv
smolalar asosida tayyorlangan materiallar eng yuqori qattiqlikka ega materiallardir.
Polietilen eng kichik qattiqlik ko‘rsatkichiga ega. Demak, polimerlarning qattiqligi
va elastiklik moduli orasida ma’lum munosabat mavjud. Qattiqlik Brinell tavsiya
etgan
usul
bilan
aniqlanadi.Plastmassalarning
fizik-mexanik
xossalari
plastmassalarning hajmiy og‘irligi bo‘lishiga qaramay ular ma’lum mustahkamlikka
ega. Plastmassalarni ishlatish paytida ularga turli xil kuchlar (yuklama) ta ’sir qilishi
mumkin. Bu vaqtda buyumda har xil deformatsiyalar (cho‘zilish, egilish, siqilish)
paydo bo'ladi. Shuning uchun plastmassadan tayyorlangan buyumlar bunday
deformatsiyalanishi vujudga keltiruvchi kuchlarga bardosh berish yoki bera
olmasligini bilish muhimdir. Plastmassalarning mexanik xossalari ularni zo‘riqish
ostida sinash orqali topiladi. Plastmassa namunalarning mexanik xossalarini ikki
yo'nalishda aniqlash mumkin: a) qisqa muddatli yuklama ostida mustahkamlikka
sinash; b) qisqa muddatli yuklama ostida deformatsiyalanishga sinash.
Plastmassalarning fizik-mexanik xossalariga quyidagilar kiradi: Cho‘zilishga sinash
— plastmassalarning cho‘zilishga boigan mustahkamlik chegarasidir.Siqilishga
sinash — namunalarning sinib tushgunga qadar siquvchi kuchlar ta’siriga qarshilik
ko‘rsata olish xususiyati plastmassalaming siqilishga bo’lgan mustahkamlik
chegarasi deb ataladi. Sinash paytida quyidagi kuchlar aniqlanadi: siqilishdagi
buzuvchi kuchlanish (MPa) — namunani buzadigan yoki uni darz ketkazadigan
yuklamaning namunaning dastlabki ko‘ndalang kesim yuziga nisbati; • siqilishdagi
oqish chegarasi (MPa) — ta’sir etuvchi kuch miqdori oshmasa ham deformatsiya
ortishida ro‘y beradigan yuklama miqdorining namunaning dastlabki ko'ndalang
kesimi yuzasiga nisbati.Mo'rt materiallarni cho‘zilishga va siqilishga sinash juda
qiyin. Shuning uchun bunday materiallarning deformatsiya mustahkamlik
xarakteristikasini topish uchun ular faqat egilishga sinaladi. Materiallarning eguvchi
yuklama ta’siriga qarshilik ko‘rsata olish xususiyati statik egilishga mustahkamlik
deb ataladi. Bu chegaradan o'tgandan so‘ng namuna sinib ketadi. Plastmassalarning
zarbiy kuchlarga bo‘lgan mustahkamligi uning eng m uhim xossalaridan biridir.
Zarbiy mustahkamlik ko‘pincha plastmassalarni sinflarga bo‘lishda asosiy omil
bo‘lib xizmat qiladi. Zarbga bo‘lgan mustahkamlikni aniqlash uchun mayatnikli
koper ishlatiladi. Mustahkamlik namunani sindirish vaqtida sarf bo‘lgan ish miqdori
bilan o‘lchanadi. Plastmassaning zarbiy m ustahkamlik ko‘rsatkichidan har xil
materiallar puxtaligini solishtirishda foydalaniladi. Zarbiy qovushqoqlikni ikki
tayanchli zarbiy egilishga sinash zarbiy qovushqoqlikni aniqlashning keng tarqalgan
usullaridan biridir.Plastmassalarni ko‘p marta takrorlanadigan egilishga sinash.
Ko‘pincha elastik polimer materiallar ko‘p takrorlanadigan o‘zgaruvchan yuklar
ta’siri ostida bo‘ladi. O‘zgaruvchan yuklar ta’siri ostida hosil bo‘ladigan darzning
kattalashuvi natijasida plastmassa materialning buzilib borishi toliqish deb ataladi.
Bu xossa maxsus uskunada aniqlanadi. Zarbiy qovushqoqlikni dinstat asbobida
aniqlash. Bunda o'lchamlari kichik bo‘lgan namunalar ishlatiladi. Undan tashqari bu
asbob yordamida plastmassa namunalarini statik egilishga ham sinash
mumkin.Qisqa muddatli yuklama ostida deformatsiyalanishga sinash. Plastmassa
buyumlarning deformatsiyalanishi, ya’ni ular shakl va o‘lchamlarining tashqi kuch
ta’sirida yoki kuchlanish sababli o‘zgarishi ularning ekspluatatsion xossalarini
aniqlovchi asosiy omillardan biridir. Deformatsiya xossalarini e’tiborga olmay, u
yoki bu buyumni tayyorlash uchun shakl beriladigan materialni to‘g‘ri tanlash
mumkin emas. Odatda, deformatsiya jarayonida material strukturasi o‘zgaradi va
buyumning deformatsiya xossasi materialning strukturasi va uning o'zgarishiga
bog’lq bo‘ladi. Injenerlik nuqtayi nazaridan, deformatsiyalanish vaqtida materialda
ro‘y beradigan hamma strukturaviy o‘zgarishlarni ikkiga bo‘lish mumkin: •
materialning sinishi bilan bog‘liq bo'lgan qaytmas strukturaviy o‘zgarishlar (sinish
deformatsiyasi); • deformatsiya jarayonini to ‘xtatadigan yoki sekinlatadigan qaytar
strukturaviy
o'zgarishlar
(qaytarish
deformatsiyasi).
Qisqa
vaqtli
deformatsiyalanishga sinashdan maqsad — yuklama ta’siri ostida bo‘lgan
materialning o'zini tutishi va uning elastiklik moduli, qattiqligi, qayishqoqligi va
plastikligi kabi xossalarini aniqlashdan iborat. Deformatsiyalanishga sinash
yuqorida qayd etib o‘tilgan usul bilan amalga oshirilishi mumkin. Buning uchun
«kuchlanish deformatsiyasi» (a—E) diagrammasini qurish kerak. Elastiklik
modulini aniqlash. Elastiklik moduli (E) materialning deformatsiyaga qanday
qarshilik ko‘rsata olishini ifodalaydi. Elastiklik modulining miqdori tajriba yo‘li
bilan aniqlanadi. Bosim ostida quyilgan va ekstruziya usuli bilan olingan
namunalarda elastiklik moduli cho‘zilish deformatsiyasi, presslab olingan
namunalarda esa egilish deformatsiyasi orqali aniqlanadi. Qattiqlikni aniqlash.
Plastmassaning qattiqligi unga boshqa bir materialning juda qattiq botish chuqurligi
bilan o ‘lchanadi. Qattiqlik materialning mexanik xossalaridan biridir. Plastmassalar
uchun bu ko‘rsatkich metallarga qaraganda bir necha marta kam. Termoreaktiv
smolalar asosida tayyorlangan materiallar eng yuqori qattiqlikka ega materiallardir.
Polietilen eng kichik qattiqlik ko‘rsatkichiga ega. Demak, polimerlarning qattiqligi
va elastiklik moduli orasida ma’lum munosabat mavjud. Qattiqlik Brinell tavsiya
etgan usul bilan aniqlanadi va u quyidagi formula orqali topiladi (H /m 2): bu yerda:
P — bosuvchi kuch miqdori, H; D — sharcha diametri, sm2, h — sharcha segmenti
chuqurligi, sm.
| 