kimyoviy jarayonlarga asoslangan usullar, uchinchi
guruhga esa fizik-kimyoviy
jarayonlarga asoslangan usullar kiritilgan. Polimer moddalaming dastlabki holati,
ulaming tarkibi, shuningdek, turli fizik-kimyoviy jarayonlarga asoslangan
usullarning sinflarga bo‘linishida keltirilgan. Birinchi (I)
guruhga bir xil fizik
o‘zgarishga asoslangan — ekstruziyalash, kalandrlash, bosim ostida quyish va
boshqa jarayon
lar kiritilgan (2- jadval). Bunda
buyumlarning shakl olishi
qovushqoq-oquvchan holatda bo'lgan polimerning deformatsiyalanib sovitilishi
hisobiga amalga oshadi. Bu jarayonlar qovushqoqegiluvchan (вязкоупругий),
Nyuton suyuqliklari bo'lmagan suyuqliklarning oqish qonuniyatlari, polimerlarning
kristallanishi yoki shishalanishi bMan tushuntiriladi. Bunda dastlabki xomashyo
sifatida termoplastik polimerlar asosidagi granulalangan kompozitsiya ishlatiladi,
biroq ekstruziyalash va kalandrlash usullari uchun quruq aralashtirilgan kukunsimon
kompozitsiya yoki valslangan suyuqlanmadan foydalanish mumkin.
Qayta ishlashning ikkinchi (II) guruhi
umumiy diffuziyonadgeziv
jarayonlami (rotatsion shakllash, changlash va boshqalar) o ‘z ichiga oladi. Ayni
paytda buyumlar kukunsimon massalar va flastmassalami harorat ta ’sirida
suyultirish va qotirish yo‘li bilan tayyorlanadi.
Mustaqil guruhlarga (III) eritmalardan buyumlar olish (plyonkalar quyish,
tolalar shakl
yoki suyuq formopolimerlarni ma’lum shaklda polimerlash guruhga(V)
birlashtirilgan. IV guruhning barcha jarayonlari uchun polimerizatsiya yoki
polikondensatsiya reaksiyalari qonuniyatlari xarakterlidir. Monomer initsiator yoki
katalizator bilan aralashtiriladi va suyuq holatda shaklga quyiladi, natijada kimyoviy
reaksiya
sodir
bo‘lib
polimer
hosil
bo'ladi.
Shaklda
monomerlarni
polimerizatsiyalash usulida list holatidagi materiallar (organik shisha-list),
shuningdek, turli konfiguratsiyadagi buyumlar olinadi (masalan, kaprolandlar).
Oriyentatsiya, pnevmovakuum shakllash va shtamplash
usullarida yuqori elastik
holatdagi list va plyonka materiallar qayta ishlanadi (VI). Ular kalandrlash yoki
ekstruziya usullari bilan olinadi. Bu usullar uch u n polimerlarning cho'zilishdagi
deformatsiyasi, rekristallanishi va oriyentatsiyasi xosdir. Shuning uchun ular VI
guruhga birlashtirilgan.
Turli xil usullar bilan olingan buyumlarga qo‘shimcha ishlov beriladi.
Termoreaktiv materiallami qayta ishlash usullari ham shunga o'xshash sinflarga
bo‘lingan. Bunda buyumlami pressmateriallardan
yoki ayrim komponentlardan
(suyuq polimerlar, to‘ldiruvchilar, tarmirlovchi materiallar) tayyorlash mumkin. VII
guruhning barcha usullarida buyumlarni shakllash (kompozitsiyaga zarur
konfiguratsiya berish) qovushqoq – oquvchan holatda bo‘lgan pressmaterialning
siljib oqishi hisobiga amalga oshadi, so'ngra bog‘lov chimaterial yordamida qotirilib
suyuqlanmaydigan va erimaydigan holatga o'tadi. Bu jarayonlar umumiy fizik-
kimyoviy qonuniyatlarni (nonyuton suyuqlikning qovushqoq oqishi va bog‘lovchi
yordamida qotish kimyoviy reaksiyasi) o‘z ichiga
olgani uchun bir guruhga
birlashtirilgan. Suyuq bog‘lovchilar shimdirilgan, so'ngra qotirilib armirlanadigan
materiallarga ma’lum konfiguratsiya berib olinadigan usullar VIII guruhga
birlashtirilgan. Ko‘piradigan termoreaktiv kompozitsiyalardan buyumlar tayyorlash
maqsadida qollaniladigan qayta ishlash usullari IX guruhga kiritilgan. Bu
usullarning o‘ziga
xos tomoni shundaki, bunda g‘ovak hosil bo‘lishi va qotish
kimyoviy reaksiyasi bir vaqtda sodir bo'ladi.
Plastmassalarni buyumlarga va yarimtayyor mahsulotlarga aylantirishda
quyidagilarga ahamiyat berish kerak: — plastmassa yoki kompozitsion materiallarni
ekspluatatsiya sharoitiga bog‘liq xususiyatlariga ko‘ra tayyorlash (ta’minlash);
— ulami shaklni oson qabul qiladigan holatga o'tkazish;
— plastmassalarga buyum yoki yarim mahsulot shaklini berish usullari va tegishli
rejimlami yaxshi bilish;
— buyum yoki yarim mahsulotga tugallangan shakl berish.
Nazorat savollari
1. Termoplastlardan buyum olish usullari qanday sinflarga bo'linadi?
2. Termoreaktiv materiallardan buyum olish usullari qanday sinflarga bo’linadi?
3. Termoplastlarning termomexanik egri chizig‘i qanday va bu ko'rsatkich bo‘yicha
buyum qanday olinadi?
4. Oattiq holatdagi termoplastlardan qanday usul bilan buyum olish
5. Yuqori elastik holatda buyumning qanday xossasini oshirish mumkin?
6. Qaysi usul bilan buyum olishda polimerda faqat fizik o'zgarishlar sodir bo'ladi?
7. Monomer va oligomerlardan buyum olishda qanday o‘zgarishlar so’dir bo‘ladi?
