120
CHIQINDI MASALASI GLOBAL EKOLOGIK MUAMMO SIFATIDA
Saburova Juldizxan Axmetovna
O‘zbekiston Milliy universiteti huzuridagi pedagog kadrlarni qayta tayyorlash va ularning
malakasini oshirish tarmoq (mintaqaviy) markazi uslubchisi
Annotatsiya: Ushbu maqolada chiqindi masalasi global ekologik muammo sifatida
tahlil etilgan. Olingan xulosalar asosida takliflar ishlab chiqilgan.
Kalit so’zlar: chiqindi turlari, troposfera, mahalliy ekologik muammolar, global
ekologik muammolar, chang, shovqin, issiqlik.
XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab, global ekologik muammolarga jiddiy qarala
boshlandi. Bunga fan-texnika, iqtisodiyotning jadal rivojlanishi,
antropogen omillarning
tabiatga ta’sirining kuchayishi natijasida biosfera ekotizimlarining buzilishi, cho‘llanish va
sayyoramizda haroratning oshib borishi va shu kabi muammolar asos bo‘la oladi. Ekologik
muammolarning keskinlashuvi yerdagi hayotga xavf tug‘dirmoqda. Ana shunday
muammolardan biri atrof-muhitning chiqindilar bilan ifloslanishi hisoblanadi.
Tahlillarga ko‘ra, deyarli barcha davlatlarda qattiq maishiy chiqindilar miqdori
aholi jon boshiga har yili bir foizga ortib bormoqda. Mamlakatimizda iqtisodiy-ijtimoiy
o‘sish hisobiga bu ko‘rsatkich 7 million tonnaga yetib, yiliga 2 foizdan o‘smoqda
29
.
Ekologiya sohasida tadqiqot olib borayotgan mutaxassislarning aniqlashicha, hozirgi
kunda insoning xo‘jalik faoliyati natijasida dunyo bo‘yicha yiliga 105-110 mlrd tonnaga
yaqin chiqindi yuzaga kelmoqda. Chiqindilar qattiq,
gazsimon, suyuq holatda bo‘lib,
ularning bir qismi havoga, boshqasi suvga, tuproqqa, o‘simlik va hayvonot dunyosiga o‘tib,
to‘planib boradi. Chiqindilarning yillar davomida to‘planib borishi hozirgi kunda inson
hayoti uchun o‘ta xavfli ko‘plab muammolarni yuzaga keltirmoqda. Troposferadagi suv
bug‘lari, uglerod ikki oksidi, metan, xlor, uglerod, azot oksidi, ozon va boshqalarning
mavjudligi tufayli atmosferaning quyi qismidagi havoning o‘rtacha harorati 150 C ni tashkil
etadi.
Shuni ta’kidlash joizki, bu chiqindilarning 80 foizini organik moddalar tashkil qiladi
va ularni qayta ishlash natijasida katta miqdordagi energiya
va energiya tashuvchilarni
ishlab chiqarish mumkin
30
. 1980 yillarda havoga 5 milliard uglerod, 100 mln tonna
oltingugurt chiqarilgan bo‘lsa, hozirgi kunda uglerod miqdori 6 milliard tonnaga yetadi.
CO2 ning havo tarkibidagi miqdori 0,4-2,5 milliard tonnaga ko‘payib bormoqda. Mahalliy
va global ekologik muammolarga (shaharlardagi havoning ifloslanishi, issiqxona effekti
yoki okeanlarning haddan tashqari ovlanishi kabi) bag‘ishlangan sosiologiya kamida uchta
tadqiqot yo‘nalishida faol ishlaydi: ekologik muammolarning paydo bo‘lishi
nazariyalari,
atrof-muhitga munosabat va keng jamoatchilikning hatti-harakatlari va korporativ
ishtirokchilarning ekologik hatti-harakatlari (tadbirkorlik sub’yektlari, ekologik harakatlar
va tashkilotlari hamda davlat).
Insonlar o‘z harakatlarining dinamik tizim ta’sirini idrok etish va bashorat qilishda
qiynaladilar, shuning uchun ular yaxshi moslangan tabiiy va ijtimoiy tizimlar muvozanatini
29
Чиқинди муаммоси бўйича янги чоралар белгиланди.
https://kun.uz/news/2022/02/02/chiqindi-muammosi-
boyicha-yangi-choralar-belgilandi
30
Раҳматов С. Чиқинди — кони зарар қайта ишланса, катта бойлик.
https://parliament.gov.uz/upload/iblock/0d7/CHIQINDI-ipzbhu.arlwgngd.pdf
121
buzadi. Turli mamlakatlarda o‘tkazilgan so‘rovlar natijalariga ko‘ra, atrof-muhit bilan
bog‘liq xavotirlar 1990 yilda eng yuqori cho‘qqigacha ko‘tarilgan, biroq o‘shandan beri bu
“tashvish”ga munosabat biroz susaygan ba’zan, hatto tashvishlantirmay qo‘ygan.
Zamonaviy dunyoda ekologik muammolar nafaqat jamiyatning texnologik taraqqiyoti, balki
tabiatga, atrof-muhitga, o‘simlik va hayvonot dunyosiga befarq munosabatda bo‘lish
natijasida ham paydo bo‘lishi mumkin. Xuddi shunday, fizika va kimyo fanlaridagi ko‘plab
insoniy tadqiqotlar muqarrar salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Masalan, Chernobil
AESdagi avariya - bu vayronagarchilik portlovchi xususiyatga ega edi;
reaktor butunlay
vayron bo‘ldi va atrof-muhitga katta miqdordagi radioaktiv moddalar tarqaldi. Ushbu
avariya oqibatida halok bo‘lganlar va uning oqibatlaridan jabrlanganlarning taxminiy soni
bo‘yicha ham, iqtisodiy zarar jihatidan ham atom energetikasi tarixidagi eng yirik
avariyalardan biri bo‘ldi.
Ekologik muammolar landshaftlar xususiyatlarining salbiy o‘zgarishi, aholining
turmush sharoiti va sog‘lig‘ining yomonlashishiga, tabiiy resurslarning kamayishiga yoki
yo‘qolishiga, genofondning buzilishiga olib keladi. Hududning qamroviga ko‘ra ekologik
muammolar quyidagilarga bo‘linadi:
a)mintaqalararo (ba’zan global);
b) mintaqaviy;
c) hududiy.
Ekologik muammolarning mohiyati shundaki, inson faoliyati natijasida tabiiy yashash
muhiti buziladi. Jamiyat va tabiat o‘rtasidagi munosabatlarda inson ishlab chiqarish uchun
mehnat resurslaridan ham, ishlab
chiqarish vositalaridan ham, tabiiy muhitdan ham
foydalanadi. O‘sib borayotgan ehtiyojlar tufayli tabiiy resurslardan foydalanish ortib boradi
va bu o‘z navbatida ularning tugashiga, shu bilan birga atrof-muhitga kiruvchi chiqindilar
miqdorining oshishiga olib kelishi mumkin. Atrof-muhit holati ko‘pincha atrof-muhitning
o‘zgarishi bilan bog‘liq bo‘lgan tendensiyalarni ham o‘z ichiga oladi. Bu o‘zgarishlar tabiiy,
inson tomonidan qo‘zg‘atilgan bo‘lishi mumkin. Inson tomonidan yuzaga kelgan asosiy
ekologik o‘zgarishlar, masalan, iqlim o‘zgarishi, cho‘llanish, yerning degradasiyasi, havo
va suvning ifloslanishi hisoblanadi. Mutaxassislar fikricha, sohadagi asosiy muammolar
quyidagilardan iborat:
– chiqindilarni qayta ishlash jarayonini qo‘llab-quvvatlash
uchun moliyaviy va
infratuzilmaviy muammolar;
– chiqindilarni qayta ishlash sohasida raqobat muhitining yo‘qligi, qayta ishlangan
mahsulotlarga nisbatan talabni rag‘batlantirish mexanizmlarining mavjud emasligi;
– chiqindilarni qayta ishlagandan ko‘ra, ularni yo‘q qilishning boshqa muqobil
usullaridan foydalanish amaliyoti hamon saqlanib qolayotgani.
Albatta, maishiy chiqindilarni qayta ishlash tizimini yaratish, maishiy chiqindilarni
qayta ishlash komplekslarini qurish va mavjudlarini modernizasiya qilish davlatning
moliyaviy qo‘llab-quvvatlashi orqaligina amalga oshadi. Shu
bilan birga bu jarayonda
aholining ongli ravishdagi faolligi juda-juda zarur. Boshqacha aytganda, chiqindilar
muammosiga hukumatdagi eng yuqori lavozimdagi mansabdorlardan tortib oddiy uy
bekalarigacha birday mas’uldir
31
.
31
Инсон ва чиқиндилар сайёрамиз кимга қолади?
https://huquq.uz/2022/08/25/inson-va-chikindilar-sajjoramiz-
kimga-koladi/
