13-Mavzu. Servis dasturiy ta’minot

119 
ishlash uchun xizmat qiladi. Bunday amaliy dasturlar paketlarga «Konsulьtant 
Plyus», «Garant», «Pravo» va boshqalar kiradi. 
Keng qamrovli hisoblash tarmoqlarining asosiy vazifasi foydalanuvchining 
xudud bo’yicha yoyilgan umumtarmoq zahiralariga ma’lumotlar bazasiga, axborot 
uzatishga va boshqa ishlarga qulay, puxta erishish imkoniyatiga ega bo’lishdir. 
Misol tariqasida keng qamrovli Internet tarmog’ida ishlatiladigan standart 
amaliy dasturlar paketlarni keltirish mumkin: 
 to’g’rilash va kiritish vositalari - Nets Cape, Internet Explorer;
 elektron pochta (Mail), masalan Eudora.
Bank faoliyatidagi halqaro tarmoqlarda ma’lumotlarni tayyorlash va uzatish 
uchun quyidagi standart amaliy dasturlar paketlar keng tarqalgan: Swift, Sprint, 
Reuters. 
Hisoblash jarayonini ma’muriylashtirishni tashkil etishni ta’minlash uchun 50 
% dan ortiq dunyo tizimlaridagi EHM larning lokal va global tarmoqlarida Bay 
Networks (AQSH) firmasining amaliy dasturlar paketlaridan foydalaniladi, ular 
ma’lumotlari, kommutatorlar, kontsentratorlar, marshrutizatorlar, xabarlar grafiklarini 
ma’muriylashtirishni boshqaradi. 
SHunday qilib, tizimli va amaliy dasturlar ta’minoti foydalanuvchining 
dasturlari uchun axborotni qayta ishlash vositasi bo’lib xizmat qiladi. Undan tashqari 
amaliyotda ba’zan shunday asl nusxa masalalar uchraydiki, ularni echish uchun 
amaliy dasturlar paketlari qo’l kelmaydi. Bunday hollarda ushbu masalalarni echish 
uchun masalani echish shartlarini inobatga oluvchi maxsus dastur tuziladi va EHM da 
echiladi. 
13-Mavzu. Servis dasturiy ta’minot 
SHaxsiy kompyuterda ishlash jarayonida foydalanuvchi faqat amaliy 
dasturlarni boshqarishni bilishi etarli emas. Kompyuterda ishlash jarayonida 
foydalanuvchidan axborotni tashqi ta’sirlardan saqlash, mavjud disklardan samarali 
foydalanish, axborotdan ruxsatsiz foydalanishni cheklash, magnit disk defektlarini 
sozlash, dasturiy viruslar bilan kurashish va boshqa amallarni bajara olishi talab 
etiladi. SHu sababli ham quyida ko’pchilik hollarda dastur-utilitalar deb nomlanuvchi 
servis dasturiy ta’minot tarkibiga kiruvchi dasturlar, ularning afzalligi va ulardan 
foydalanish haqida bayon etishni lozim topdik. 
Servis dasturiy ta’minot - foydalanuvchiga EHM bilan ishlashda qo’shimcha 
xizmatlar taqdim etuvchi va operatsion tizimlar imkoniyatlarini oshiruvchi dasturiy 
mahsulotlar to’plamidan iboratdir. 
Funktsional imkoniyatlariga ko’ra servis dasturiy vositalarini quyidagilarga 
ajratish mumkin: 

foydalanuvchi interfeysining foydalanish imkoniyatlarini kengaytiruvchi
dasturlar; 

ma’lumotlarni buzilish va qoidasiz kirishlaridan himoya qiluvchi dasturlar;

ma’lumotlarni qayta ishlovchi dasturlar (arxivlash dasturlari);

disk va tezkor xotira qurilmasi o’rtasida ma’lumot almashinuvini
tezlashtiruvchi dasturlar;

120 

disklar ishini nazorat, tahlil qiluvchi va ularga xizmat ko’rsatuchi (disklarni
formatlovchi, disklarni bo’laklarga ajratuvchi, mavjud defektlarni sozlovchi
va h.k.).
Tashkil etish va amalga oshirish usuliga ko’ra servis vositalar qobiqli, utilitalar 
va mustaqil dastur shaklida taqdim etilishi mumkin. 
Qobiq dasturlar - biror bir dastur va foydalanuvchi o’rtasidagi qatlam yoki 
boshqa dastur ustida ustqurma bo’lgan dastur. Qobiq dasturlar foydalanuvchiga sifat 
jihatidan yangi interfeys taqdim etadi. Amaliyotda quyidagi operatsion tizim 
qobiqlari keng tarqalgan: Norton Commander (NC) - Symantec firmasi mahsuloti va 
uning «klonlari» Volkov Commander (VC), Dos Navigator (DN), Far (File and 
archive manager). Bulardan tashqari grafik interfeysli operatsion tizim qobiqlari 
mavjud: Windows 3.x. 
Utilitalar - foydalanuvchiga disklar va faylli tizimlar bo’yicha qo’shimcha 
xizmat ko’rsatuvchi dasturlar. Utilitalar ko’pincha quyidagi vazifalarni bajaradi: 
 disklarga xizmat ko’rsatish;
 fayl va kataloglarga xizmat ko’rsatish;
 kompyuter zaxiralari to’g’risida axborot taqdim etish;
 kompyuterlarni viruslardan ximoya qilish.
Xozirgi vaqtda eng keng tarqalgan utilitalar: 
 Norton Utilities - Symantec firmasi mahsuloti;
 Checkit PRO Deluxe 2.0 - Touch Stone firmasi ishlab chiqqan;
 PC Tools for Windows 2.0;
 Norton Backup, Fast Back Plus - disklarda axborotlarni rezerv
nushalarini tayyorlovchi dasturlar;
 virusga qarshi (antivirus) dasturlari - Norton Antivirus for Win95 –
EHM dagi axborotni viruslardan (axborot mikroblari) zararlanishiga
qarshi 
va 
zararlanish 
oqibatlarini 
tugatishga 
mo’ljallangan
(Kasperskiyning Antiviral Toolkit pro (AVP));
 kommunikatsion (ulovchi) utilitalar - EHM o’rtasidagi axborot
ayirboshlashni tashkil etish uchun mo’ljallangan;
 kompyuterni tashxis (diagnostika) qiluvchi dasturlar - o’z nomidan
ko’rinib turganidek, bu utilitalar EHM ning hamma qurilmalarining
normal ish faoliyatlarini nazorat qilish, xotira miqdori, uning
ishlatilish, disklarning turlari kabi ishlarni tekshirishni amalga
oshiradi.