14-modul. Dielektriklar, yarim o‘tkazgichlar va o‘tkazgichlar.
Rеja:
1. Elektr tokini o„tkazuvchi materiallar.
2. Metallardan yasalgan o„tkazgichlar.
3. O„ta o„tkazgichlar. Yuqori elektro qarshilikka ega qotishmalar.
Kontakt
materiallar. Uzuvchi kontaktlar uchun materiallar.
Materiallar elektr xossalari bo„yicha 3turga bo„linadilar: o„tkazuvchilar,
yarim o„tkazgichlar, dielektriklar.
O„tkazgichlarning nisbiy elektrik qarshiligi 10-8-10-5 Om*m bo„ladi va
harorat ko„tarilishi bilan u ham ortadi.
Yarimo„tkazgichlarniki 10-5-10-8 Om*m bo„ladi va harorat ko„tarilishi
bilan u kamayadi. Bular tokni to„g„rilash, elektr signallarini ko„paytirish, har xil
turdagi energiyalarni elektr energiyasiga aylantirish uchun ishlatiladi.
Dielektriklarning nisbiy elektr qarshiligi -10-8-10-16 Om*m ga teng. Bular
izolyator sifatida ishlatiladi.
Metall va ularning qotishmalaridan yasalgan o‘tkazgichlar
Texnikada, Ayniqsa aviatsiyada tokni yuqori darajada o„tkazadigan yuqori
o„tkazgich metallari va qotishmalari keng qo„llaniladi: oltin, kumush, mis, bronza,
latun va h.k. Bular yuqori elektr o„tkazuvchanlik; yetarli mustahkamlik, plastiklik
atmosfera sharoitida korroziyabardoshlik qobiliyatlariga ega.
Metallar qancha toza bo„lsa (qo„shimchalar-primeslar va nuqsonlardan)
shuncha ularning o„tkazuvchanligi yuqori bo„ladi.
Oksidlanmaydigan o„tkazgichlar, yuqori va o„ta yuqori chastotali asboblar-
priborlarning kontaktlari va pechatli mikrosxemalar uchun kumush ishlatiladi.
Kumush havoda oksidlanmaydi. Lozim bo„lganda mis,
latun va tok
o„tkazmaydigan materiallar (keramika, oyna, kvarts, polimer) ustiga maxsus usul
bilan kumush qoplama beriladi. Ba‟zi hollarda kumush oltin bilan almashtiriladi.
Mis amaliyotda juda keng ishlatiladi. U yuqori o„tkazish qobiliyatiga ega,
mexanik
xossalari yaxshi, arzon. Induktsiya usulida vakuumda olingan
(kislorodsiz) mis yuqori o„tkazgichlik va plastiklik qobiliyatiga ega. “Nagartovka”
qilingan mis-MT yuqori puxtalikka ega.
Yumshoq mis-MO,M1 kabellarning ichaklarini, “obmotka” - o„rama
simlarni yasash uchun ishlatiladi.
Kislorodsiz mis-MOO (02<0,02%) esa elektrovakuum asboblarda, SVCh-
asbobida, mis “folьgasi” yasash uchun ishlatiladi.
M2,M3,M4 markali simlar asosan qotishma olish uchun ishlatiladi. Mexanik
xossalari yuqori bo„lishligi talab qilingan
mahsulotlar uchun latunlar, kadmiyli va
berilliyli bronzalar ishlatiladi.
Kadmiyli bronzadan “trolley”lar,
sirpanuvchi kontaktlar, membranalar
yasaladi. Latunlardan har xil tok o„tkazuvchanli detallar yasaladi.
Alyuminiy yuqori elektr o„tkazuvchanligi,plastikligi va kam zichligi bilan
xarakterlanadi.O„ta toza alyuminiy-A999,A995 va
yuqori tozlikdagi alyuminiy
A99,A95 ishlab chiqariladi. Bulardan elektrolitik kondensatorlar,kabellarning
himoya qobiqlari yasaladi. Texnikaviy alyuminiydan-A85,A7 kabellar va tok
o„tkazuvchi shinalar yasaladi. Elektr o„zatuvchi
liniyalar uchun alyumin
qotishmasi-Al-Mg-Si
ishlatiladi,yuqori puxtalikka ega. Ko„pchilik hollarda
bilitollar ishlatiladi,tok o„tkazish simlari,o„zagi po„latdan qobig„i esa mis yoki
alyuminiydan. Qobiq galьvanik usulda yoki plakirovka usulida olinadi.
Temirning
o„tkazuvchanligi
ancha
past.
Lekin
mustahkam
(Ϭ=300+700MPa). Bu uni oqlaydi. Asosan kam uglerodli (S=0,1-0,15%)va oddiy
sifatli po„latlar (St0,St1,…..St6) ishlatiladi. Bulardan tok shinalari,tramvay,metro
temir yo„llari (elektropoezd\u) relьslari yasaladi.
Ko„rsatgichlar
Ag
Au
Cu
Al
Zichlik,kg/m
3
10500
19300
8900
2700
Erish harorati,ºS
960
1063
1084
658
elektr
qarshilikning haroratli
koeffitsenti,α
p
10
3
ºC
-1
3,6
0,4
4,5
4,3
Nisbiy
elektroqarshilik,r,mkOm*m
0,016
0,024
0,018
0,027
Qo„shimchalarning borligi tok o„tkazuvchanlikni ancha pasaytiradi.
Masalan misning o„tkazuvchanligini kremniy va marganetsning ozgina
miqdori ham ancha pasaytiradi. Puxtalanish ham (naklep) o„tkazuvchanlikni ancha
pasaytiradi: masalan: shtamplash, kiryalash usullarida olingan
mahsulotlar.
