2 – mavzu. Alyuminiy qotishmalari, markalari va ishlatilish joylari
Deformatsiyalanadigan
alyuminiy qotishmalarini
tamg’alash(markalash)
quyidagicha belgilangan:
«Д» harfi duralyuminiy turidagi alyuminiy qotishmasiga
ishora undan keyingi sonlar tartib raqamini belgilaydi «A» harfi belgisi bilan
boshlanadigan tamg' alar (
AД,
AД)-
texnik alyuminiy
ekanligini bildiradi; «
AK»-
bolg'alanadigan (kovochniy) alyuminiy
qotishmasi; agar tamg'ada alohida «B»
yoki «A» harfi bilan birgalikda «B» harfi ham kelsa
qotishma yuqori
mustahkamlikka ega qotishma holatini bildiruvchi belgilar quyiladi.
Masalan «
M» qo'yilsa qotishma
yumshoq
(yumshatilgan)ligini bildiradi (Masalan
Д16M); «
T»-termik ishlanganligi (toblab, eskirtirilgan);
«H» -plastik
deformatsiyalangan (nagartovka o'tkazilgan,
masalan Д16H) va h.k 7.3-jadvalda
deformatsiyalanadigan alyuminli qotishmalariga misollar keltirilgan.
Duralyuminiylar samolyotsozlikda keng qo'llaniladi, masalan,
Д1 qotishmadan
samolyot vintellarining paraklari,
Д16 dan
esa fyuzelyajlarning yuk
ko'taruvchi qismlari yasaladi.
Yuqori mustahkamlikka ega bo'lgan alyuminiy qotishmasi (B95, B96)
murakkab tarkibli qotishma bo'lib, Al-Zn-Mg-Cu turkumga kiradi. Qo'shimcha
ravishda ular yana marganets va xrom bilan legirlanadi.
Bunday qotishmalar
460...480
0
C ga qizdirilib, so'ngra sun'iy eskirtiriladi (120...140
0
C).
Bunda mustahkamlik ϭ
b
600...700 MPa ga yetadi. Bu qotishmalarning
mustahkamligi duralyuminiyga qaraganda yuqori bo’lsa ham, plastikligi ancha
kam, ichki kuchlanishning yigilishi va korroziyaga moyilligi ham bor.
Alyuminiy - eng egiluvchan va yumshoq
oq-kumush rangdagi metall, u
nisbatan engil zichligi 2699 kg/m
3
va erish temperaturasi past (660 °C).
Alyuminiy yerda eng ko'p tarqalgan metall (yer qobig'i massasidan 7,45 %).
Kimiyoviy aktiv bo'lgani uchun bu metall asosan oksid ko'rinishda uchraydi
(glinozyom AL203), uni ishlab chiqarish uch esa juda ko'p elektr energiya talab
qilinadi. Aluminiy ishlab chiqarish uch etabdan iborat:
aluminiy rudasidan
glinozyom chiqarish; glinozyomni elekrolizlash; birlamchi aluminiyni rafmasiya
qilish. Aluminiyni yuqori elektr va issiq o'tqazuvchanlik xususiyatiga ega, hamda
korroziyaga bardoshlik bilan farqlanadi. Undan elektr simlari va uy uchun har xil
jihozlar tayyorlanadi. Nisbatan mexanik ko'rsatkichlari past bo'lgani uchun
aluminiyni mashinasozlikda uning o'zidan ko'ra uning qotishmalari ishlatiladi.
Aluminiy eng ko’p tarqalgan legirlovchi qo’shilmalardan biri.
Texnikadagi
ko’pchilik metallar alyuminotermiya usulida olinadi. Aluminiyning turli
birikmalari
ham keng ishlatiladi; masalan, alyuminiyli achchiq tosh qadimdan
