17-Amaliy mashg‘ulot
Izolyatsion materillarni va konstruktsiyalarni trekga va iskra ta’siriga
chidamligini aniqlash usullari bilan tanishtirish.
1. Izolyatsion materillarda paydo buladigan elektr yoy (duga) va chaknash
(iskra) larni farklash.
2. Izolyatsion materillarda chaknash (iskra) ni xosil kilish.
3. Izolyatsion materillarda paydo buladigan trekni urganish.
4. Izolyatsion materillarda trekni xosil kilish.
Nazariy tushunchalar.
Elektr jixozlarda foydalanilidigan izolyatsion
materiallar va ulardan
tayyorlangan asbob uskunalar kiska yoki uzok vakt davomida elektr yoy, chaknash,toj
ta’sirida bulishi va ularga bardosh bera olishi kerak.
Misol uchun elektr jixozlarni yoy sundirish kamerasi, kup kutubli uchirgichlarni
kushni uzuvchi kontaktlari urtasiga kuyilgan tusiklar va x.k.
Bunday elektroizolyatsion materiallar sifatida organik va anorganik materiallar
asosidagi kompazitsion materiallardan foydalaniladi.
Elektr yoyi ta’sirida material yuzasida kisman buzilishlar va xarakteristikasida
uzgarishlar
yuz
beradi,buning
natijasida
yuza
elektr
utkazuvchanlikni
ortishi,massasini kamayishi, yoy ta’sir etgan joylarida materialni
kisman yonishi va
boshka xolatlar kuzatiladi.
Elektroizolyatsion materialni elektr yoyiga chidamliligi deyilganda uni uzok
vakt elektr yoyi ta’siriga karshi tura olishligi,uzini talab kilingan elektrik,fizik-
ximyoviy
tavsiflarini
(solishtirma
karshilik,yuza
fizik-ximyoviy
xossalari,massasi,strukturaviy butligi) yoki ularni yoy ta’siridan sung kiska vakt
ichida kisman tiklashi tushiniladi.
Ba’zi xollada elektroizolyatsion material ekspluatatsiya kilish jarayonida elektr
yoyi ta’sirida emas, yuza kismi chaknash (iskra) razryadi ta’sirida buladi.Buning
natijasida elektroizolyatsion material yuzasida teng taksimlanmagan
kizishlar paydo
buladi,ba’zi bir materiallarda eroziya protsessida chaknash formasidagi razryad jiddiy
okibatlarga yoki izolyatsiyani teshilishiga olib keladi.
Elektroizolyatsion materialni elektr chaknash (iskra)ga chidamliligi deyilganda,
uni muayan vakt davomida chaknash formasidagi razryadga karshi tura
olishliligi,ushbu vakt ichida talab kilingan fizik va elektr tavsiflarini va xususan elektr
mustaxkamligi saklab kolishi tushiniladi.
Elektr yoyi va elektr chaknash sinovlarini bir-biridan farklay olish kerak.
Izolyatsion materialni chaknashga chidamliligini sinash namunani yoki undan
tayyorlangan asbob uskunani yuzasi ma’lum bir vakt davomida elektr yoyiga aylanib
ketmagan uzuliksiz chaknash ta’sirida bulganligi tushiniladi.
Buning uchun sinov transformatorini ikkilamchi chulgomini chikishiga
shunday kushimcha aktiv yoki reaktiv karshilik ulanishi keraki va u elektr
chaknashni elektr yoyiga aylanib ketishiga yul kuymasin.Misol
uchun farfor
izolyatorni elektr chaknashga sinovi 50 Gts li chastota bilan 4 minut davom
etadi.Nuksoni bor izolyatorni aniklash uchun me’yor asosida belgilangan
kuchlanishni,izolyatorga
25-40
mm
li
xavo
masofasi
oraligida
yakinlashtiriladi,agar izolyator teshilgan bulsa u xolda elektr yoyi xosil buladi.
Organik materiallardan tayyorlangan izolyatsion materiallar yuzasida nam
kirlangan xavo atmosferasida kuchlanish ostida («kuchuvchi toklar», «polzuchix
tokov») chaknashlar kuzga tashlanadi va bir joydan ikkinchi joyga kuchadi.Bu xolatni
shunday tushinish mumkin izolyatsion materialni yuzasiga chang,kul,tuz eritmalari va
boshkalar utirishi natijasida nam xavoda elektr utkazuvchanligi katta katlam (plenka)
xosil
buladi.Bunday
yuzada
kuchlanish
ta’sirida
utuvchan
tok
teng
taksimlanmaydi.Ba’zi joylarda tokni katta zichligi natijasida material yuzasidagi nam
kirlangan katlamda buglanishlar kuzatiladi va buning natijasida tok utuvchan katlamni
ma’lum uchastkasida uzilish va kuchli chaknashlar kuzatiladi.
Bu chaknash uchishi bilan yuza tokini zichligi
kayta bulinishi natijasida
material yuzasidagi boshka nam kirlangan katlamda buglanishlar kuzatiladi va
okibatda yangi kuchli chaknashlar kuzga tashlanadi.
Ushbu xolat shunday tasurot uygotadiki xuddi material yuzasidagi chaknash bir
joydan ikkinchi joyga kuchib asta-sekinlik bilan elektrodlardan biriga yakinlashadi.
Bunday jarayoni rivojlanishi kichik kuchlanishlardagi yuza utuvchan tokning
katta zichligida va yukori kuchlanishlardagi yuza utuvchan tokning kichik zichligida
xam kuzatiladi.Birinchi xolatda issiklik va ikkkinchi xolatda erozion va ximyaviy
jarayonlar asosiy rol uynaydi.
Ikkala xolatda xam izolyatsion materialni yuza katlamida izolyatsion xususiyati
yomonlashadi natijada yuza kismida kichik omli tok utkazuvchi kanallar – treklar
paydo buladi.Natijada trek buylab yul kuyib bulmas katta tok rivojlanadi.
Kattik dielektrik materiallarni yuzasida elektr maydon ta’sirida
elektr tokini
utkazuvchi kanal (trek)lar xosil bulish jarayoni trek deyiladi, dielektrik materialni
izolyatsiyasi yaroksiz xolga kelmasdan yuza teshilishiga trekkingsiz chidamliligi-uni
trekka chidamliligi deyiladi.
Elektroizolyatsion materiallarni trekka chidamliligini aniklash sinov usullari
ishlab chikilgan va solishtirma baxo berish uchun parametrlari xam kiritilgan.Bu
parametrlar
shartli bulib,ularni utkazilayotgan sinov usuli bilan birgalikda kurilishi
kerak.Keng tarkalgan parametrlaridan biri trek kuchlanishi U
trek
kuyidagicha
aniklanadi.
Dielektrik materialni tekis namunasini yuzasiga bir-biridan ma’lum masofa
oraligida joylashtirilgan ikki elektrod kuyiladi. Elektrodlar oraligiga tarkibi anik
bulgan tuzli eritma tomiziladi va pogonali ravishda berilayotgan
kuchlanish ortirib
boriladi,eritma 50 tomchi tomizilganidan sung tokni kiymati aniklanadi. «50
tomchilik» kuchlanish pogonasida berilayotgan tok kiymati I
trek
ga yetganda dielektrik
yuzasida trek paydo buladi va elektrodlarni kiska tutashtiradi xamda shu vaktdagi
U
trek
kuchlanish kiymati aniklanadi.
U
trek
- elektrodlar orasida kiska tutashuv-trekni yuzaga kelishi natijasida I
trek
toki
paydo bulishiga tugri keluvchi kuchlanishni minimal kiymatidir.
Ba’zi xollarda sinovni boshka yul bilan xam utkaziladi.Ya’ni xar bir kuchlanish
pogonasi uchun vakt belgilab boriladi (bir tekis proprtsional tomizilayotgan tomchilar
uchun) ushbu vakt ichida tok kiymati belgilangan kiymatga chikadi.Agar kuchlanish
U ortirib borilsa (xar safar namuna yangilab turilsa) unda vakt t yoki tomchi soni
kamayadi.
t (U) bogliklik xarakteristikasi
Xar xil izolyatsion materiallarni trekda aniklangan
xossalarni solishtirish
kuyidagi xulosalarga olib keladi, U
trek
materiallarni izolyatsion xossalarini takoslab
baxo berishni past kuchlanishlarda olib borilgan sinovlariga tugri keladi.
Yukori kuchlanishli konstruktsiyalarda ishlatiladigan izolyatsion materiallarni
trekdagi xossalariga baxo berish boshkacharok usulda olib boriladi.
Trubka simon namunani uchlariga elektordlar yordamida yukori kuchlanishni
belgilangan kiymati beriladi va kiska tutashuv-trekni
yuzaga kelish vakti t
trek
aniklanadi.Ushbu sinov namlik kamerasida,temperaturani ma’lum programma asosida
uzgartirish yuli bilan utkaziladi.Olingan trek vakti t
trek
materialni yukori
kuchlanishli trek ta’siriga chidamliligi xakida xulosalar kilish imkonini beradi.
