4. Hárekettegi zaryadqa magnit maydanınıń tásiri.
Lorents kúshi. Xoll effekti.
Magnit maydanı tek tok ótip atırǵan ótkizgishlerge ǵana tásir etip qoymastan, bálki hárakattegi zaryadlanǵan bólekshelerge hám tásir etedi. Magnit maydanında tezlikte háreketlenip atırǵan q zaryadqa
(19.8)
kúsh tásir etedi. Bul kúsh Lorents kúshi dep ataladí. Lorents kúshiniń baǵıtı shep qol qádesi menen anıqlanadı.
Eger alaqanǵa V induktsiya sızıqları kirse, tórt achılǵan barmaq oń zaryadtıń tezlik, - vektor baǵıtına sáykes kelse, bas barmaq Lorents kúshi baǵıtın kórsetedi (2-suwret).
2 - suwret
Lorents kúshiniń (Fl) modul boyínsha ańlatpasi
Fl = qVsin (19.9)
(19.9) - teńlikte , hám arasındaǵı múyes8. Lorents kúshi bólekshe baǵıtına tik, demek oǵan orayga umtılıwshı tezleniw beredi hám bólekshe tek ǵana háreket baǵıtın ózgertedi.
Eger zaryadqa magnit maydanınan tısqarı, kernewlilik vektorı ge teń bolǵan elektr maydanı hám tásir etse, juwmaqlawshı kúsh Lorents hám elektr kúshleriniń vektor jıyındısıdan ibarat boladı.
= el + l = q + q[ ] (19.10)
19.10 - ańlatpa Lorents formulası dep ataladí.
Xoll effekti. Xoll effektiniń mánisi sonnan ibarat, metall yamasa yarim ótkizgishten jasalǵan plastinka magnit maydanına jaylastırılıp onnan tok ótkerilse, ( hám tok baǵıtına tik baǵıtta) plastinkanıń qarama-qarsı jaqlarında nolden ózgeshe bolǵan potentsiallar ayırması payda boladı.
4-suwret
Metall plastinka (eni d, qalıńlıǵı a) magnit induktsiya sızıqlarına (V) perpendikulyar jaylasqan bolsa, Lorents kúshleri tásirinde elektronnıń háreket baǵıti ózgeredi hám nátiyjede plastinkanıń joqarǵı jaǵında artıqcha teris zaryadlar, qarama-qarsı jaǵında artıqcha oń zaryadlar toplanadı (ń-suwret). Usı sebepli plastinkanıń qarama-qarsı jaqlarında tómennen joqarıǵa baǵıtlanǵan kóldeneń elektr maydanı payda boladı. Elektr kúshleri Lorents kúshlerine teń bolǵanda plastinkanıń qarama-qarsı jaqlarında payda bolǵan Xoll potentsiallar ayırması magnit induktsiya shamasına (V), tok kúshine (I) tuwrı proportsional bolıp, plastinkanıń qalıńlıǵına (a) keri proportsional boladı.
(9.10)- teńlikte R = 1/ne (n - 1 sm3 daǵı zaryadlar sanı, e- lektron zaryadı) Xoll turaqlısı bolıp zattıń turine baylanıslı boladı. Ólshengen Xoll turaqlısınıń mánislerine kóre, ótkizgishtegi elektronlar sanın hám R dıń belgisine qarap tekserilip atırǵan ótkizgishtiń qanday ótkiziwsheńlikka iye ekenligin anıqlaw mumkin.
|
