|
2 sinf darslarida men,sen va ular olmoshlarining o'rrganilishi kurs ishim
|
| bet | 14/22 | | Sana | 21.11.2023 | | Hajmi | 203,58 Kb. | | #102492 |
Bog'liq 2 sinf darslarida men,sen va ular olmoshlarining o\'rrganilishi...kurs ishimm e n •
|
|
|
b i z 1 • ,
|
b i z l a r •
|
|
biz 2 •
|
s e n •
|
|
senlar•,
|
s i z 1• ,
|
s i z l a r •
|
|
siz 2 •
|
u • ular 1 • u l a r 2 •
Kishilik olmoshlarining bu paradigmasida shaxs, son, o‘rni bilan modal ma'nolarning ifodalanishi quyidagicha:
men•, sen• olmoshlarida shaxs va son ma’nosini olmosh asosining o‘zi ifodalaydi. Тarixan shaxs ma’nosini bu olmoshlarning m-, s- qismi, son ma’nosini - n qismi bildirgan bo‘lsa ham, hozirgi o‘zbek tilida bu olmoshlar tarkibi ma’noli qismlarga ajratilmaydi.
biz•, siz• olmoshlari ham xuddi shunday baholanadi: Тarixan shaxs ma'nosini b-, s- qismi, son ma'nosini -z qismi bildirgan bo‘lsa ham, hozirgi o‘zbek tilida bu olmoshlar ma’noli qismlarga ajratilmaydi.
biz•, siz• olmoshlari birlikni ifodalash uchun ham ishlatila boshlagani sababli, ko‘plik24ni ochiq ifodalash maqsadi bilan bo‘lsa kerak, bu olmoshlarga - lar ko‘plik affiksini qo‘shib ishlatish yuzaga kelgan. Bunday ishlatishda (bizlar•, sizlar•) biz-, siz- asoslari shaxs ma’nosini, -lar affiksi esa son ma'nosini ifodalaydi, demak, bu ma'nolarni olmosh tarkibidagi boshqa-boshqa qismlar bildiradi.
I, II shaxs olmoshlaridan farqli holda III shaxs olmoshi u• kishilik-narsa olmoshi deyiladi. Bu olmosh asli ko‘rsatish olmoshidan o‘sib chiqqanini hisobga olib, uni kishilik-ko‘rsatish olmoshi deb baholash ham mavjud. Hozirgi o‘zbek tilida u• II kishilik-narsa olmoshi bilan u• I ko‘rsatish olmoshini omoifodalar deb qarash to‘g‘ri.25
u• kishilik-narsa olmoshining asosi I, II shaxs birlik kishilik olmoshlaridan farqli holda faqat shaxs ma'nosini bildiradi, son ma'nosini unga qo‘shiladigan nol ko‘rsatkichli morfema ifodalaydi; bu yerda nol ko‘rsatkichli morfema shu olmosh asosiga ko‘plik ma’nosini ifodalash uchun qo‘shiladigan -lar affiksi bilan
25 Бобомуродова А.Я. Она тили таълими жараёнида ўйин-топишмоқлардан фойдаланиш. - Пед. фан.номзоди
... ёзилган дисс. – Т., 1996. – 8-бет.
zidlashda belgilanadi: u + • u + lar•. Demak, III shaxs kishilik-narsa olmoshida shaxs ma'nosini asos, son ma'nosini esa grammatik ko‘rsatkich ifodalaydi.
biz• 2 – bizlar•, siz• 2 – sizlar• munosabatida ham yuqoridagi kabi hodisani ko‘ramiz: biz 2 + • biz + lar•, siz 2 + • siz + lar•.
Adabiyotlarda ko‘rsatish olmoshlari nomi bilan bu, shu, u, o‘sha, mana, anabirliklari keltiriladi. Bular haqiqatda ko‘rsatish ma’nosini ifodalaydi, lekin biror leksemaga olmosh bo‘lib kelmaydi. Shunga ko‘ra bularni olmosh deyish to‘g‘ri bo‘lmaydi, shartli ravishda ko‘rsatish birliklari deb nomlash mumkin.26
Ko‘rsatish birliklari o‘zaro quyidagicha oppozitiv munosabat hosil qiladi:
m a n a
|
B u
|
|
s h u
|
|
|
m a n a b u
|
m a n a s h u
|
|
a n a
|
U
|
|
o ‘ s h a
|
|
|
a n a u
|
a n a o ‘ s h a
|
26G’ani Abdurahmonov va boshqalar “O’zbek tilining tarixiy garammatikasi” Toshkent-2008.167-168-betlar
Ko‘rsatish birliklari tizimining asosini bu, shu, u, o‘sha tashkil qiladi; bu, shu oldidan mana birligini, u, o‘sha oldidan ana birligini keltirish bilan ko‘rsatish ma'nosi ta'kidlanadi.
Ko‘rsatish birliklari sifat tabiatli bo‘lgani uchun ularda shakl hosil qilish yo‘q. O‘zlik olmoshi deb ataladigan o‘z birligi biror leksemaga olmosh bo‘lib kelmaydi, balki odatda ma'lum bir leksemaga bog‘lanib, ta’kid ma'nosini ifodalaydi: men o‘zim (< mening o‘zim), o‘zim; akam o‘zi (< akamning o‘zi); o‘z so‘zida (< o‘zining so‘zida) kabi. Shunga ko‘ra bu birlikni ta’kid birligi deb
atash ma’qul.
O‘z birligi aslida ot leksema bo‘lgan, shunga ko‘ra nisbatlovchi va turlovchi affikslarni oladi, lekin grammatik son paradigmasining faqat birlik shaklida ishlatiladi.
|
| |
