IY MA’RUZA
MAVZU: FAUNA HAQIDA TA’LIMOT
Rеja:
1.Fauna haqida tushuncha
2.Fauna strukturasi
3.Endеmizm va uning paydo bo’lish sabablari
4.Faunaning yoshi
5.Faunaning gеnеzisi
Fauna Yеr yuzining ma'lum bir hududidagi yoki qismidagi biogеotsеnozlar tarkibiga kiruvchi barcha hayvon turlari yig’indisidir. Fauna tarkibiga u yoki bu viloyatdagi barcha hayvon turlari kiradi.Masalan MDH ning Еvropa qismi faunasiga shimol bug’usi,cho’l burguti, cho’rtan baliq, maxaon kapalagi,badyaga buluti kiradi.
O’zbеkiston faunasiga soxta kurakburun balig’i , qum bo’gma iloni, to’qay mushugi, sugur,Anumеta avlodi tunlamlari kiradi.Vaholanki ularning yashash muhiti har xildir.
Inson tomonidan ko’paytiriladigan va zoopark, akvarium hayvonlari fauna tarkibiga kiritilmaydi. Inson tomonidan tasodifan olib kеlingan yoki olib kеlingandan so’ng yovvoyilashib, inson ta'sirisiz hayot kеchiradigan turlar esa fauna tarkibiga qo’shiladi. Masalan Kolorado ko’ng’izi, Gеssеn chivini, shahar mo’ylovdori, sе-sе pashshasi .
Faunaning tur tarkibini to’liq aniqlash qiyindir. Birinchidan fauna tarkibidagi turlar sonining ko’p bo’lishidir. Ikkinchidan mutaxassis sistеmatiklarning yеtishmasligidir.
Shuning uchun ham faunaning o’rganishda hayvonlarning u yoki bu guruhi tur tarkibi o’rganib chiqiladi.
Tеriofauna –sut emizuvchilar faunasi
Ornitofauna –qushlar faunasi
Gеrpеtofauna –amfibiya va rеptiliyalar faunasi
Ixtiofauna –baliqlar faunasi
Entomofauna- hasharotlar faunasi
Gеlmintofauna - gеl'mintlar fauasi
Faunani o’rganishda shuning uchun ham suv va quruqlik hududiy ma'muriy birliklarga bo’linadi. Faunani bir qator bеlgilari xususiyatlari mavjud. Istalgan faunaning asosiy bеlgisi bu uning tur tarkibidir. Faunustik tadqiqotlar faunani inventerizatsiya qilish turlarni hisobga olishdan boshlanadi. Fauna tarkibiga kiruvchi turlar faunaning boyligiuni bildiradi. Faunani tur tarkibini o`rganish ko`p yillar davomida amalga oshiriladi, masalan ayrim hududlar, orollar, vohalar, tog`lar, suv havzalari to`liq o`rganilmagan. Faunaning tur boyligini solishtirma tahlil qilish shuni ko`rsatadiki faunaning egallagan hududini kattaligi aynan shu ko`rsatkich bilan bog`liq. Istalgan faunaning tur tarkibini yana bir belgisi bu uning tarkibidagi turlarni ekologik tabiati bilan bog`liq. Tropik o`rmon faunasi uchun daraxtlarda yashovchi hayvonlar hosdir. Bir tarafdan sutemizuvchilar, qushlar, reptiliya, amfibiyalar, hasharotlarni daraxtlarga o`rmalab chiquvchi fo`rmalari. Ikkinchi tarafda daraxtlar bilan tropik munosabatda bo`lgan hayvonlar mevaxo`rlar, bargxo`rlar, kemiruvchilar va daraxt qoldiqlarini parchalovchilar. Tropik fauna hayvonlarining uchun xos xususiyat yil bo`yi harakatda bo`lishidir. Dasht faunasi uchun esa yuguruvchi va uya kovlovchi hayvonlar, dag`al xashak o`t va boshoqdoshlar urug’i bilan oziqlanadigan hayvonlar, qishki uyquga ketuvchi hayvonlar xosdir.
Faunani o`rganish va taqqoslash asosida muhim zoogeografik xulosalar chiqariladi. Faunaning eng muhim xususiyatlaridan biri uning qo`shni hududlar faunasi va uzoqda joylashgan faunalar bilan aloqasidir. Faunaning o`ziga xosligi ham muhim belgidir shuningdek endemik tur va urug`lar miqdori ham faunani belgisi hisoblanadi. Fauna tarkibida endemik turkum va oilalarni bo`lishi uzoq vaqt davomida izolyatsiya -alohidalashgan holda rivojlanish bo`lganligini bildiradi. Faunadagi endemik turlar va endemik kenja turlarni bo`lishi faunaning nisbatan yosh ekanligi uning boshqa faunalar bilan alohida bo`lishini bildiradi.
Avstraliya oblasti faunasi qadimiy va o`ziga hos fauna hisoblanadi. Bu yerda sutemizuvchilarni 8 ta endemik oilasi (xaltalilar) va qushlarning 3 ta endemik oilasi, umurtqali hayvonlarni ko`pchilik endemik urug`lariga mansub hayvonlar yashaydi. Shuningdek, Neotropika oblasti faunasi ham o`ziga xos hisoblanadi. Janubiy Amerika hududida sutemizuvchilarni 12 ta, qushlarni 26 ta endemik oilasi, reptiliya, amfibiya va hasharotlarni juda ko`p endemik urug`lariga kiruvchi turlari hayot kechiradi. Golarktika faunustik olamida umurtqali hayvonlarni bir necha endemik oilasiga mansub turlari bor.
Har bir fauna ma’lum bir sistematik strukturaga ega bo`ladi. Fauna strukturasi aniqlash turli sistematik birliklarning miqdoriy nisbatini aniqlash orqali amalga oshiriladi. Fauna tarkibidagi turlarni tarqalishini, o`xshashligini va farqini geagrafik tahlil qilish ham muhim ahamiyatga ega. Shunga ko`ra bu elementlarni shimoliy, janubiy, g`arbiy va sharqiy deb nomlash qabul qilingan bunday nomlash faqat ayrim chegaralangan hududlar uchun xosdir. Faunani areali yoki tur arealini o`rganishda boshqa terminlar qo`llaniladi.
O`rta Osiyo faunasi elementlarini tarqalish xususiyatlarini ta`riflash uchun zoogeograf olim O.L Krijanovskiy (1975 yil) quyidagi terminlarni qo`llagan.
Endemik
Subendemik
O`rta Yer dengizi
Tog`li Osiyo
Palearktika
O`rta Osiyo
Zoogeografiyaga doir adabiyotlarda quyidagi terminlarni keng qo`llaniladi.
Yevropa Sibir
Sharqiy Sibir
Markaziy Osiyo
Boreal
Faunani geografik tahlil qilish uning tarkibiga kiruvchi turlarni tarqalish tipini belgilab beradi. Ammo bu ma`lumotlar faunani o`rganish uchun kamlik qiladi. Turlarni kelib chiqish ehtimoli, tur qanday qilib fauna tarkibiga kirganligini ham aniqlash kerak. Bu savolga faunaning tarixiy (genetik) tahlil qilish orqali javob olish mumkun. Buning uchun tur arealinigina emas, guruh arealini ham o`rganish lozim. Arealni o`rganish chogida quyidagicha savollar tug`iladi.
O`rganilayotgan hudud ichida faunani qanday elementlari paydo bo`lgan?
Qaysi turlar boshqa markazlardan bu hududga kirib qolgan?
Hududni o`zida paydo bo`lgan turlar faunani avtoxton turlari deyiladi.
Hudud faunasiga boshqa hududlardan markazlardan kelib qo`shilgan turlar faunaning alloxton turlari deyiladi.
Avtoxton turlari ayrim hollarda alloxton urug’larga mansub bo`ladi. Masalan: Orol sharoitida shakllangan tur mazkur orol faunasi uchun avtoxton hisoblanadi. Biror turning avtoxtonligini aniqlashda shu tur qachon paydo bo`ladi, qayerdan kelib chiqqan degan savollarga javob topish kerak bo`lib qoladi.
Alloxton turning ekologik hususiyatlarini hamda paleontologik ashyolar zarur bo`ladi. Alloxton turlarni qayd qilishda qanday qilib kelib qolgan, qachon fauna tarkibiga qo`shilgan va qayerdan kelib qolgan kabi muammolarni hal qilish lozim. Bu savollarga yechimini topish orqali alloxton turlar migratsiyasini bilib olish mumkun. Muzlik davridan bo`shagan hududlarda tarqalgan yosh faunalarni o`rganishda yuqorida aytib o`tilgan fikrlar juda muhimdir. Tarixiy geologiya tadqiqotlari yordamida alloxton turlar fauna tarkibiga qachon qo`shilganligini bilish mumkin.
K.Lindrot Fennoskandiya (Skandinavia) hasharotlari faunasini o`rgana turib ko`pchilik hasharotlar muzlik davrida muz bilan qoplanmagan qir, tog`oldi hududlarida tarqalganligini aniqlagan. Shunga ko`ra mazkur hududdagi hasharotlar o`zlari tarqalgan arealga muzlik davri boshlanmasdan burun joylashib olganlar. Pleystotsen davrida esa ular o`ziga hos “pana joyda” bo’lganlar. Skandinaviyaning yosh faunasi tarkibidagi bu hasharotlar eng qadimgi hayvonlar hisoblanadi.
Endemizm
Endemiklar- yer yuzining faqat ma`lum bir hududida tarqalgan, boshqa hududlarda umuman uchramaydigan hayvonlardir. Endemiklar - istalgan bir faunaning spetsifik komponenti bo`lib, shu faunaning boshqa faunalardan mutloq farqini ko`rsatadi.
Agar keng tarqalgan tur faunalarni bir-biri bilan o`xshashligini ko`rsatsa, endemiklar faunalar o`rtasidagi yaqqol farqni ko`rsatadi.Turli faunalardagi endemiklar miqdori bir xil emas. Endemik turlar orollarda, tog`li hududlarda ko`p tarqalgan, buning sababi geografik alohidalanishdir. Turning barcha belgilari uning geografik o’zgaruvchanligi bilan baholanadi. Agar turning biror populyatsiyasi tarqalish jarayonida izolyatsiyalangan hududga (orol yoki tog’ cho’qqisi orqali vodiyga) tushib qoldi deb aytsak, mazkur populyatsiyada tur genlarining hammasi ham bo’lmaydi. Yangi sharoitda yashay boshlagan populyatsiya moslashib ketib, o’z naslini davom qildiradi va oxir-oqibatda tur hosil bo’lishiga sababchi bo’ladi. Bu holatga misol: Afrika ko’llarida dastlabki baliqlar sixlidlar oilasi baliqlari, Gavayi orollaridagi dastlabki qushlar – svetochnitsalarni aytish mumkin. Aytib o’tilgan hayvonlar endemiklardir. Tog’li hududlar endemik turlarga boy hisoblanadi. Masalan – vizildoq qo’ng’izlarning Carabus urug’iga mansub 30 turi MDH ning Yevropa qismi tekisliklarida yuzlab turlari esa O’rta Osiyo tog’larida tarqalgan. Ularning hammasi endemik turlar hisoblanadi.
Endemik turlar hosil bo’lishi uchun faqat geografik izolyatsiya emas, ma’lum bir vaqt ham zarurdir. Faunaning to’xtovsiz uzoq vaqt rivojlanishi yangi tur hosil bo’lishi uchun imkoniyatlar yaratadi. Yashash muhitidagi sharoitlarning o’zgarishi turlarning ayrimlarining o’lib ketishiga , boshqalarining keng tarqalishiga olib keladi. Endemik turlarning ko’pligi faunaning rivojlanish vaqtini – davrini aks ettiradi. Yer sharining uchlamchi davridan buyon ekologik shart-sharoitlari o’zgarmay kelayotgan qismlarida alloxton endemik turlar ko’pchilikni tashkil qiladi. Bunga misol qilib Janubiy Amerika, G’arbiy Afrika yoki Janubiy-Sharqiy Osiyoning nam tropik o’rmonlarini aytish mumkin. Bu yerdagi faunaning to’xtovsiz rivojlanishi jarayonida nafaqat endemik turlar, balki endemik urug’lar, hattoki endemik oilalar ham shakllangan. To’rtlamchi muz bosish davridan keyin bo’shab qolgan yerlardagi shakllangan yosh fauna, aksincha endemik turlarga ega emas. Masalan – Shimoliy Amerika, Yevropa shimoli
Faunaning endemik va noendemik komponentlari o’rtasidagi farq mutloq emas. Ko’pchilik faunalarda subendemiklar yoki endemik taksonlar (urug’, tur) uchraydi.
Masalan: Afrika faunasida (Efiopiya oblastida) hayvonlarning keng tarqalgan urug’lari straus-tuyaqush, oriks antilopasi Arabistonda ham, yani Efiopiya oblasti chegaralarida ham o’z vakillariga egadirlar. O’rta Osiyo faunasiga mansub hasharotlarning ko’pchilik turlarining areallari Janubiy Kavkazorti hududlariga yetib boradi. Bu turlar O’rta Osiyo faunasi uchun subendemik hisoblanadi. Turli faunalarda endemism darajasi ham turlichadir. Avstraliya faunasida xaltali sutemizuvchilarning 8 ta endemik oilasi, qushlarning 100 dan ortiq endemik urug’lari mavjud. Neotropika faunasiga (Janubiy Amerika) sutemizuvchilarining 17 ta endemik oilasi (80% endemik tur) qushlarning 26 endemik oilasi (78% endemik urug’lar) mansubdir. Palearktikada esa (Yevrosiyoning tropik zonadan boshqa qismlari) sutemizuvchilarning va qushlarning 1 ta endemik oilasi bor.
Tarixiy nuqtai-nazardan olib qaraganda endemiklarning 2 turi bor:
Progressiv endemiklar - neoendemiklar
Relikt endemiklar – paleoendemiklar
Progressiv endemiklar – faunada yaqinfagina paydo bo’lgan, lekin fauna areali bo’ylab hali tarqalmagan turlardir. Ular nisbatan yosh turlar hisoblanadi. Neoendemiklar shu urug’ga kiruvchi turlardan biroz farq qilishi mumkin. Progressiv endemiklar ba’zan bir-biriga yaqin qon-qarindosh turlar guruhini hosil qiladi. Bir hududda yashovchi neoendemiklar va boshqa turlar o’rtasida bir-biridan oson ajralib turadigan farqlar mavjud. Ularning ekologik sharoitga talablari atrof-muhit sharoitlariga mos keladi.
Relikt endemiklar – paleoendemiklar bir vaqtlar areali katta bo’lib, hozirgi vaqtda faqat ayrim zonalarda saqlanib qolgan turlardir. Relikt endemiklar – faunada izolyatsiya holida tarqalgan. Ularga yaqin turadigan turlar ham bo’lmaydi. Relikt endemik urug’larning atigi bir nechta yoki bitta yagona turi mavjud bo’ladi. Ular arealda faqat ma’lum bir chegaralangan biotoplarda siyrak holda tarqalgan. Relikt endemiklar muhit sharoiti o’zgarmagan holda uzoq vaqtlardan beri o’zgarmasdan yashab kelayotgan turlardir. Relikt endemiklarga Yangi Zelandiyada tarqalgan Tumshuqboshlilar (Xartumboshlilar) turkumi Rhynchosephalia, Ponatishlilar Sphenodontidae oilasiga mansub yagona tur – gatteriya tuatara Sphenodon punctatus misol bo’ladi. Yuqori sistematik birlikka mansub konservativ endemiklar uchun dizyunktiv tarqalish xosdir. Misol – Leiopelmidae silliqoyoqlilar oilasiga kiruvchi faqat 2 tur silliqoyoq – Ascaphus truei va Liopelma hochstetteri.
Ularning har biri alohida oilaga mansubdir. Geologik yoshiga ko’ra silliqoyoqli baqalar – dumsiz amfibiyalarning eng qadimgi vakillaridir. Bu oilaning qazilma holdagi vakillarining qoldiqlari yura davri boshlariga oid yer qatlamlaridan topilgan.
Faunaning yoshi.
Fauna tarkibidagi turlar faqat geografik tarqalishi bilan emas, balki yoshi bilan ham bir-biridan ajralib turadi. Ba’zi turlar shu hududda shakllangan, ayrimlari boshqa hududlardan kelib qolgan. Ammo ularning barchasi Yer shari tarixining turli davrlarida paydo bo’lgan. Shunga ko’ra, tur yoki urug’ning yoshini va fauna tarkibiga qo’shilgan vaqtini bilish mumkin. Agar tur avtoxton hisoblansa, yuqoridagi savolga javob berish orqali 2-savolni ham yechimi aniqlanadi. Agar tur alloxton bo’lsa uning yoshini va faunaga qo’shilish davrini aniqlash uchun quyidagicha ish olib boriladi. Tur qadimgi tur bo’lsada, ammo fauna tarkibiga yaqinda qo’shilgan bo’lishi mumkin. Uning absolyut yoshini aniqlash uchun faqat paleontologik qoldiqlarni o’rganish zarur. Vaholanki, ko’pchlik hayvonlarning bunday qoldiqlari mavjud emas. Tasavvur qiling, bir hayvon turi materikda ham, unga yaqin orollarda ham yashaydi. Agar tur suv zonasidan o’ta olish imkoniyatiga ega bo’lmasa, shu hayvon hali orol materikdan ajralmasdan burun orolga ham tarqalgan bo’ladi deb aytish mumkin. Materik va orollarni geologik tarixini orqali ham tur yoshini aniqlash mumkin. Materikda va orolda bir urug’ga mansub bir necha tur tarqalgan bo’lishi mumkin.Bundan shu urug’ning umumiy ajdodining areallari qismlarga bo’linishiga geografik to’siqlar sababchi bo’lishi mumkin. Natijada tur vakillari to’siqlar tufayli alohidalashib yangi turlar hosil bo’lgan. Ular esa geografik to’siqqa nisbatan yosh hisoblanadi.
Yuqoridagi fikrlar asosida qadimgi davrlarda barcha materiklarni birlashtiruvchi yagona qit’a mavjud bo’lganligini to’grisidagi nazariya yotadi. Yagona qit’a materiklarga ajralgandan keyin suv havzalari orqali hayvonlarning areallari ajralib ketgan . hayvonlarning bir qit’adan 2-qit’aga o’tishi uchun suvning pasayish davri muhim hisoblangan. Shu davrda hayvonlar quruqlik orqali boshqa qit’alarga tarqalgan. Masalan Osiyo orqali Zond orollariga, Osiyodan Bering bo’g’ozi orqali Shimoliy Amerikaga o’tib olganlar.
Turning absolyut yoshini aniqlab bo’lmaydi, lekin uning primitivligiga qarab
Nisbatan yoshini aniqlash mumkin. Tur yoshi katta bo’lsada, mazkur fauna uchun yangi ko’chib kelgan tur hisoblanishi mumkin. Fauna tarkibini o’rganishda asosiy e’tibor shu fauna tarkibidagi ayrim turlarni “kelib qolish yoshi” ga (faunaga kelib qo’shilgan davri) qaratiladi. Buning uchun turni fauna tarkibiga kirishidagi ekologik ko’rsatkichlari ham hisobga olinadi.
Fauna tarkibidagi turlar o’zi yashayotgan hududning hozirgi ekologik sharoitlariga moslashganligi va mazkur fauna tarkibiga nisbatan qo’shilganligi va mazkur fauna tarkibiga qo’shilgan davriga ko’ra bir necha kategoriyaga bo’linadi.
Progressiv
Konservativ
Relikt
Progressiv turlar uchun hozirgi muhit sharoiti juda qulay hisoblanadi. Bu turlarning soni ham ko’p, tarqalish areali esa muntazam ravishda kengayib boradi. Progressiv turlarga progressiv endemiklar kiradi. Ular hali o’zlari egallab turgan arealdan tashqariga chiqa olmaganlar, bunga imkoniyat ham yo’q. Qanotsiz Alp bargxo’r qo’ng’izlari Oreomela urug’iga mansub ko’pchilik turlar – O’rta Osiyoning tog’li zonalarda shakllangan va shu hududga moslashgan. Tog’ cho’qqilari va boshqa to’siqlar mazkur hasharotlarni bir-biri bilan aloqasini cheklab qo’ygan. Natijada har bir ch’oqqi o’zining endemiklariga ega bo’lgan. Progressiv turlar bir tomondan alloxton turlar ham hisoblanadi. Alloxton tur sifatida ularning arealga boshqa joydan kelib qo’shilgan, hozirda areali kengayib borayotgan qush hisoblanadi. Masalan: rusak tovushqoni – MDH ning Yevropa qismida Afg’on maynasi – O’rta Osiyoda, kanareykasimon vyurokning G’arbiy Yevropada tarqalib borayotganligi.
Konservativ turlar istalgan bir faunaning tarkibidagi turlarning ko’pchiligini tashkil qiladi. Ular qirilib yo’q bo’lib ham ketmaydi, areali ham toraymaydi. Arealni kengayib ketishi ham kuzatilmaydi. Populyatsiya miqdori o’rtacha bo’ladi, asosiy biotsenozlarning asosiy komponenti bo’lib, turli yashash joyiga ega. Hozirgi vaqtda bu turlar muvaffaqiyatli ravishda ko’paymoqda.
Reliktlar – ravnaq topgan, endilikda esa areali torayib borayotgan turlar hisoblanadi. Hozirgi ekologik shart-sharoitlar reliktlarni ehtiyojiga mos kelmaydi. Reliktlar soni kam qolgan. Relikt hayvonlar absolyut yoshiga ko’ra eng qadimgi (Gatteriya) va yosh (muzlik davri reliktlari – Markaziy Yevropa belyak tovushqoni) reliktlarga bo’linadi.
Fauna genezisi
Har bir fauna o’zining shakllanish tarixiga ega. Faunaning shakllanish jarayoni faunogenez deb ataladi, bu jarayon juda uzoq vaqt, hatto geologic davrlar davomida bo’lib o’tadi. Qadimda faunaning qanday bo’lganligi paleontologik qoldiqlarga qarab aniqlanadi. Bunga misol Sibirning abadiy muzliklaridan topilgan mamont skeleti yoki Mongoliyadan topilgan dinozavr skeleti.
Mashxur olim E.Mayr (1965) faunaning kelib chiqishi va rivojlanishini bevosita va bilvosita dalillar asosida tahlil qilib, faunogenezni 5 tipini ajratgan.
Avtoxton adaptiv radiatsiya. Geografik jihatdan alohidalashgan hududlarda kam turlardan yani boshqa turlarning asoschisi yoki turboshisidan aktiv yo’l bilan tur hosil bo’lishi. Shu yo’l bilan Avstraliya xaltali sutemizuvchilar faunasi yoki Gavayi orollari mollyuskalari faunasi shakllangan.
Bir manbadan davomiy yoki uzluksiz ravishda hududni kolonizatsiya yani egallab olinishi. Orolda fauna shakllanishining bir turi bo’lib, kolonistlar bu orolga bir oroldan kelib qo’shilib turadi. Galapagoss vulkanli orollarining Janubiy Amerikadan kelgan hayvonlar tomonidan egallab olinishi bunga misoldir.
Bir necha manbadan davomiy yoki uzluksiz ravishda hududni kolonizatsiya qilinishi. Misol uchun Afrika faunasini Gondvana davri avtoxton turlari bilan birga Janubiy Amerika, Janubiy Osiyo va Yevropadan kelib qo’shilgan turlar tashkil qiladi.
Ikki faunani qo’shilib ketishi. Markaziy Afrikadagi Viktoriya ko’li qurg’oqchilik va yomg’irli mavsum oralig’ida juda ko’p mayda ko’llarga ajraladi. Shu vaqtda ularning har birini faunasi paydo bo’ladi, yomg’irli mavsumda esa ularning faunasi aralashib ketadi.
Spetsifik yashash joyiga moslashish. Avstraliya xaltali sutemizuvchilari bunga misol bo’ladi.
Shunday qilib, faunogenez jarayonini hozirgi faunaning tarkibidagi avtoxtonlar va migrantlarning ulushiga to’gri kelishi bilan tushuntirish mumkin.
|
