bo‘lishi lozim. Biz shu matematik analiz kursi kitobida chizmachilik
va chizmachilik
geometriya fanlarida ham qo‘llaymiz.
Grafik tilning terminologiyasi rivojlanishining uchinchi davri (1946-yildan
boshlab) o‘zbek grafik tilning terminologiyasini tartiblashtirishga ilmiy jihatdan alohida
e’tibor berilishi bilan xarakterlanadi: o‘zbek tilining ichki imkoniyatlar i asosida yangi
terminlar yaratildi va ruscha- baynalminal so‘zlarni o‘zlashtirish tufayli o‘zbek grafik
tilning terminologiyasi boyidi.
Bu davr mahalliy avtorlar tomonidan maktab va oliy o‘quv yurtlari uchun o‘quv -
metodik qo‘llanmalar yaratilishida yangi bosqich bo‘ldi. O. Karimovning “Geometriya
masalalarini yechish metodlari” (T., 1949) , M.A.Sobirov, A. Y. Yusupovning
“Differensional geometriya” (T., 1958), Y.Qirg‘izboyev “Chizma geometriya”
(T.,1959), R. Xorunovning “ Chizma geometriya” (T.,1965), M. K.
Kamolovning
“Analitik geometriya” (T., 1965) va boshqa original asarlarning yaratilishi o‘zbek grafik
terminologiyasining boyish va takomillashishida salmoqli o‘rinni egalladi. Shu bilan
birga N.N.Privalovning “Analitik geometriya”(., 1951) va boshqa adabiyotlarning rus
tilidan o‘zbek tiliga tarjima qilingan.
Original va tarjima
adabiyotlar sonining ortishi, bir tomondan, terminologiyaning
takomillashishiga olib kelgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan terminologik har xillikni
yuzaga
keltirdi, chunki terminlar tanlashdagi aniq yagona ko‘rsatmalarning yo‘qligi
tufayli har bir tarjimon ibora bilan aytganda “o‘z qozonida o‘zi qaynashi” ga to‘g‘ri
keladi. Bu holat grafikadan yagona terminologik lug‘at bo‘lishini taqoza etadi.
Rus tilidagi “коническое сечение” 1930-yillarda “konus kesish”, 1950-yillarda
“konus kesim” shaklida qo‘llangan bo‘lsa, hozir “konus kesim” ko‘rinishida
qo‘llaniladi; “кооринатная плоскость” 1930-yillarda “koordinat tekisligi”, 1950-
yillarda “koordinata tekisligi” shaklida qo‘llangan bo‘lsa, hozir “koordinatalar tekisligi”
ko‘rinishini oldi; “многогранный угул” 1930-yillarda “ko‘p yuzli burchak”, 1950-
yillarda “ko‘pyoqli burchak” shaklida qo‘llangan bo‘lsa, hozir “ko‘p yoqli burchak”
ko‘rinishini oldi; “коническая поверхность” 1930-yillarda “konus sirti”, 1950-yillarda
“konus sirt” shaklida qo‘llangan bo‘lsa, hozir “konus sirt” ko‘rinishida qo‘llaniladi.
Grafik terminlarning takomillashib borishi o‘z navbatida grafik tilning
takomillashib borishiga olib keldi.
Maktablar ta‘limining yangi mazmuniga o‘tishi, boshqacha aytganda maktab
ta‘limiga yangi tushunchalarning kiritilishi munosabati bilan
ana shu tushunchalarga
mos terminlar tanlash qiyinchiliklari maydonga keldi. Bu hol terminologiya sohasida
jiddiy ishlarini olib borish lozimligini kun tartibiga ko‘ngdalang qilib qo‘ydi.
Natijada fanlarning turli sohalari bo‘yicha ikki tilli lug‘atlar nashr qilindi va
kandidatlik dissertetsiyalari rasmiylashtirildi.
Shunga qaramasdan terminlar hosil qilishning ilmiy-pedagogik printsplariga qattiy
amal qilmaslik natijasida grafik terminologiya sohasida jiddiy kamchiliklar mavjud.
Jumladan, sinonim so‘zlar
sonining ortib ketganligi, shuningdek antonim so‘zlar
tanlashdagi har xillik yaqqol ko‘zga tashlandi.
Terminlar orfografiyasi sohasidagi chalkashlik, hatto tilshunoslikka doir ishlarda
ham yaqqol ko‘zga tashlandi. Masalan: yuza, nol, nomerlash, yarimshar, tengburchakli,
yarimtekislik, yarimayirma, tengyonli, tengburchakli, egrichiziqli, va hakazo.
