Ikkilamchi qurilmalar datchiklardan olingan elektr yoki boshqa qurinishdagi
signallarini qiymatini ma’lum o’lchov shkalasi
yordamida ifodalash bilan
birgalikda o’rnatilgan chegaraviy qiymatlarda diskret boshqaruvchi signallar
chiqarishi mumkin.
Ko’pchilik turdagi birlamchi datchiklardan olinayotgan ya’ni, datchikdan
chiqayotgan analog elektr signallari datchikni texnologik
jarayonni qanday fizik
parametrini o’lchashidan qatiy nazar quyidagi universal qiymatlar shkalasiga
keltirildi:
- 0 dan 5 mA gacha;
- 0 dan 20 mA gacha;
- 4 dan 20 mA gacha;
- 0 dan 1 V gacha;
- 0 dan 10 V gacha.
Texnologik jarayonlarni uzuluksiz nazorat qilish va boshqarish tizimida asosan
quyidagi xaroratlarni o’lchash datchiklari qo’llanilmokda:
- termoqarshilikli datchiklar;
- termoparalar;
- pirometrlar;
Bu dachiklar o’zlarini
ishlash printsiplari, xaroratni o’lchash intervali va
xatolik darajasi bilan farqlanadi.
Termoqarshilikli datchiklarni termoqarshilikni aylantiruvchi qurilmasi xam deb
ataladi. Ularni ishlash printsipi elektr o’tkazuvchan materiallarni issiqlikdan elektr
qarshiliklarini ortishi fizik xodisasiga asoslangan.
Harorat - texnologik jarayonlarning muhim parametri bo‘lib, amalda ham
past, ham yuqori haroratlar bilan ish ko‘rishga to‘g‘ri keladi.
Jismiing harorati molekulalarning issiqlik harakatidan hosil bo‘ladigan
ichki kinetik energiyasi bilan belgilanadigan qizdirilganlik
darajasi orhali
xarakterlanadi. Haroratni o‘lchash amalda ikkalasidan birining qizdirilish darajasi
ma’lum bo‘lgan ikki jismning qizdirilishini taqqoslash yordamidagina mumkin
bo‘ladi. Jismlarning qizdirilganlik darajasini taqqoslashda ularning haroratga
bog‘liq bo‘lgan va osongina o‘lchanadigan fizik
xossalaridan birortasini
o‘zgartirishdan foydalaniladi.
Molekulalarning o‘rtacha kinetik energiyasi va ideal gaz harorati orasidagi
bog‘lanish quyidagi tenglama bilan ifodalanadi:
0
K.
(1)
bu erda, K. -
1,380 10
-23
JK
-1
, -
Bolsman doimiysi; T -jism mutlaq harorati,
Agar jismning harorati turlicha bo‘lsa, ular bir-biriga tegib turganida
energiyalarning tenglashuvi ro‘y beradi: yuqoriroq haroratga va, demak,
molekulalarining ko‘proq o‘rtacha kinetik energiyasiga ega bo‘lgan jism o‘z
issiqligini (energiyasini) kamroq haroratga va, demak, molekulalarining kamroq
o‘rtacha kinetik energiyasiga ega bo‘lgan jismga beradi. Shunday qilib, harorat
issiqlik almashish, issiqlik o‘tkazish jarayonlarining ham sifat, ham mikdoriy
tomonlarini xarakterlaydigan parametrdir. Ammo haroratni bevosita o‘lchash
mumkin emas: uni jismning haroratga bir qiymatli bog‘liq bo‘lgan qandaydir
boshqa fizik parametrlari bo‘yicha aniqlash mumkin. Haroratga bog‘liq
parametrlarga masalan, hajm, uzunlik, elektr harshilik, termoelektr
yurituvchi
kuch, nurlanishning energetik ravshanligi va hokazolar kiradi.
Harorat o‘lchaydigan asbobni 1598 yilda Galiley birinchi bo‘lib tavsiya
etgan. So‘ngra M. V. Lomonosov, Farengeytlar termometr ishlab chiqishgan.
O‘lchanayotgan haroratning son qiymatini topish uchun haroratlar shkalasini
o‘rnatish, ya’ni sanoq boshini va harorat oralig‘ining o‘lchov birligini tanlash
lozim.
Kimyoviy toza moddalarning oson tiklanadigan (asosiy reper va tayanch)
qaynash va erish nuqtalari bilan chegaralangan harorat
oraligidagi hator belgilar,
harorat shkalasini hosil qiladi. Bu haroratlarga t' va t’’ qiymatlar berilgan.
Haroratni o‘lchash asbobi ishlash prinsipiga harab quyidagi guruhlarga
bo‘linadi:
1.
