β nurlar katod nurlari kabi, elektronlardan iborat. Bu nurlarning tezligi 300
ming km/sek ga yaqin.
γ nurlar rentgen nurlari kabi elektroneytraldir, lekin ularning to`lqin uzunligi
rentgen nurlarinikidan ham kichik.
Radioaktiv elementlar o‘zidan α, β, γ
nurlarni tarqatishi, ya'ni radioaktiv
yemirilishi natijasida yangi elementlar hosil bo'ladi. Masalan:
Hosil bo'lgan radon elementi o‘z navbatida nurlar tarqatishi natijasida atom
massasi 218 ga teng bo'lgan, kimyoviy xossalari jixatidan poloniy elementiga
o'xshash yangi radiy elementi hosil qiladi:
Poloniy ham radioaktiv element, u o`z navbatida nur tarqatib yangi radioaktiv
element hosil qiladi va bunday radioaktiv yemirilish radioaktiv bo‘lmagan element
hosil bo‘lguncha davom etadi.
Uran yoki
toriy atomlari parchalanganda, ular umuman boshqa elementlarga
aylanadi. O‗z navbatida ulardan hosil bo‗lgan yangi elementlar ham radioaktiv
bo‗lib, ular ham parchalanib, yanada soddaroq boshqa element atomiga aylanadi.
Bunday parchalanish va o‗zgarishlardan bir nechasi amalga oshgandan so‗ng esa,
endilikda boshqa parchalanmaydigan va radioaktiv bo‗lmagan barqaror element
atomi hosil bo‗ladi. Shunisi aniqki, qaysi bir radioaktiv element bo‗lmasin, uning
parchalanishining
barcha-barcha
bosqichlaridan
so‗ng
oxirida
albatta qo‗rg‗oshin elementi hosil bo‗ladi.
Atom raqami 92 va 90 bo‗lgan Uran va Toriy elementlarining 82 element –
qo‗rg‗oshingacha parchalanishi yo‗lida hosil bo‗luvchi
elementlar qatori, davriy
jadvaldagi 84, 85, 86, 87, 88, 89 va 91 – raqamli elementlarning barchasini o‗z
ichiga
oladi.
Bular:
Poloniy,
astat,
radon,
fransiy,
radiy,
aktiniy va
protaktiniy elementlari
bo‗lib,
ularning
hammasi
radioaktiv
elementlardir. Ushbu radioaktiv elementlar ham vaqt o‗tishi bilan parchalanib
boradi. Faqat ularning parchalanish muddatlari, ya‘ni, yarim yemirilish davri uran
va toriy elementlariga nisbatan ancha tezroq, boshqacha aytganda qisqaroq bo‗ladi.
Agar 84-elementdan boshlab 91-elementgacha bo‗lgan radioaktiv elementlar katta
miqdorlarda va sof holda mavjud bo‗lganida, Yerda o‗tgan million yillar
mobaynida ular butunlay parchalanib ketib bo‗lgan bo‗lur edi.
Ulardan ayrimlari
bir necha kun ichida parchalanib, qo‗rg‗oshinga aylanib bo‗lgan bo‗lardi. Ushbu
elementlarning o‗z holicha, sof holatda mavjud bo‗lgan miqdorlari (agar
qachonlardir bo‗lgan bo‗lsa) haqiqatan ham parchalanib, qo‗rg‗oshinga
aylanib
ketib bo‗lgan. hozirda mavjud poloniy, radiy, fransiy, aktiniy, protaktiniy, radon,
astat elementlari atomlari esa, aynan toriy va radiyning
parchalanishidan hosil
bo‗lgan va hosil bo‗lib kelmoqda.
O‗zida uran yoki toriy tutadigan har qanday minerallarning tarkibida ushbu
84-91 radioaktiv qatorga mansub elementlarning barchasi muayyan miqdorlarda
albatta uchraydi. Shu sababli ham nasturan minerali, undagi barcha uranni chiqarib
olgandan so‗ng ham radioaktiv bo‗lib qolaveradi.
Agar radioaktiv element α nur tarqatsa, uning yadro zaryadi 2 va massasi 4
uglerod
birlikka kamayib, element davriy sistemada ikki xona chapga siljiydi.
Masalan:
Agar radioaktiv element o‘zidan β nur tarqatsa, yadro zaryadi bittaga oshadi,
element massasi esa o‘zgarishsiz qoladi va element davriy sistemada bir xona
o‘ngga siljiydi. Masalan:
Radioaktiv yemirilish shuni ko‘rsatdiki, har bir sekundda atomlarning bir xil
miqdori yemiriladi. Bu miqdor yemirilish konstantasi deyiladi.
Radioaktiv element dastlabki miqdorining yarim yemirilishiga ketadigan vaqt
yarim yemirilish davri deyiladi va ―T‖ harfi bilan belgilanadi.
