etdi.
Bu nurlar keyinchalik rentgen nurlari deb ataldi. Rentgen nurlari elektr va
magnit maydonida o`z yo'nalishini o`zgartirmaydi. Rentgen nurlarining asosiy
xossalaridan
biri karton, yog`och, mato va inson organizmidan, yengil metall
plastinkalardan o`tib ketishidir. Ular faqat og'ir metallarda yaxshi ushlanib qoladi.
Bu ham atomning murakkab tuzilganligini aniq isbotlab berdi.
Rezerford tajribasi. Boshlang‘ich eksperimental
strukturaviy tajribalar
E.Rezerfordning (1871-1937 y.) yupqa metall plastinka sirtida
zarrachalarning
yoyilishi tajribasi orqali ko‘rsatildi. Bu yoyilish atomning deyarli barcha massasi
musbat zaryadlangan yadroga yig‘ilganligi bilan izohlanadi. 1911 yilda Rezerford
atomning planetar modelini taklif qildi; atom yig‘ilgan, kichkina hajmdagi musbat
zaryaddan tarkib topgan yadro va uning neytrallab turuvchi, hamda hajm bo‘yicha
orbitallarda harakatlanuvchi (xuddi quyosh atrofida planetalar harakatlangani
singari) elektrondan iborat sistemadir.
Rezerford, shogirdi Chadvik bilan mis, oltin va platina
metallaridan yasalgan
plastinkalar (qalinligi taxminan 0,0005 mm) sirtiga
zarrachalar yog‘dirib,
ularning metaldan o‘tish yo‘llarini tekshirdi. Metall sirtida
zarrachalar
harakat
yo‘nalishining o‘zgarishini kuzatishdi. Ko‘pchilik
zarrachalar metalldan to‘g‘ri
o‘tib ketadi.
zarrachalarning ozgina qismi o‘z harakat yo‘nalishini o‘zgartiradi.
Tajribada 10000 tadan bitta
zarracha metal sirtidan o‘tishda o‘z harakat
yo‘nalishini o‘zgartirishi yoki orqaga qaytishini aniqlandi. Bu tajribaga asoslangan
holda Rezerford, atomning yadrosida musbat zaryadlangan zarrachalar (protonlar)
yig‘ilgan
holatda joylashadi, uning atrofida protonlar soniga teng miqdordagi
elektronlar xuddi quyosh atrofida planetalar harakatlangani kabi katta tezlik
bilan
aylanadi, degan xulosaga keldi.
zarrachalarning metall plastinka sirtida yoyilishi:
Shunday qilib, atomning hajmi markazida kichik bir yadro bo‘lib, uning
atrofida elektronlar aylanib yuradi. Demak, atom hajmining ko‘p qismi bo‘shliqdan
iborat bo‘ladi.
Atomning diametri 10-
8
sm bo‘lsa, yadro diametri 10
-13
10
-12
sm dir. Buni
tasavvur qilish uchun aytish mumkinki, yig‘ilgan 1 sm
3
hajmdagi yadrolar massasi
16 mln. tonnaga teng bo‘ladi.
Rezerford tajribasini Vilson boshqa usul bilan bajarib ko‘rdi. Agar
havoda
chang bo‘lib, bunday havo suv bug‘iga to‘yinsa, bug‘ chang atrofida darhol
kondensatlanadi, ya‘ni mayda suv tomchilariga, tumanga aylanadi. Agar havo toza
bo‘lsay-u, lekin havoda zaryadli zarrachalar ionlar bo‘lsa, suv bug‘i
ionlar
atrofida kondensatlanadi. Agar havoda chang ham, ionlar ham bo‘lmasa, havo
sovitilganda undagi to‘yingan bug‘ kondensatlanmaydi. Vilson ana shundan
foydalanib, atomning yadroli tuzilishga ega ekanligini yana bir bor tasdiq etdi. U
devorlari oynali kameraning bir tomoniga porshen o‘rnatib, kamera ichini changsiz
toza havo bilan to‘ldirdida, bu havoga suv bug‘i qo‘shdi. Shundan keyin kamera
orqali
zarrachalar o‘tkaza turib, porshenni sirtga tomon tez tortish yo‘li bilan
havoni sovutdi.
zarrachalar havo orqali o‘tar ekan, molekulalarni bombardimon
qilib, ularni ionlashtiradi. Zarrachalar atrofida darhol tuman tomchilari paydo
bo‘ladi va o‘tgan har bir
zarrachalar yo‘lida tuman chizig‘i vujudga keladi. Bu
chiziqlarni fotosuratga olish mumkin.
zarracha yadroga duch kelmay yoki yaqin
bormay o‘tsa, uning yo‘lida to‘g‘ri tuman chizig‘i hosil bo‘ladi. Agar
zarracha
yadro yonidan o‘tsa, tuman chizig‘i ozgina burilgan holda ko‘rinadi. Agar
zarracha biror yadroga duch kelsa, tuman chizig‘i keskin ravishda sinadi. Bu
tajribada taxminan 10 000 ta to‘g‘ri chiziq orasida bitta siniq chiziq bo‘ladi.
