“Olomoncha
madaniyat”
oqibatlari
shou-biznes tomonidan boshqariladigan shou-industriyaning (dam olish, oʻyin-kulgi
va zavqlanish sanoati) paydo boʻlishi edi. Ommaviy isteʼmol uchun
standartlashtirilgan madaniy mahsulotlarni zamonaviy texnologiyalar yordamida
koʻpaytirish asosida ommaviy ishlab chiqarish biznesga aylandi. Buning uchun
kitoblar, rasmlar, filmlar, qoʻshiqlar, oʻyinlar, boʻsh vaqt shakllari, hayot standartlari
va ularga mos keladigan ideallar, munosabat va xulq-atvor meʼyorlari keng bozorga
chiqarilishi kerak.
Reklama olomon madaniyatining murakkab hodisasidir.
U televizor ekranida yoki jurnalning porloq muqovasida standart
farovonlikning xayoliy dunyosini yaratadi, unda odamga qodir boʻlish,
kuch sarflash, mehnat va bilimlarni sarmoya qilish, tavakkal qilish kerak
emas. Uning uchun goʻyo shunchaki xohlash kifoya;
odamlarda sunʼiy (oʻylab topilgan) ehtiyojlarni shakllantiradi va ularga
undaydi;
insonni, eng avvalo, obroʻli tuygʻuning moddiy ehtiyojlarini maʼnaviy
ehtiyojlariga zarar yetkazishga yoʻnaltiradi;
u reklama qilingan mahsulotni sotib olishga undaydi;
mustaqil tanlash illyuziyasini yaratadi.
oncha madaniyat»ga qarshilik koʻrsatish juda mushkul. Bunday tanazzul Yevropa
xalqlarining qadriyatlariga nisbatan salbiy munosabatlarda koʻzga tashlanadi.
Yevropada tugʻilishning keskin kamayib ketgani, ayollar sogʻlom zurriyot
qoldirishni istamayotgani, farzand tugʻilishi va uni tarbiyalashga ketadigan
mablagʻni qizgʻanayotgani, bolalarining har uchtasidan bittasi nikohsiz
tugʻilayotgani kabilarni koʻrishimiz, bu illatlarga qarshi turish orqali yurtimiz
“Ommaviy madaniyat”ning umumiy foydalanish uchun joylashishi maʼnaviy
meʼyorlarning stereotipini, maʼnaviy qadriyatlarning stereotipli va oddiy tabiatini
keltirib chiqaradi. Bunday madaniyatning isteʼmolchisi — ommaning odami,
olomon odami — shaxsiyatsizlik, shaxsiy masʼuliyatdan qochishni taklif qilish,
emotsionallikning kuchayishi, estetik didning rivojlanmaganligi bilan ajralib turadi.
Tuygʻular aqldan ustun keladi, oʻz-oʻzini nazorat qilishni nazorat qilmaslik hissi.
Ommaviy auditoriya taklif, ruhiy infeksiya, taqlid katta rol oʻynaydi. Shu
sababli, ommaviy auditoriya moslashishga (taklif va opportunizmga) moyil boʻlib,
jamoat kayfiyatiga, ijtimoiy optimizm va ijtimoiy befarqlikka, mish-mishlar va
vahimalarga, moda ommabop modalariga osongina boʻysunadi. Ommaviy
auditoriya — bu olingan maʼlumotlarning birligi bilan birlashtirilgan odamlarning
koʻpligi.
Olomon xarakteristikasi haqida Ortega y Gasset yozishicha: "XX asrda omma
oldinga chiqdi, qahramonlar gʻoyib boʻldi, xor boʻldi". Ommaga mansublikni u sof
psixologik belgi deb hisoblagan, chunki olomon odami oʻzini hamma kabi his qiladi.
Amerikalik sotsiolog va publitsist, postindustrial jamiyat nazariyasini yaratuvchisi
Daniel Bell olomonga bergan xarakteristikasi quyidagilarni koʻrsatib oʻtadi.
1. Olomon differensiallanmagan toʻplam
2. Olomon jaholatning sinonimi.
3. Olomon mexanizatsiyalashgan jamiyat
4. Olomon byurokratlashgan jamiyat.
Ommaviy odam shaxsiyatsizlik, his-tuygʻularning ustunligi, aql va shaxsiy
masʼuliyatni yoʻqotishi bilan ajralib turadi. Ommaning xatti-harakati oʻz-oʻzidan
boʻladi, olomon hech qachon fikrlaydigan mavjudotlardan iborat emas. Olomon
madaniyatining xususiyatlari
Umumiy mavjudlik (mavjudlik va tanib olish)
Koʻngil ochish (koʻpchilik uchun qiziqarli va tushunarli his-tuygʻularga
murojaat qilish), oʻyin-kulgi.
Idrokning soddaligi, yengilligi (passivligi).
Stereotiplashtirish,
standartlashtirish,
seriyalashtirish
(ommaviy
madaniyat mahsulotlari ommaviy isteʼmol uchun moʻljallangan koʻp
miqdorda ishlab chiqarilishi)
Tijoriy xususiyatga ega — sotish uchun moʻljallangan, professionallar
tomonidan yaratilgan. Sotuvchidan koʻra koʻproq xaridor bozori (lekin
sotuvchilar ham talab yaratishga harakat qilmoqda)
Odamlar oʻrtasidagi munosabatlarni primitivlashtirish; muvaffaqiyatga
sigʻinish, kuchli shaxsiyat va narsalarga tashnalik (materializm)
tashviqoti; zoʻravonlik, pornografiya va jinsiy aloqani targʻib qilish
Z.Freyd falsafasi zamonaviy olomon madaniyatining asosidir. U tugʻma
ongsiz tuzilmalar — instinktlar haqidagi taʼlimotni ishlab chiqdi. Ular jamiyat
tomonidan bostiriladi va bu shaxsning unga nisbatan ongsiz nafratini keltirib
chiqaradi, bu esa tajovuzkorlikda namoyon boʻladi. Freydizmning olomon
madaniyatiga asosiy taʼsiri insonning qoʻrquv, jinsiy va tajovuzkorlik instinktlaridan
foydalanishdadir.
Olomon madaniyati jahon madaniyatining asosiga aylanadi, milliy
chegaralarni moʻrtlashtirib, oxiri uni yoʻq qiladi. Ommaviy madaniyat asarlari
umumbashariy psixologik xususiyatlar va idrok etish mexanizmlariga asoslanadi,
ular taʼlim darajasi va tomoshabinlarning tayyorlik darajasidan qatʼiy nazar
ishlaydi.Bundan tashqari, taʼlim uning uchun hatto zararli, chunki u ommaviy
madaniyat qaratilgan toʻgʻridan-toʻgʻri hissiy idrokiga xalaqit beradi.
“Globallashuv” soʻzi lotincha “globus” (er shari)dan
olingan. Bu atama 1983 yilda T.Levitt tomonidan
oʻzining — Bozorlarning globallashuvi‖ kitobida
globallashuvni
transmilliy
korporatsiyalar
tomonidan ishlab chiqarilgan alohida mahsulotlar
bozorlarini birlashtirish jarayoni deb tushunilib, ilmiy muomalaga kiritilgan. Oʻz
mohiyatiga koʻra, globallashuv — bu madaniy, texnik va boshqa yangiliklarni
jalb qilish bilan birga shaxslar, xalqlar, davlatlar, madaniyatlarning oʻzaro
aloqalari, bogʻliqliklarining chuqurlashishi hamdir.
Globallashuv – turli mamlakatlarda jamiyat hayotining iqtisodiy, siyosiy,
madaniy, diniy va boshqa sohalarida integratsiya va birlashishning kuchayishi
jarayonidir.
Global muammolarning paydo boʻlishi globallashuv konsensuslarining
shakllanishiga olib keldi. Hatto, bu jarayon natijasida umuminsoniy muammolarni
oʻrganuvchi fan – globalistika paydo boʻldi. Bu fan markazida globallashuv
jarayoning falsafiy, ekologik, iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy muammolari turadi.
Globallashuv murakkab va koʻr qirrali jarayon boʻlib, iqtisodiy yoʻnalishdagi
sabablar oqibatidir va inson hayot-faoliyatining barcha jabhalarida jiddiy
oʻzgarishlarga olib keldi. Globallashuv – butun dunyoni qarab olgan madaniy
inqilob hamdir. Bundan tashqari, globallashuv turli mamlakatlar
madaniyatlarining yaqinlashishi va birlashishiga, tashqi iqtisodiy aloqalarni
liberallashtirishga, davlatlararo tartibga solish tizimini oʻzgartirishga, ishlab
chiqarishni transmilliylashtirishga yordam beradi. Darhaqiqat, bugungi kunda
globallashuvga qarshi harakatlar ham mavjud boʻlib, ular globallashuv natijasida
yuzaga keladigan va kelayotgan muammolarning oqibatini salbiy deb eʼtirof
etishadi. Bunday tashkilot, uyushma, harakatlarga Green, Anti Daos kabi bir
necha antiglobilistlarni kiritish mumkin.
Globallashuv muammosini tushunishning eng umumiy tizim hosil qiluvchi
tamoyillarini uning paradigmalar toʻplami darajasigacha qarab aniqlab olish
mumkin. Globallashuv mohiyatini tushunib yetishda eng yangi qarashning
oʻzagini insonning ongli ijodiy faoliyati tashkil etadi. Bunda globallashuv hayot
faoliyati jarayoni sifatida tushuniladi. Fan-texnika taraqqiyotining surʼatlari
tobora jadallashib borayotgan hozirgi sharoitda mazkur dunyoqarash yaxlit
dunyoqarash deb ataladi.
Oʻziga xoslik va individuallikni hisobga olgan holda, asosan, umumiylikka
tayanadigan falsafa nuqtai nazaridan fikr yuritsak, globallashuv – dunyoning
mavjudligini ifodalovchi eng mavhum tushuncha, degan taʼrif oʻrinli boʻladi. Bunda
globallashuv dunyodagi hamma narsa va hodisalarni qamrab oluvchi antologik
voqelik, mavjudlik haqidagi eng umumiy tasavvur sifatida tushuniladi.
| 